محمد سبحانى‏نیا

یکى از روشهاى مهم تربیتى که مورد تأکید اسلام بوده و اکنون مورد توجه روان‏شناسان واقع شده است «روش الگویى» است؛ یعنى الگوپذیرى از بزرگان در شئون مختلف زندگى.
قرآن مجید پیامبر گرامى اسلام صلى الله علیه وآله وسلم را بهترین الگو و اسوه معرفى نموده و همگان را به پیروى از آن حضرت فرا خوانده است؛ آنجا که مى‏فرماید:
«لقد کان لکم فى رسول اللَّه اسوة حسنة لمن کان یرجو اللَّه و الیوم الآخر و ذکر اللَّه کثیراً»(1)
در زندگى رسول خدا سرمشق نیکویى براى شما است؛ براى آنها که به [رحمت‏] خدا و روز رستاخیز امید دارند و خدا را بسیار یاد مى‏کنند.
از امام صادق علیه السلام روایت شده است که فرمود:
من دوست ندارم مسلمانى بمیرد، مگر اینکه تمام آداب و سنن رسول خدا صلى الله علیه وآله وسلم را، ولو یکبار هم شده، انجام داده باشد.(2)
مپندار سعدى که راه صفا
توان رفت جز در پى مصطفى‏
در کنار بررسى احادیث نبوى و فرمایشات معصومین علیهم السلام، لازم است که سیره عملى آن بزرگواران نیز در ماه مبارک رمضان مورد توجه قرار گیرد. در این نوشتار، سعى شده است که به طور اجمال، گوشه هایى از سیره معصومین علیهم السلام در ماه مبارک رمضان، که در کتب روایى و نیز سیره بزرگان آمده است، مطرح گردد. امیدواریم روزه داران سختکوش، بویژه نسل جوان که در پى شناخت الگوها مى‏باشند، در تأسى از سالکان الى اللَّه موفق باشند!

انتظار ضیافت‏

ائمه معصومین علیهم السلام مشتاق فرا رسیدن ماه ضیافت اللَّه بودند. خلف ابن ایوب عامرى مى‏گوید:
هرگاه ماه رمضان فرا مى‏رسید، رنگ پیامبر صلى الله علیه وآله وسلم تغییر مى‏کرد، بیشتر به نماز مى‏ایستاد و در دعا، ابتهال و تضرع و زارى مى‏نمود.(3)
درجه عشق و علاقه امام سجاد علیه السلام به این ماه پر برکت، از وداع سوزناک آن حضرت روشن مى‏شود. آن حضرت در دعاى وداع، به پیشگاه حضرت حق عرض مى‏کند:
«ثم قد فارقنا عند تمام وقته و انقطاع مدته و وفاء عدده فنحن مودعوه»
این ماه پس از آنکه تمام شد، از ما مفارقت کرد و ما را تنها گذاشت و ما آن را وداع مى‏کنیم.
اما، وداع آن حضرت یک وداع معمولى و تشریفاتى نیست، بلکه وداع با دوست عزیزى است که جدا شدن از او بسیار سخت و طاقت فرسا است. از این رو، بلافاصله مى‏گوید:
«وداع من عز فراقه علینا».
ما کسى را وداع مى‏کنیم که فراقش بر ما گران و سخت است.
در فرازى دیگر، امام سجاد علیه السلام شدت عشق و علاقه خود را در قالب کلمه حرص، که به معناى میل شدید است، بیان مى‏کنند. این همان حرص معنوى است که اولیاى الهى نسبت به امور اخروى داشته‏اند. از این رو، عرض مى‏کند:
«السلام علیک ما کان أحرصنا بالأمس علیک و اشد شوقنا غدا الیک»
سلام بر تو، اى ماهى که نسبت به آمدن آن حریص بودیم (لحظه شمارى مى‏کردیم) و در آینده، مشتاق آمدن آن هستیم!
اشتیاق آن حضرت به ماه مبارک رمضان به حدى است که خروج از ماه را مصیبت مى‏داند و جبران آن را از خداوند طلب مى‏کند؛ آنجا که عرض مى‏کند:
«اللهم صل على محمد و آله و اجبر مصیبتنا بشهرنا»(4)
خدایا، بر محمد و آلش درود فرست و مصیبت و اندوه ما را در از دست دادن این ماه جبران کن.
امامان معصوم علیهم السلام ماه مبارک را بهترین فرصت مى‏دانستند و نهایت استفاده را از آن مى‏بردند. از این رو، امام سجاد علیه السلام در دعاى خود مى‏گوید:
«و أربحنا أفضل أرباح العالمین»(5)
سودى که در این ماه بردیم، برترین سودهاى جهانیان است.
بر این اساس، حضرات معصومین علیهم السلام پس از حلول ماه رمضان، به کسب آمادگى جسمى و روحى مردم تأکید مى‏ورزیدند. نمونه آن سخن امام رضا علیه السلام، در آخرین جمعه ماه شعبان، به اباصلت است:
اى اباصلت، بیشتر روزهاى ماه شعبان گذشت و این آخرین جمعه آن است. تقصیرات خود را در آنچه از آن گذشته جبران نما و به چیزى که به تو سود مى‏رساند روى آور. دعا و استغفار و تلاوت قرآن بسیار نما و از گناهان خود نزد خدا توبه کن تا ماه خدا به سوى تو رو آورد در حالى که براى خداوند عزوجل خالص شده باشى، و هیچ امانتى بر گردنت نباشد، جز آنکه ادا نموده باشى، و در دلت کینه مؤمنى نباشد، مگر آنکه از دل خارج کرده باشى، و هیچ گناهى نباشد، جز آنکه از دل زدوده باشى. از خدا بترس... و در باقیمانده این ماه، زیاد بگو: خدایا، اگر در آنچه که از ماه شعبان گذشته مرا نیامرزیدى، پس در ما بقى آن بیامرز.(6)
سالکان الى اللَّه ماه مبارک را فرصتى استثنایى مى‏دانستند و آن را آغاز سال خود قرار مى‏دادند. از ابن طاووس نقل شده است که مى‏فرماید:
عده‏اى اول سالشان اول فروردین است. مثل یک نوجوان که تلاش مى‏کند اول فروردین لباس نو در بر کند. درخت‏ها هم اول سالشان فروردین است که لباسهاى نو و تازه در بر مى‏کنند. یک کشاورز اول سالش اول پاییز است که درآمد مزرعه را حساب مى‏کند. تاجرى که کارگاه تولیدى دارد هم اول سالى را براى خود تعیین مى‏کند. اما آنها که اهل سیر و سلوکند، اول سالشان ماه مبارک رمضان است و حسابها را از ماه مبارک تا ماه مبارک بعدى بررسى مى‏کنند.(7)

کسب آمادگى‏

براى ورود در هر مهمانى و ضیافتى انجام مقدماتى لازم است که از جمله آنها، نظافت بدن و آرایش ظاهرى است. از آنجا که روزه‏دار در ماه مبارک رمضان به یک ضیافت معنوى دعوت شده است، طبیعى است که مقدماتش نیز باید متناسب با آن باشد. از این رو، در سیره پیامبر صلى الله علیه وآله وسلم و پیشوایان دین، در موقع رؤیت هلال ماه رمضان دعاهایى دیده مى‏شود. امام باقر علیه السلام مى‏فرماید:
رسول خدا صلى الله علیه وآله وسلم هرگاه هلال ماه رمضان را رؤیت مى‏فرمود رو به قبله مى‏ایستاد و مى‏گفت: «اللهم أهله علینا بالأمن و الایمان و السلامة و الاسلام و العافیة المجللة و الرزق الواسع و دفع الأسقام و تلاوة القرآن و العون على الصلاة و الصیام. اللهم سلمنا لشهر رمضان و سلمه لنا و تسلمه منا حتى ینقضى شهر رمضان و قد غفرت لنا»(8) خدایا، این ماه را با امنیت و سلامت و اسلام و عافیت تمام و روزى وسیع و رفع بیمارى‏ها و تلاوت قرآن و توفیق در نماز و روزه بر ما وارد کن. ما را براى ماه رمضان و این ماه را براى ما سالم گردان تا ماه رمضان تمام گردد در حالى که ما را آمرزیده‏اى!
این عمل را نباید کوچک و ناچیز پنداشت و به آسانى از کنار آن گذشت، چون رؤیت هلال و دعاى مذکور، علاوه بر داشتن آثار اعتقادى، مى‏تواند در تلقین و حفظ روحیه و ایجاد انگیزه نقش اساسى داشته باشد.

قرائت قرآن‏

یکى از اعمالى که در ماه مبارک رمضان مورد توجه پیشوایان دین قرار گرفته، قرائت قرآن است. تا جایى که پیامبر اکرم صلى الله علیه وآله وسلم تلاوت یک آیه از قرآن در ماه مبارک را برابر با ختم قرآن در ماه‏هاى دیگر مى‏دانند.(9)
على بن مغیره مى‏گوید:
خدمت حضرت موسى بن جعفر علیه السلام رسیدم و عرضه داشتم: پدرم از جدّت در مورد ختم قرآن در هر شب سؤال نمود. آن حضرت جواب داد: در ماه رمضان، به هر اندازه که مى‏توانى انجام بده. از آن پس، پدرم در ماه رمضان چهل مرتبه ختم قرآن مى‏نمود. من هم بعد از پدرم چنین مى‏کنم، گاهى زیادتر و گاهى کمتر؛ بستگى به کار و حوصله‏ام دارد. وقتى روز [عید ] فطر مى‏شود؛ براى رسول خدا صلى الله علیه وآله وسلم یک ختم، براى فاطمه علیها السلام یک ختم و براى هر کدام از ائمه علیهم السلام یک ختم و براى شما هم یک ختم قرآن مى‏کنم؛ پاداش من چیست؟ حضرت فرمود: پاداش تو این است که در روز قیامت با آنان خواهى بود. گفتم: اللَّه اکبر! آیا چنین خواهد شد؟ سه بار فرمود: بلى.(10)
وهب بن حفص مى‏گوید:
از امام صادق علیه السلام پرسیدم: انسان در چه مدت قرآن را ختم مى‏کند؟ حضرت فرمود: در شش روز و بالاتر. گفتم: در ماه رمضان، در چه مدت قرآن را ختم نماییم؟ حضرت فرمود: در سه روز و بالاتر.(11)
ماه رمضان، بهار قرآن است و قرآن، بهار قلبهاست. امام باقر علیه السلام مى‏فرماید:
«لکل شى‏ء ربیع و ربیع القرآن شهر رمضان»(12)
براى هر چیزى بهارى است و بهار قرآن ماه رمضان است.
خداوند، در این ماه، نعمتى به نام قرآن به انسانها هدیه کرده است. عظمت این ماه به نزول قرآن کریم است، لذا شایسته است از این فرصت استفاده کافى نماییم، چنانکه بزرگان ما چنین مى‏کردند.
همه مى‏دانیم که بنیانگذار جمهورى اسلامى، امام خمینى قدس سره، ملاقات‏هاى خود را در ماه مبارک رمضان لغو مى‏کردند. یکى از اطرافیان امام قدس سره در این باره مى‏گوید:
سرّ اینکه امام قدس سره، ملاقات‏هاى خودشان را در ماه مبارک رمضان تعطیل مى‏کردند، این بود که بیشتر به دعا و قرآن و خلاصه به خودشان برسند و مى‏فرمودند: خود ماه رمضان کارى است.(13)
امام قدس سره، وقتى در نجف بودند، در ماه رمضان هر روز ده جزء قرآن مى‏خواندند؛ یعنى هر سه روز یک مرتبه قرآن را ختم مى‏کردند. بعضیها خوشحال بودند که در این ماه دو دوره قرآن را خوانده‏اند، ولى بعد متوجه شدند که امام ده - یازده دور قرآن را در طول این ماه شریف خوانده‏اند.(14)

همدردى با فقرا

صدقه و انفاق، در ماه مبارک رمضان، از جایگاه خاصى در سیره معصومین علیهم السلام برخوردار است. ابن عباس مى‏گوید:
بخشنده‏ترین افراد رسول اکرم صلى الله علیه وآله وسلم بود و آن حضرت بیشترین جود و کرم را در ماه رمضان داشتند.(15)
در مورد امام سجاد علیه السلام گفته‏اند: هرگاه ماه رمضان مى‏رسید، آن حضرت هر روز درهمى صدقه مى‏داد و مى‏فرمود:
امیدوارم که شب قدر را دریابم و از آن بهره گیرم.(16)
عبداللَّه بن مسعود روایت مى‏کند:
شبى رسول خدا صلى الله علیه وآله وسلم از نماز عشاء فارغ شد. مردى از میان صفوف برخاست و گفت: اى مهاجران و انصار، مردى غریبم و قدرت هیچ کارى را ندارم. به من غذایى بدهید! رسول خدا صلى الله علیه وآله وسلم گفت: اى فقیر، ذکر غریب مکن که دلم را اندوهگین ساختى. بعد از آن فرمود: غریبان چهار قسم‏اند: مسجدى که به آن نروند و در آن نماز نخوانند؛ قرآنى که آن را تلاوت نکنند؛ عالمى که در میان جماعتى باشد و از او مسایل دینى سؤال ننمایند؛ اسیران مسلمانى که در میان کفار باشند. سپس فرمود: چه کسى غذاى این مرد را تأمین مى‏کند تا خدا او را در فردوس اعلى جا دهد؟ على علیه السلام برخاست و دست سائل را گرفت و به حجره فاطمه زهرا علیها السلام برد و گفت: اى دختر رسول خدا، در کار این میهمان نظرى کن. زهرا علیها السلام فرمود: در خانه طعام اندکى موجود است. حسن و حسین گرسنه‏اند و شما روزه دارید و آن طعام هم تنها براى یک نفر کفایت مى‏کند. فرمود: آن را حاضر کن. فاطمه علیها السلام طعام را آورد. امام على علیه السلام آن را نزد میهمان نهاد و با خود گفت: اگر از طعام بخورم، براى میهمان کافى نیست و اگر نخورم، سبب خجالتش مى‏شود! پس به سوى چراغ رفت و وانمود کرد که آن را درست مى‏کند، اما چراغ را خاموش کرد. وقتى آن مرد غذا مى‏خورد، حضرت هم دهانش را مى‏جنباند تا او تصور کند که غذا مى‏خورد تا آنکه از غذا خوردن فارغ شد. آن گاه فاطمه علیها السلام چراغ آورد، اما طعام همچنان باقى بود! على علیه السلام فرمود: اى مرد، چرا طعام خود را نخوردى؟ گفت: سیر شدم! پس از آن، على علیه السلام، فاطمه علیها السلام، حسن و حسین علیهما السلام، فضه و حتى همسایگان هم از آن طعام خوردند، اما تمام نشد.(17)
هر چند در این روایت از ماه رمضان سخنى به میان نیامده است، اما مى‏تواند توجه امام را به فقرا، در حالت روزه، بازگو نماید.
ابن عباس مى‏گوید:
ماه رمضان که فرا مى‏رسید، رسول خدا صلى الله علیه وآله وسلم هر اسیرى را آزاد مى‏کرد و به هر فقیر و نیازمندى کمک مى‏نمود.(18)
باید بدانیم که هر چه احساس همدردى با فقرا و نیازمندان در ما تقویت گردد، در حقیقت به فلسفه روزه نزدیک‏تر شده‏ایم. امام رضا علیه السلام فرموده‏اند:
«علة الصوم لعرفان مس الجوع و العطش»(19)
علت روزه گرفتن آن است که گرسنگى و تشنگى شناخته شود و احساس گردد.

نیایش و تضرع‏

یکى از آداب مهم ماه مبارک رمضان دعا و نیایش و تضرع به ساحت قدس الهى است، تا جایى که براى هر شب و روز این ماه دعاهایى وارد شده است که مهم‏ترین آنها دعاى ابوحمزه ثمالى است.
اهمیت این موضوع، از ورود دعاهاى مختلف در شرایط و حالات و زمان‏هاى مختلف نیز فهمیده مى‏شود؛ مانند دعاى رؤیت هلال، دعاى پس از نمازهاى واجب و مستحب، دعاى افطار، دعاى سحر، دعاى وداع و غیره.
سیره معصومین علیهم السلام این بود که با دعا به استقبال ماه مبارک مى‏رفتند و با دعا آن را وداع مى‏گفتند. رسول خدا صلى الله علیه وآله وسلم مى‏فرماید:
«رمضان شهر اللَّه تبارک و تعالى استکثروا فیه من التهلیل و التکبیر و التحمید و التمجید و التسبیح و هو ربیع الفقراء».(20)
ماه رمضان، ماه خداوند تبارک و تعالى است. در این ماه، تکبیر و ثنا و ستایش و تسبیح بسیار بگویید که این ماه، بهار فقرا است.
امام على علیه السلام مى‏فرماید:
«علیکم فى شهر رمضان بکثرة الاستغفار و الدعاء. فأما الدعاء فیدفع عنکم به البلاء و أما الاستغفار فتمحى به ذنوبکم»(21)
در ماه رمضان بسیار استغفار کنید و فراوان دعا کنید، زیرا دعا بلا را از شما دفع مى‏کند و استغفار گناهانتان را محو مى‏سازد.

شب زنده‏دارى‏

بهترین فرصت براى دعا و نیایش وقت ملکوتى سحر است. امامان معصوم علیهم السلام و بزرگان در سحرهاى ماه مبارک رمضان به راز و نیاز با بى‏نیاز هستى مى‏پرداختند که در این باره مى‏توان به دعاى پر رمز و راز سَحَر از امام باقر علیه السلام و دعاى عارفانه ابوحمزه ثمالى از امام سجاد علیه السلام اشاره کرد.
امام باقر علیه السلام در مورد اهمیت دعاى سحر مى‏فرماید:
اگر مردم عظمت این دعا را در نزد خدا بدانند و از اجابت سریع آن آگاه باشند، خود را براى آن به کشتن مى‏دهند، گرچه با شمشیر باشد.
آن حضرت اسم اعظم خدا را در متن این دعا مى‏داند و از آن به عنوان «رمز بزرگ» یاد مى‏نماید و خواستار کتمانش از نامحرمانى چون منافقان، دروغگویان و منکران مى‏گردد.(22)
علماى ربانى نیز، به پیروى از معصومین علیهم السلام، سحرهاى ماه رمضان را غنیمت شمرده و آن را با دعا و نماز و یاد خدا سپرى مى‏کردند. مى‏گویند که مرحوم آیت‏اللَّه سیدمحمدباقر درچه‏اى - استاد آیت‏اللَّه بروجردى - در قنوت نماز شب خود دعاى ابوحمزه ثمالى را ایستاده مى‏خواند.(23) فرزند امام خمینى قدس سره مى‏گوید:
شبى در ماه رمضان، در پشت بام خوابیده بودم. خانه ایشان یک خانه کوچک 45 مترى در همسایگى ما بود. دیدم صدایى مى‏آید. بلند شدم و متوجه شدم که آقاست که در تاریکى نماز مى‏خواند. دستهایش را به آسمان دراز کرده و گریه مى‏کند. برنامه عبادى ایشان در ماه رمضان این بود که شب تا صبح نماز و دعا مى‏خواندند و بعد از نماز صبح و مقدارى استراحت، صبح زود براى کارهایشان آماده بودند.(24)
علامه طباطبایى قدس سره نیز شبهاى ماه رمضان را تا صبح بیدار بود. مقدارى مطالعه مى‏کرد و بقیه را به دعا و قرائت قرآن و نماز و اذکار مشغول بود.(25)
دلا بسوز که سوز تو کارها بکند
نماز نیمه شبى دفع صد بلا بکند
عتاب یار پرى چهره عاشقانه بکش‏
که یک کرشمه تلافى صد جفا بکند
زملک تا ملکوتش حجاب بردارند
هر آن که خدمت جام جهان نما بکند
حافظ
مرحوم شیخ عباس قمى قدس سره در شرح حال آقا سید صدرالدین عاملى اصفهانى مى‏نویسد:
نقل شده است که شبى از شب‏هاى ماه رمضان، ایشان به حرم امیرالمؤمنین علیه السلام رفت و بعد از زیارت، پشت سر مقدس نشست و شروع کرد به خواندن دعاى ابوحمزه. وقتى به جمله «الهى لا تؤدبنى بعقوبتک»(26) رسید، گریه امانش را برید و پیوسته این جمله را تکرار مى‏کرد و گریه مى‏کرد تا غش کرد و او را از حرم مطهر بیرون آوردند.

خداحافظى با ماه خدا

هر چه به آخر ماه مبارک رمضان نزدیک‏تر مى‏شویم، آتش شور و عشق اولیاى الهى نسبت به این دریاى معنویت، شعله‏ورتر مى‏گردد.
از روایات معصومین علیهم السلام استفاده مى‏شود که شب آخر ماه از ویژگى‏هاى خاصى برخوردار است. امام باقر علیه السلام مى‏فرماید:
شب آخر ماه رمضان که فرا مى‏رسد، فرشتگان ندا مى‏دهند: مژده باد بر شما بندگان خدا! به راستى که خداوند گناهان شما را آمرزیده و توبه شما را پذیرفت. پس ببینید که از این به بعد چگونه خواهید بود؟
محمد بن عجلان مى‏گوید:
از امام صادق علیه السلام شنیدم که مى‏فرمود: وقتى ماه رمضان مى‏شد، على بن الحسین علیه السلام هیچ غلام و کنیزى را مؤاخذه نمى‏کرد، و اگر عمل خلافى انجام مى‏دادند آن را مى‏نوشت. وقتى شب آخر ماه رمضان مى‏رسید، همه را فرا مى‏خواند و جایى جمع مى‏فرمود. آن گاه نوشته را بیرون مى‏آورد و خلافکاریهاى آنها را متذکر مى‏شد و از همه اقرار مى‏گرفت. سپس بر مى‏خاست و مى‏فرمود که همه بلند بگویند: اى على بن الحسین، همان طور که تو اعمال ما را بر شمردى، پروردگارت نیز آنچه را تو انجام داده‏اى به حساب آورده و نوشته‏اى دارد که به حق علیه تو سخن مى‏گوید. هیچ عمل کوچک و بزرگى را از آنچه به جا آورده‏اى فروگذار نکرده و به حساب مى‏آورد. تو آنچه را که در نزد اوست، خواهى یافت، همان طور که ما اعمال خود را در نزد تو یافته‏ایم. پس، از ما بگذر و عفو نما. چنانکه دوست‏دارى او از تو درگذرد، تو هم از ما درگذر که او را بخشنده و مهربان و آمرزنده خواهى یافت. اى على بن الحسین، ذلت خود را در برابر پروردگار حاکم عادل به یادآور که به اندازه خردلى ظلم نخواهد کرد و هر عملى را به جا خواهد آورد. از ما درگذر و عفو نما تا خداوند هم از تو بگذرد!
در این هنگام، گریه‏ها شروع مى‏شد و مناجات با خدا به میان مى‏آمد، تا آنکه حضرت آنها را مى‏بوسید و مى‏فرمود: از شما درگذشتم. آیا شما هم از من درگذشتید؟ آیا از من راضى شدید؟ همه مى‏گفتند: اى آقاى ما، ما از تو درگذشتیم! تو به ما بدى نکردى! آن گاه حضرت مى‏فرمود که همه بگویند: «اللهم اعف عن على بن الحسین کما عفى عنا فاعتقه من النار کما اعتق رقابنا من الرق» خدایا على بن الحسین را عفو نما، همان طور که او ما را عفو کرد. او را از آتش آزاد کن، چنانکه او ما را از بردگى آزاد کرد. و خود حضرت فرمود: «اللهم آمین رب العالمین»(27) و همه را آزاد مى‏نمود.

پىنوشت ها:

1) احزاب، 21.

























2) علامه طباطبایى، سنن النبى، ص 15. 3) سیدبن طاووس، الاقبال، ص 20. 4) صحیفه سجادیه، دعاى 45. 5) همان. 6) وسائل الشیعه، ج 7، ص 218. 7) جوادى آملى، اسرار عبادات، ص 306. 8) بحارالانوار، ج 93، ص 378. 9) همان، ص 357. 10) بحاالانوار، ج 95، ص 5. 11) همان، ص 6. 12) بحارالانوار، ج 89، ص 231. 13) پا به پاى آفتاب، ج 1، ص 286. 14) برداشتهایى از سیره امام خمینى قدس سره، ص 8. 15) صحیح بخارى، ج 2، ص 672. 16) بحارالانوار، ج 95، ص 82. 17) منهج‏الصادقین. 18) ثواب‏الاعمال، ص 96. 19) وسائل‏الشیعه، ج 7، ص 3. 20) بحارالانوار، ج 93، ص 381. 21) همان، ص 379. 23) رضا مختارى، سیماى فرزانگان، ص 228. 24) سیماى فرزانگان، ص 159. 25) همان، ص 163. 26) سیماى فرزانگان، ص 170. 27) بحارالانوار، ج 95، ص 186. 22) بحارالانوار، ج 95، ص 94.

اشاره

ادعیه ماه مبارک رمضان یکى از سوژه‏هاى مناسب جهت مجالس تبلیغى این ماه است، لذا بر آن شدیم از این نیایش‏هاى کوتاه جهت تکمیل مجموعه ره توشه ماه مبارک رمضان بهره گیریم؛ البته هر یک از دعاها حاوى چند محور است که ما براى رعایت اختصار به پردازش بعضى از آنها با استفاده از آیات قرآن کریم اکتفا کردیم.
امید است مبلغان محترم با توجه به مخاطبان و اقتضاى مجالس با همراه کردن روایات، اشعار، داستان‏ها و مطالب دیگر، در غنا و جذابیت این مجموعه سهیم شوند.

دعاى روز اول‏

«اللَّهُمَّ اجْعَلْ صِیَامِی صِیَامَ الصَّائِمِینَ وَ قِیَامِی قِیَامَ الْقَائِمِینَ وَ نَبِّهْنِی فِیهِ عَنْ نَوْمَةِالْغَافِلِینَ وَ هَبْ لِی جُرْمِی یَا إِلَهَ الْعَالَمِین وَاعْفُ عَنّى یا عافِیاً عَنِ الْمُجْرِمینَ»
خدایا! روزه‏ام را در این روز، روزه روزه داران راستین قرار ده و نمازم را، نماز نمازگزاران واقعى، از خواب غفلت زدگان، هشیارم کن و جزمم را ببخش و از من در گذر، اى بخشنده گنهکاران.
پیام‏ها و فرازهاى دعا: 1. نماز واقعى؛ 2. روزه واقعى؛ 3. هشیارى از غفلت؛ 4. آمرزش گناهان.

آثار غفلت‏

تنگى معیشت‏

«وَ مَنْ أَعْرَض عَن ذِکرِى فَإِنَّ لَهُ مَعِیشةً ضَنْکاً»(2)
و هر کس از یاد من روى گردان شود، زندگى (سخت و) تنگى خواهد داشت.

کورى در قیامت‏

«وَ نحْشرُهُ یَوْمَ الْقِیَمَةِ أَعْمَى»(3)
و روز قیامت، او را نابینا محشور مى‏کنیم.

فراموش شدن در قیامت‏

«وَ کَذَلِک الْیَوْمَ تُنسى»(4)
امروز نیز تو فراموش خواهى شد.

همنشینى با شیطان‏

«وَ مَن یَعْشُ عَن ذِکْرِ الرَّحْمَنِ نُقَیِّض لَهُ شیْطناً فَهُوَ لَهُ قَرِینٌ»(5)
و هر کس از یاد خدا روى‏گردان شود شیطان را به سراغ او میفرستیم پس همواره قرین اوست.

خود فراموشى‏

«وَ لا تَکُونُوا کالَّذِینَ نَسوا اللَّهَ فَأَنساهُمْ أَنفُسهُم»(6)
و همچون کسانى نباشید که خدا را فراموش کردند و خدا نیز آنها را به «خود فراموشى» گرفتار کرد.

عوامل غفلت‏

اموال و اولاد

«یَأَیهَا الَّذِینَ ءَامَنُوا لا تُلْهِکمْ أَمْوَالُکُمْ وَ لا أَوْلادُکمْ عَن ذِکرِ اللّه»(7)
اى کسانى که ایمان آورده‏اید! اموال و فرزندانتان شما را از یاد خدا غافل نکند.

امکانات رفاهى‏

«وَ لَکِن مَّتَّعْتَهُمْ وَ ءَابَاءَهُمْ حَتى نَسوا الذِّکرَ»(8)
(در پاسخ) مى‏گویند: «منزّهى تو! براى ما شایسته نبود که غیر از تو اولیایى برگزینیم، ولى آنان و پدرانشان را از نعمتها برخوردار نمودى تا اینکه (به جاى شکر نعمت) یاد تو را فراموش کردند.

دنیا گرایى‏

«فَأَعْرِض عَن مَّن تَوَلّى عَن ذِکْرِنَا وَ لَمْ یُرِدْ إِلاّ الْحَیَوةَ الدُّنْیَا»(9)
حال که چنین است از کسى که از یاد ما روى مى‏گرداند و جز زندگى مادى دنیا را نمى‏طلبد، اعراض کن. جز زندگى مادى دنیا را نمى‏طلبد، اعراض کن!

فعالیت اقتصادى‏

«رِجَالٌ لا تُلْهِیهِمْ تجَرَةٌ وَ لا بَیْعٌ عَن ذِکْرِ اللَّه»(10)
مردانى که نه تجارت و نه معامله‏اى آنان را از یاد خدا غافل نمى‏کند.

دعاى روز دوم‏

اللَّهُمَّ قَرِّبْنِی فِیهِ إِلَى مَرْضَاتِکَ وَ جَنِّبْنِی فِیهِ مِنْ سَخَطِکَ وَ نَقِمَاتِکَ وَ وَفِّقْنِی لِقِرَاءَةِ ْ آیَاتِکَ بِرَحْمَتِکَ یَا أَرْحَمَ الرَّاحِمِینَ‏
خدایا! مرا امروز و این ماه، به آن چه موجب رضاى توست، نزدیک گردان و از خشم و انتقام خود، دور ساز، و به تلاوت و قرائت آیات خود، توفیقم ده، اى مهربان‏ترین مهربانان.
پیام‏ها و فرازهاى دعا: 1. رضایت الهى؛ 2. ایمنى از خشم و غضب الهى؛ 3. توفیق قرائت قرآن.

بعضى از ویژگى‏هاى قرآن‏

جایگاه قرآن‏

«لَوْ أَنزَلْنَا هَذَا الْقُرْءَانَ عَلى جَبَلٍ لَّرَأَیْتَهُ خَشِعاً مُّتَصدِّعاً مِّنْ خَشیَةِ اللَّه»(11)
اگر این قرآن را بر کوهى نازل مى‏کردیم، مى‏دیدى که در برابر آن خاشع مى‏شود و از خوف خدا مى‏شکافد.

وسیله رحمت و هدایت‏

«وَ هُدًى وَ رَحْمَةٌ لِّلْمُؤْمِنِینَ»(12)
و هدایت و رحمتى است براى مؤمنان.

شفاى دردها

«وَ نُنزِّلُ مِنَ الْقُرْءَانِ مَا هُوَ شِفَاءٌ وَ رَحْمَةٌ لِّلْمُؤْمِنِینَ وَلایَزِیدُالظلِمِینَ إِلا خَسارا».(13)
و از قرآن، آنچه شفا و رحمت است براى مؤمنان، نازل مى‏کنیم؛ و ستمگران را جز خسران (و زیان) نمى‏افزاید.

نتیجه تلاوت قرآن‏

پاداش الهى‏

«إِنَّ الَّذِینَ یَتْلُونَ کِتَب اللَّهِ وَ أَقَامُوا الصلَوةَ وَ أَنفَقُوا مِمَّا رَزَقْنَهُمْ سِرًّا وَ عَلانِیَةً یَرْجُونَ تجَرَةً لَّن تَبُورَ»(14)
کسانى که کتاب الهى را تلاوت مى‏کنند و نماز را برپا مى‏دارند و از آنچه به آنان روزى داده‏ایم پنهان و آشکار انفاق مى‏کنند، تجارتى بى‏زیان و خالى از کساد را امید دارند.

دعاى روز سوم‏

اللَّهُمَّ ارْزُقْنِی فِیهِ الذِّهْنَ وَ التَّنْبِیهَ وَ بَاعِدْنِی فِیهِ مِنَ السَّفَاهَةِ وَ التَّمْوِیهِ وَ اجْعَلْ لِی نَصِیباً مِنْ کُلِّ خَیْرٍ تُنْزِلُ فِیهِ بِجُودِکَ یَا أَجْوَدَ الْأَجْوَدِین‏
خدایا در این روز، هوش و آگاهى به من روزى کن، در این روز، مرا از بیخردى و باطل دور گردان و از هر خیرى که در این روز نازل مى‏کنى، مرا نیز بهره‏اى ده، به بخشندگى‏ات، اى بخشنده‏ترین بخشندگان.
پیام‏ها و فرازهاى دعا: 1. طلب بیدارى؛ 2. دورى از سفاهت؛ 3. سهمى از هر نیکى.

پیامدهاى نادانى‏

انحراف عقیدتى‏

«یَظنُّونَ بِاللَّهِ غَیرَ الْحَقِّ ظنَّ الجَْهِلِیَّةِ»(15)
آنها گمان‏هاى نادرستى - همچون گمان‏هاى دوران جاهلیت - درباره خدا داشتند.
«قَالُوا یَمُوسى اجْعَل لَّنَا إِلَهاً کَمَا لهَُمْ ءَالِهَةٌ قَالَ إِنَّکُمْ قَوْمٌ تجْهَلُونَ»(16)
گفتند: «تو هم براى ما معبودى قرار ده، همان‏گونه که آنها معبودان (و خدایانى) دارند!» گفت: «شما جمعیّتى جاهُل و نادان هستید.

بدترین موجودات‏

«إِنَّ شرَّ الدَّوَاب عِندَ اللَّهِ الصمُّ الْبُکْمُ الَّذِینَ لا یَعْقِلُونَ»(17)
بدترین جنبندگان نزد خدا، افراد کر و لالى هستند که اندیشه نمى‏کنند.

دعاى روز چهارم‏

اللَّهُمَّ قَوِّنِی فِیهِ عَلَى إِقَامَةِ أَمْرِکَ وَ أَذِقْنِی فِیهِ حَلَاوَةَ ذِکْرِکَ وَ أَوْزِعْنِی فِیهِ أَدَاءَ شُکْرِکَ بِکَرَمِک َ وَ احْفَظْنِی فِیهِ بِحِفْظِک وَ سَتْرَک یَا أَبْصَرَ النَّاظِرِین.
خدایا! در این روز مرا براى به پا داشتن فرمان خود، نیرو بخش و شیرینى ذکر و یاد خویش را به من بچشان و براى اداى شکرت آماده‏ام ساز و مرا با حفاظت و پوشش خود محافظت فرما، اى بیناترین بینندگان.
پیام‏ها و فرازهاى دعا: 1. توان انجام فرائض؛ 2. چشیدن حلاوت یاد خدا؛ 3. توفیق اداى شکر؛ 4. محفوظ بودن از گناه.

یاد خدا در آیات‏

«وَ لَذِکْرُ اللَّهِ أَکبرُ»(18)
و یاد خدا بزرگتر است.
«یَأَایُهَا الَّذِینَ ءَامَنُوا اذْکُرُوا اللَّهَ ذِکْراً کَثِیرا»(19)
اى کسانى که ایمان آورده‏اید! خدا را بسیار یاد کنید.

اطمینان بخش قلب‏

«أَلا بِذِکرِ اللَّهِ تَطمَئنُّ الْقُلُوب»(20)
آگاه باشید، تنها با یاد خدا دلها آرامش مى‏یابد.

هنگام برخورد با دشمن‏

«یا َأَیُّهَا الَّذِینَ ءَامَنُوا إِذَا لَقِیتُمْ فِئَةً فَاثْبُتُوا وَ اذْکرُوا اللَّهَ کثِیرا»(21)
اى کسانى که ایمان آورده‏اید! هنگامى که (در میدان نبرد) با گروهى رو به رو مى‏شوید، ثابت قدم باشید! و خدا را فراوان یاد کنید.

موانع یاد خدا

اولاد و اموال‏

«یَأاَیُهَا الَّذِینَ ءَامَنُوا لا تُلْهِکُمْ أَمْواَلُکُمْ وَ لا أَوْلادُکُمْ عَن ذِکرِ اللَّهِ وَ مَن یَفْعَلْ ذَلِک فَأُولَئک هُمُ الْخَسِرُونَ»(22)
اى کسانى که ایمان آورده‏اید! اموال و فرزندانتان شما را از یاد خدا غافل نکند! و کسانى که چنین کنند، زیانکارانند!

شیطان‏

«إِنَّمَا یُرِیدُ الشیْطانُ أَن یُوقِعَ بَیْنَکُمُ الْعَدَوَةَ وَ الْبَغْضاءَ فى الخَْمْرِ وَ الْمَیْسرِ وَ یَصدَّکُمْ عَن ذِکْرِ اللَّه»(23)
شیطان مى‏خواهد به وسیله شراب و قمار، در میان شما عداوت و کینه ایجاد کند، و شما را از یاد خدا و از نماز باز دارد.

آثار شکر

افزایش نعمت‏

«ْ لَئِن شَکَرْتُمْ لأَزِیدَنَّکُمْ وَ لَئِن کَفَرْتُمْ إِنَّ عَذَابى لَشدِیدٌ»(24)
اگر شکرگزارى کنید، (نعمت خود را) بر شما خواهم افزود؛ و اگر ناسپاسى کنید، مجازاتم شدید است!

هدایت الهى‏

«شاکِراً لأَنْعُمِهِ اجْتَبَاهُ وَ هَدَاهُ إِلى صِراَطٍ مُّستَقِیمٍ»(25)
که در برابر نعمتهاى او سپاسگزار بود [و خداوند] او را برگزید و به راه راست هدایت کرد.

دعاى روز پنجم‏

اللَّهُمَّ اجْعَلْنِی فِیهِ مِنَ الْمُسْتَغْفِرِینَ وَ اجْعَلْنِی فِیهِ مِنْ عِبَادِکَ الصَّالِحِینَ الْقَانِتِینَ وَ اجْعَلْنِی فِیهِ مِنْ أَوْلِیَائِکَ الْمُقَرَّبِین بِرَأْفَتِکَ یَا أَرْحَمَ الرَّاحِمِینَ
خدایا! مرا امروز از استغفار کنندگان و در زمره بندگان شایسته و مطیع خویش قرار بده و مرا از جمله دوستان مقرب خود فرما به رأفت و مهربانى‏ات اى مهربان‏ترین مهربانان.
پیام‏ها و فرازهاى دعا: 1. توفیق استغفار؛ 2. صلاحیت بندگى؛ 3. تقرب به درگاه الهى.

استغفار

ضرورت استغفار

«وَ اَن استَغْفِرُوا رَبَّکمْ ثمَّ تُوبُوا إِلَیْهِ»(26)
و اینکه از پروردگار خویش آمرزش بطلبید؛ سپس بسوى او بازگردید.

زمان استغفار

«الصبرِینَ وَ الصدِقِینَ وَ الْقَنِتِینَ وَ الْمُنفِقِینَ وَ الْمُستَغْفِرِینَ بِالأَسحَارِ»(27)
آنها که (در برابر مشکلات، و در مسیر اطاعت و ترک گناه،) استقامت مى‏ورزند، راستگو هستند، (در برابر خدا) خضوع، و (در راه او) انفاق مى‏کنند، و در سحرگاهان، استغفار مى‏نمایند.

عبادت‏

نتیجه عبادت‏

«یَأَیهَا النَّاس اعْبُدُوا رَبَّکُمُ الَّذِى خَلَقَکُمْ وَ الَّذِینَ مِن قَبْلِکُمْ لَعَلَّکُمْ تَتَّقُونَ»(28)
اى مردم! پروردگار خود را پرستش کنید؛ آن کس که شما، و کسانى را که پیش از شما بودند آفرید، تا پرهیزکار شوید.

هدف خلقت‏

«وَ مَا خَلَقْت الجِْنَّ وَ الانس إِلا لِیَعْبُدُونِ»(29)
من جنّ و انس را نیافریدم جز براى اینکه عبادتم کنند (و به من نزدیک شوند).

دعاى روز ششم‏

اللَّهُمَّ لَا تَخْذُلْنِی فِیهِ لتَعَرُّضِ مَعْصِیَتِکَ وَ لَا تَضْرِبْنِی فِیهِ بِسِیَاطِ نَقِمَتِکَ وَ زَحْزِحْنِی فِیهِ مِنْ مُوجِبَاتِ سَخَطِکَ بِمَنِّکَ وَ أَیَادِیک یَا مُنْتَهَى رَغْبَةِ الرَّاغِبِینَ
پروردگارا! مرا با ارتکاب نا فرمانى ات، خوارم مگردان و به ضرب تازیانه انتقامت کیفر مکن و مرا از موجبات خشم خود، دور گردان، به حق احسانت و نعمت‏هایت اى منتهاى خواسته و آرزوى خواستاران.
پیام‏ها و فرازهاى دعا: 1. خوار نشدن به واسطه گناه؛ 2. مصونیت از کیفر الهى؛ 3. دورى از موجبات خشم و غضب الهى.

گناهان کبیره‏

شرک به خداوند

«إِنَّ اللَّهَ لا یَغْفِرُ أَن یُشرَک بِهِ وَ یَغْفِرُ مَا دُونَ ذَلِک لِمَن یَشاءُ»(30)
خداوند، شرک به او را نمى‏آمرزد؛ و کمتر از آن را براى هر کس بخواهد مى‏آمرزد.

یأس (ناامیدى از رحمت الهى)

«إِنَّهُ لا یَایْئَس مِن رَّوْح اللَّهِ إِلا الْقَوْمُ الْکَفِرُونَ»(31)
و از رحمت خدا مأیوس نشوید؛ که تنها گروه کافران، از رحمت خدا مأیوس مى‏شوند.

قنوط

«قَالَ وَ مَن یَقْنَط مِن رَّحْمَةِ رَبِّهِ إِلا الضالُّونَ»(32)
[حضرت ابراهیم علیه السلام‏] گفت: «جز گمراهان، چه کسى از رحمت پروردگارش مأیوس مى‏شود؟

امن از مکر الهى‏

«أَ فَأَمِنُوا مَکرَ اللَّهِ فَلا یَأْمَنُ مَکرَ اللَّهِ إِلا الْقَوْمُ الْخَسِرُونَ»(33)
آیا آنها خود را از مکر الهى در امان مى‏دانند؟! در حالى که جز زیانکاران، خود را از مکر (و مجازات) خدا ایمن نمى‏دانند!

قتل‏

«وَ مَن یَقْتُلْ مُؤْمِناً مُّتَعَمِّداً فَجَزَاؤُهُ جَهَنَّمُ خَلِداً فِیهَا وَ غَضِب اللَّهُ عَلَیْهِ وَ لَعَنَهُ وَ أَعَدَّ لَهُ عَذَاباً عَظِیما»(34)
و هر کس، فرد باایمانى را از روى عمد به قتل برساند، مجازاتِ او دوزخ است؛ در حالى که جاودانه در آن مى‏ماند؛ و خداوند بر او غضب مى‏کند؛ و او را از رحمتش دور مى‏سازد؛ و عذاب عظیمى براى او آماده ساخته است.

قطع رحم‏

«الَّذِینَ یَنقُضونَ عَهْدَ اللَّهِ مِن بَعْدِ مِیثاقِهِ وَ یَقْطعُونَ مَا أَمَرَ اللَّهُ بِهِ أَن یُوصلَ وَ یُفْسِدُونَ فى الأَرْضِ أُولَئک هُمُ الْخَسِرُونَ»(35)
فاسقان کسانى هستند که پیمان خدا را، پس از بستن آن، مى‏شکنند؛ و پیوندهایى را که خدا دستور داده، قطع نموده، و در روى زمین فساد مى‏کنند؛ اینها زیانکارانند.

خوردن مال یتیم‏

«إِنَّ الَّذِینَ یَأْکلُونَ أَلامْوالَ ْالیَتامَى ظلْماً إِنَّمَا یَأْکلُونَ فى بُطونِهِمْ نَاراً وَ سیَصلَوْنَ سعِیرا»(36)
کسانى که اموال یتیمان را به ظلم و ستم مى‏خورند، (در حقیقت،) تنها آتش مى‏خورند؛ و بزودى در شعله‏هاى آتش (دوزخ) مى‏سوزند.

زنا

«وَ لا تَقْرَبُوا الزِّنى إِنَّهُ کانَ فاحِشةً وَ ساءَ سبِیلاً»(37)
و نزدیک زنا نشوید، که کار بسیار زشت، و بد راهى است!

مى‏گسارى‏

«یَسئَلُونَک عَنِ الْخَمْرِ وَ الْمَیْسِرِ قُلْ فِیهِمَا إِثْمٌ کبِیرٌ وَ مَنَافِعُ لِلنَّاسِ وَ إِثْمُهُمَا أَکبرُ مِن نَّفْعِهِمَا»(38)
در باره شراب و قمار از تو سؤال مى‏کنند، بگو: «در آنها گناه و زیان بزرگى است؛ و منافعى (از نظر مادى) براى مردم در بردارد؛ (ولى) گناه آنها از نفعشان بیشتر است.

پیمان شکنى‏

«وَ الَّذِینَ یَنقُضونَ عَهْدَ اللَّهِ مِن بَعْدِ مِیثاقِهِ وَ یَقْطعُونَ مَا أَمَرَ اللَّهُ بِهِ أَن یُوصلَ وَ یُفْسِدُونَ فى الأَرْضِ أُولَئک لهَُمُ اللَّعْنَةُ وَ لهَُمْ‏سوءُ الدَّارِ»(39)
آنها که عهد الهى را پس از محکم کردن مى‏شکنند، و پیوندهایى را که خدا دستور به برقرارى آن داده قطع مى‏کنند، و در روى زمین فساد مى‏نمایند، لعنت براى آنهاست؛ و بدى (و مجازات) سراى آخرت!

خیانت در امانت‏

«إِنَّ اللَّهَ یَأْمُرُکُمْ أَن تُؤَدُّوا الأَمَنَتِ إِلى أَهْلِهَا»(40)
خداوند به شما فرمان مى‏دهد که امانتها را به صاحبانش بدهید!

کم فروشى‏

«وَیْلٌ لِّلْمُطفِّفِین الَّذِینَ إِذَا اکْتَالُوا عَلى النَّاسِ یَستَوْفُونَ وَ إِذَا کالُوهُمْ أَو وَّزَنُوهُمْ یخْسِرُونَ أَ لا یَظنُّ أُولَئک أَنهُم مَّبْعُوثُون لِیَوْمٍ عَظِیم ٍیَوْمَ یَقُومُ النَّاس لِرَب الْعَلَمِینَ»(41)
واى بر کم‏فروشان! آنان که وقتى براى خود پیمانه مى‏کنند، حق خود را بطور کامل مى‏گیرند؛ امّا هنگامى که مى‏خواهند براى دیگران پیمانه یا وزن کنند، کم مى‏گذارند! آیا آنها گمان نمى‏کنند که برانگیخته مى‏شوند، در روزى بزرگ؛ روزى که مردم در پیشگاه پروردگار جهانیان مى‏ایستند.

ربا خوارى‏

«یَأَیُّهَا الَّذِینَ ءَامَنُوا لا تَأْکلُوا الرِّبَوا أَضعَفاً مُّضعَفَةً وَ اتَّقُوا اللَّهَ لَعَلَّکُمْ تُفْلِحُونَ وَ اتَّقُوا النَّارَ الَّتى أُعِدَّت لِلْکَفِرِینَ»(42)
اى کسانى که ایمان آورده‏اید! ربا (و سود پول) را چند برابر نخورید! از خدا بپرهیزید، تا رستگار شوید! و از آتشى بپرهیزید که براى کافران آماده شده است!

فرار از جهاد

«یَأَیُّهَا الَّذِینَ ءَامَنُوا إِذَا لَقِیتُمُ الَّذِینَ کَفَرُوا زَحْفاً فَلا تُوَلُّوهُمُ الأَدْبَارَ»(43)
اى کسانى که ایمان آورده‏اید! هنگامى که با انبوه کافران در میدان نبرد روبه‏رو شوید، به آنها پشت نکنید (و فرار ننمایید)!

اسراف‏

«کُلُوا وَ اشرَبُوا وَ لا تُسرِفُوا إِنَّهُ لا یحِب الْمُسرِفِینَ»(44)
بخورید و بیاشامید، ولى اسراف نکنید که خداوند مسرفان را دوست نمى‏دارد.

جنگ با مسلمانان‏

«إِنَّمَا جَزؤُا الَّذِینَ یحَارِبُونَ اللَّهَ وَ رَسولَهُ وَ یَسعَوْنَ فى الأَرْضِ فَساداً أَن یُقَتَّلُوا أَوْ یُصلَّبُوا أَوْ تُقَطعَ أَیْدِیهِمْ وَ أَرْجُلُهُم مِّنْ خِلَفٍ أَوْ یُنفَوْا مِنَ الأَرْضِ ذَلِک لَهُمْ خِزْىٌ فى الدُّنْیَا وَ لَهُمْ فى الاَخِرَةِ عَذَابٌ عَظِیم»(45)
کیفر آنها که با خدا و پیامبرش به جنگ برمى‏خیزند، و اقدام به فساد در روى زمین مى‏کنند، (و با تهدید اسلحه، به جان و مال و ناموس مردم حمله مى‏برند،) فقط این است که اعدام شوند؛ یا به دار آویخته گردند؛ یا (چهار انگشت از) دست (راست) و پاى (چپ) آنها، بعکس یکدیگر، بریده شود؛ و یا از سرزمین خود تبعید گردند. این رسوایى آنها در دنیاست؛ و در آخرت، مجازات عظیمى دارند.

خوردن مردار و خون و گوشت خوک‏

«حُرِّمَت عَلَیْکُمُ الْمَیْتَةُ وَ الدَّمُ وَ لحَْمُ الخِْنزِیرِ»(46)
حرام شد بر شما گوشت مردار و خون و گوشت خوک.

ترک نماز عمداً

«وَ أَقِیمُوا الصلَوةَ وَ لا تَکُونُوا مِنَ الْمُشرِکینَ»(47)
نماز را برپا دارید و از مشرکان نباشید....

ندادن زکات‏

«وَ وَیْلٌ لِّلْمُشرِکِینَ الَّذِینَ لا یُؤْتُونَ الزَّکوةَ وَ هُم بِالاَخِرَةِ هُمْ کَفِرُونَ»(48)
واى بر مشرکان! همانها که زکات را نمى‏پردازند، و آخرت را منکرند!

بدگمانى و غیبت‏

«یا ایها الذین آمنوا اجتنبوا کثیراً من الظن ان بعض الظن اثم...».(49)
اى کسانى که ایمان آورده‏اید! از بسیارى از گمان‏ها بپرهیزید چرا که بعضى از گمان‏ها گناه است و هرگز در کار دیگران تجسس نکنید و هیچ یک از شما غیبت دیگرى را نکند...

دعاى روز هفتم‏

اللَّهُمَّ أَعِنِّی فِیهِ عَلَى صِیَامِهِ وَ قِیَامِهِ وَ جَنِّبْنِی فِیهِ مِنْ هَفَوَاتِهِ وَ آثَامِهِ وَ ارْزُقْنِی فِیهِ ذِکْرَکَ بِدَوَامِهِ بِتَوْفِیقِکَ یَا هَادِیَ الْمُضِلِّینَ.
خدایا! مرا بر روزه و نماز این روز، یارى کن و از لغزش‏ها و خطاهایش دور گردان و یاد همواره و ذکر دائمى خود را روزیم کن، به حق توفیقت، اى رهنماى گمراهان.
پیام‏ها و فرازهاى دعا: 1. طلب کمک براى اقامه نماز و روزه؛ 2. دورى از لغزشها و گناهان؛ 3. توفیق ذکر دائم.

نماز

وجوب نماز

«إِنَّ الصلَوةَ کانَت عَلى الْمُؤْمِنِینَ کِتاباً مَّوْقُوتا»(50)
نماز، وظیفه ثابت و معیّنى براى مؤمنان است.

آثار نماز

اصلاح جامعه‏

«وَ الَّذِینَ یُمَسکُونَ بِالْکِتابِ وَ أَقَامُوا الصلَوةَ إِنَّا لا نُضِیعُ أَجْرَ المُْصلِحِینَ»(51)
و آنها که به کتاب (خدا) تمسّک جویند، و نماز را برپا دارند، (پاداش بزرگى خواهند داشت؛ زیرا) ما پاداش مصلحان را ضایع نخواهیم کرد.

دورى از شهوات‏

«فخَلَف مِن بَعْدِهِمْ خَلْفٌ أَضاعُوا الصلَوةَ وَ اتَّبَعُوا الشهَوَتِ»(52)
امّا پس از آنان، فرزندان ناشایسته‏اى روى کار آمدند که نماز را تباه کردند، و از شهوات پیروى نمودند؛ و بزودى (مجازات) گمراهى خود را خواهند دید.

منع ضد ارزش‏ها

«وَ أَقِمِ الصلَوةَ إِنَّ الصلَوةَ تَنهَى عَنِ الْفَحْشاءِ وَ الْمُنکَرِ»(53)
نماز را برپا دار، و امر به معروف و نهى از منکر کن، و در برابر مصایبى که به تو مى‏رسد شکیبا باش که این از کارهاى مهمّ است.

محو گناهان‏

«وَ أَقِمِ الصلَوةَ طرَفىِ النهَارِ وَ زُلَفاً مِّنَ الَّیْلِ إِنَّ الحَْسنَتِ یُذْهِبنَ السیِّئَاتِ»(54)
در دو طرف روز و اوایل شب، نماز را برپا دار؛ چرا که حسنات، سیئات (و آثار آنها را) از بین مى‏برند؛ این تذکّرى است براى کسانى که اهل تذکّرند.

رشد و تقویت روحى‏

«إِذَا مَسهُ الشرُّ جَزُوعاً وَ إِذَا مَسهُ الخَْیرُ مَنُوعا الا المصلّین الَّذِینَ هُمْ عَلى صلاتهِمْ دَائمُونَ»(55)
هنگامى که بدى به او رسد بیتابى مى‏کند، و هنگامى که خوبى به او رسد مانع دیگران مى‏شود (و بخل مى‏ورزد)، آنها که نمازها را پیوسته بجا مى‏آورند.

رستگارى‏

«قَدْ أَفْلَحَ الْمُؤْمِنُونَ الَّذِینَ هُمْ فِی صَلاتِهِمْ خاشِعُونَ»(56)
همانا اهل ایمان به پیروزى و رستگارى رسیدند، آنانکه در نماز خاضع و خاشع هستند.

آثار سبک شمردن نماز

عذاب الهى‏

«فِی جَنَّاتٍ یَتَساءَلُونَ عَنِ الُْمجْرِمِینَ ما سَلَکَکُمْ فِی سَقَرَ قالُوا لَمْ نَکُ مِنَ الْمُصَلِّینَ»(57)
بهشتیان از مجرمین سئوال مى‏کنند چه چیزى شما را به جهنم و عذاب کشاند، گویند ما از نمازگزاران نبودیم.

محرومیت از الطاف الهى‏

«وَیْلٌ لِلْمُصَلِّینَ الَّذِینَ هُمْ عَنْ صَلاتِهِمْ ساهُونَ»(58)
واى بر آن نمازگزاران که دل از یاد خدا غافل دارند و از نماز خود بى خبرند.

دعاى روز هشتم‏

اللَّهُمَّ ارْزُقْنِی فِیهِ رَحْمَةَ الْأَیْتَامِ وَ إِطْعَامَ الطَّعَامِ وَ إِفْشَاءَ السَّلامِ وَ صُحْبَةَ الْکِرَامِ بِطَوْلِکَ یَا مَلْجَأَ الآمِلِینَ
خدایا! مرا در این روز ترحم به یتیمان و اطعام به گرسنگان و افشاء سلام و مصاحبت نیکان نصیب فرما به حق انعامت اى پناه آرزومندان عالم.
پیام‏ها و فرازهاى دعا: 1. توفیق یتیم نوازى؛ 2. سیر کردن گرسنگان؛ 3. آشکار سلام کردن؛ 4. همنشینى نیکان.

روش برخورد با یتیمان‏

دادگرى‏

«وَ أَنْ تَقُومُوا لِلْیَتامى‏ بِالْقِسْطِ وَ ما تَفْعَلُوا مِنْ خَیْرٍ فَإِنَّ اللَّهَ کانَ بِهِ عَلیماً»(59)
در حق یتیمان به عدل و انصاف بکوشید و هر خیرى که انجام دهید خداوند از آن آگاه است.

شخصیت دادن‏

«کَلاَّ بَلْ لا تُکْرِمُونَ الْیَتیمَ»(60)
چنین نیست، بلکه یتیم را نمى‏نوازید.

گشاده رویى‏

«فَأَمَّا الْیَتیمَ فَلا تَقْهَرْ»(61)
پس با یتیم تندى مکن.

نراندن یتیم‏

«أرَأیتَ الذى یُکَذِّبُ بالدین فَذلِکَ الذى یَدُعُّ الیَتیم»(62)
آیا ملاحظه کرده‏اى کسى را که روز جزا را انکار مى‏کند؟ این همان کسى است که یتیم را مى‏راند.

نتیجه خوردن مال یتیم‏

آتش جهنم‏

«إِنَّ الَّذِینَ یَأْکُلُونَ أَمْوالَ الْیَتامى‏ ظُلْماً إِنَّما یَأْکُلُونَ فِی بُطُونِهِمْ ناراً وَ سَیَصْلَوْنَ سَعِیراً»(63)
آنان که اموال یتیمان را به ستمگرى مى‏خورند در حقیقت آنها در شکم خود آتش جهنم فرو مى‏برند و به زودى به دوزخ در آتش فروزان خواهند افتاد.

سلام‏

سخن اهل بهشت‏

«وَ تَحِیَّتُهُمْ فِیها سَلامٌ وَ آخِرُ دَعْواهُمْ أَنِ الْحَمْدُ لِلَّهِ رَبِّ الْعالَمِینَ»(64)
و ثناى آنها (بهشتیان) در بهشت (جسم و جانشان را از هر رنج و درد و غم) سلامت ابدى مى‏بخشد و آخرین سخنانشان حمد پروردگار عالمیان است.

پاسخ برتر

«وَ إِذا حُیِّیتُمْ بِتَحِیَّةٍ فَحَیُّوا بِأَحْسَنَ مِنْها أَوْ رُدُّوها»(65)
هرگاه کسى شما را ستایش کند شما نیز باید با ستایشى مثل آن یا بهتر پاسخ دهید.

دعاى روز نهم‏

اللَّهُمَّ اجْعَلْ لِی فِیهِ نَصِیبا مِنْ رَحْمَتِکَ الْوَاسِعَةِ وَ اهْدِنِی فِیهِ لِبَرَاهِینِکَ السَّاطِعَةِ وَ خُذْ بِنَاصِیَتِی إِلَى مَرْضَاتِکَ الْجَامِعَةِ بِمَحَبَّتِکَ یَا أَمَلَ الْمُشْتَاقِینَ
خدایا! امروز مرا از رحمت گسترده خویش، نصیبى قرار بده و به برهان‏ها و دلیل‏هاى روشن و تابناک خویش، هدایتم کن و پیشانى مرا به سوى خشنودى‏هاى جامع خود بگیر، به حق دوستى و محبت خود، اى آرزو و آرمان مشتاقان.
پیام‏ها و فرازهاى دعا: 1. سهمى از رحمت الهى؛ 2. هدایت برهانى؛ 3. حرکت به سوى خشنودى خدا.

رحمت الهى‏

گستره رحمت الهى‏

«وَ رَحْمَتِی وَسِعَتْ کُلَّ شَیْ‏ءٍ»(66)
رحمت من همه موجودات را فرا گرفته است.

موجبات رحمت الهى‏

احسان و نیکى‏

«إِنَّ رَحْمَتَ اللَّهِ قَرِیبٌ مِنَ الُْمحْسِنِینَ»(67)
البته رحمت خداوند به نیکوکاران نزدیک است.

ایمان و تکیه بر خداوند

«فَأَمَّا الَّذِینَ آمَنُوا بِاللَّهِ وَ اعْتَصَمُوا بِهِ فَسَیُدْخِلُهُمْ فِی رَحْمَةٍ مِنْهُ»(68)
پس آنان که به خدا گرویدند، و به او متوسل شدند، به زودى به جایگاه رحمت و فضل خود داخلشان گرداند.

صبر و شکیبایى‏

«وَ بَشِّرِ الصَّابِرِینَ الَّذِینَ إِذا أَصابَتْهُمْ مُصِیبَةٌ قالُوا إِنَّا لِلَّهِ وَ إِنَّا إِلَیْهِ راجِعُونَ أُولئِکَ عَلَیْهِمْ صَلَواتٌ مِنْ رَبِّهِمْ وَ رَحْمَةٌ»(69)
و به صابران بشارت بده آنان که چون به حادثه سخت و ناگوارى دچار شوند صبورى پیشه گرفته و گویند ما به فرمان خدا آمده و به سوى او رجوع خواهیم کرد. آن گروه مخصوص به درود و الطاف الهى ورحمت خاص خداوند هستند.

اطاعت از خدا و رسول‏

«وَ أَطِیعُوا اللَّهَ وَ الرَّسُولَ لَعَلَّکُمْ تُرْحَمُونَ»(70)
از حکم خدا و رسول او فرمان برید باشد که مشمول رحمت خدا شوید.

استغفار

«لَوْ لا تَسْتَغْفِرُونَ اللَّهَ لَعَلَّکُمْ تُرْحَمُونَ»(71)
چرا از درگاه خدا استغفار نمى‏کنید تا شاید مورد عفو و رحمت قرار گیرید.

پیروى از پیامبر

«وَ أَقِیمُوا الصَّلاةَ وَ آتُوا الزَّکاةَ وَ أَطِیعُوا الرَّسُولَ لَعَلَّکُمْ تُرْحَمُونَ»(72)
اى اهل ایمان، شما نماز را به پا دارید و زکات مال خود را به فقرا بدهید و رسول ما را اطاعت کنید باشد که مورد لطف و رحمت شوید.

پیروى از قرآن‏

«وَ هذا کِتابٌ أَنْزَلْناهُ مُبارَکٌ فَاتَّبِعُوهُ وَ اتَّقُوا لَعَلَّکُمْ تُرْحَمُونَ»(73)
این کتاب مبارکى است که فرستادیم، پس از آن پیروى کنید و پرهیزکار باشید شاید مورد رحمت قرار گیرید.

دعاى روز دهم‏

اللَّهُمَّ اجْعَلْنِی فِیهِ مِنَ الْمُتَوَکِّلِینَ عَلَیْکَ وَ اجْعَلْنِی فِیهِ مِنَ الْفَائِزِینَ لَدَیْکَ وَ اجْعَلْنِی فِیهِ مِنَ الْمُقَرَّبِینَ إِلَیْکَ بِإِحْسَانِکَ یَا غَایَةَ الطَّالِبِینَ
خدایا! در این روز، مرا از توکل کنندگان بر خوردت و رستگاران نزد تو و مقربان پیشگاهت قرار بده، قسم به احسانت، اى مقصد خواستاران و جویندگان.
پیام‏ها و فرازهاى دعا: 1. نعمت توکل؛ 2. سعادت؛ 3. تقرب به درگاه الهى.

توکل (موجبات، آثار)

ایمان‏

«وَ عَلَى اللَّهِ فَلْیَتَوَکَّلِ الْمُؤْمِنُونَ»(74)
مؤمنان به خدا توکل کنند.

افزایش مقاومت در برابر مشکلات‏

«الَّذِینَ قالَ لَهُمُ النَّاسُ إِنَّ النَّاسَ قَدْ جَمَعُوا لَکُمْ فَاخْشَوْهُمْ فَزادَهُمْ إِیماناً وَ قالُوا حَسْبُنَا اللَّهُ وَ نِعْمَ الْوَکِیلُ»(75)
آن مؤمنانى که چون مردمى به آنها گفتند لشکر بسیارى بر علیه شما مؤمنان فراهم شد، از آنان در اندیشه و برحذر باشید، بر ایمانشان بیفزود و گفتند در مقابل همه دشمنان تنها خدا ما را کفایت است.

وسیله دوستى خداوند

«إِنَّ اللَّهَ یُحِبُّ الْمُتَوَکِّلِینَ»(76)
خداوند توکل کنندگان را دوست دارد.

دعاى روز یازدهم‏

اللَّهُمَّ حَبِّبْ إِلَیَّ فِیهِ الْإِحْسَانَ وَ کَرِّهْ إِلَیَّ فِیهِ الْفُسُوقَ وَ الْعِصْیَانَ وَ حَرِّمْ عَلَیَّ فِیهِ السَّخَطَ وَ النِّیرَانَ بِعَوْنِکَ یَا غِیَاثَ الْمُسْتَغِیثِینَ
خدایا! در این روز احسان و نیکى را در نظرم محبوب گردان و فسق و معصیت را در نظرم ناپسند قرار بده و خشم خود و آتش دوزخ را بر من حرام گردان، به پاس یارى‏ات، اى پناه بى‏پناهان.
پیام‏ها و فرازهاى دعا: 1. توفیق احسان؛ 2. دورى از فسق و عصیان؛ 3. محفوظ بودن از خشم و آتش قهر الهى.

احسان امر الهى‏

«إِنَّ اللَّهَ یَأْمُرُ بِالْعَدْلِ وَ الْإِحْسانِ»(77)
همانا خدا فرمان به عدل و احسان مى‏دهد.

عبرت از قارون‏

«و ابتَغِ فیما اتیک اللهُ الدارَ الآخرةَ و لا تنسِ نَصیبَکَ ِمن الدنیا و أحسِن کما أحسَنَ اللهُ اِلَیکَ...».(78)
و در آنچه خدا به تو داده سراى آخرت را بطلب و بهره‏ات را از دنیا فراموش نکن؛ همان‏گونه که خدا به تو نیکى کرده نیکى کن.

اوصاف محسنین‏

بخشش و انفاق‏

«الَّذِینَ یُنْفِقُونَ فِی السَّرَّاءِ وَ الضَّرَّاءِ وَ الْکاظِمِینَ الْغَیْظَ وَ الْعافِینَ عَنِ النَّاسِ وَ اللَّهُ یُحِبُّ الُْمحْسِنِینَ»(79)
آنانکه از مال خود به فقرا در حال وسعت و تنگدستى انفاق کنند و خشم و غضب خود فرو نشانند، و از بدى مردم درگذرند، پس تو از آنها درگذر و کردار بدشان را عفو کن.

صبر

«إِنَّهُ مَنْ یَتَّقِ وَ یَصْبِرْ فَإِنَّ اللَّهَ لا یُضِیعُ أَجْرَ الُْمحْسِنِینَ»(80)
البته هر کس در حوادث تقوا و صبر پیشه کند، (چنین کسى نیک است) و خدا اجر نیکان را ضایع نگرداند.

راضى به رضاى خدا

«وَ السَّابِقُونَ الْأَوَّلُونَ مِنَ الْمُهاجِرِینَ وَ الْأَنْصارِ وَ الَّذِینَ اتَّبَعُوهُمْ بِإِحْسانٍ رَضِیَ اللَّهُ عَنْهُمْ وَ رَضُوا عَنْهُ وَ أَعَدَّ لَهُمْ جَنَّاتٍ تَجْرِی تَحْتَهَا الْأَنْهارُ خالِدِینَ فِیها أَبَداً ذلِکَ الْفَوْزُ الْعَظِیمُ»(81)
و پیشینیان نخستین از مهاجرین و انصار و آنان که درنیکوکارى از آنان پیروى کردند، خدا از ایشان راضى و ایشان نیز از خدا راضى هستند و باغ‏هایى که زیر آنها جوى‏ها جارى است، براى آنان مهیاست. همیشه در آن جاودان هستند و این رستگارى بزرگ است.

آثار و نتایج احسان‏

چیست احسان را مکافات اى پسر؟
لطف و احسان و ثواب معتبر

عنایت خداوند

«إِنَّ اللَّهَ لَمَعَ الُْمحْسِنِینَ»(82)
خداوند با نیکوکاران است.

محبت الهى‏

«أَحْسِنُوا إِنَّ اللَّهَ یُحِبُّ الُْمحْسِنِینَ»(83)
نیکى کنید که خداوند نیکوکاران را دوست دارد.

پاداش در دو جهان‏

فَآتاهُمُ اللَّهُ ثَوابَ الدُّنْیا وَ حُسْنَ ثَوابِ الْآخِرَةِ وَ اللَّهُ یُحِبُّ الُْمحْسِنِینَ(84)
خداوند ثواب در دنیا و در آخرت را نصیبشان گردانید و خدا نیکوکاران را دوست دارد.

علم و حکمت‏

«وَ لَمَّا بَلَغَ أَشُدَّهُ آتَیْناهُ حُکْماً وَ عِلْماً وَ کَذلِکَ نَجْزِی الُْمحْسِنِینَ»(85)
و چون یوسف علیه السلام به سن رشد و کمال رسید او را مسند حکم فرمایى و مقام دانش عطا کردیم و همچنین ما نیکوکاران عالم را پاداش مى‏بخشیم.

هدایت‏

«تِلْکَ آیاتُ الْکِتابِ الْحَکِیمِ هُدىً وَ رَحْمَةً لِلْمُحْسِنِینَ»(86)
این است آیات کتاب خداى حکیم که رحمت و هدایت است براى نیکوکاران.

رحمت‏

«إِنَّ رَحْمَتَ اللَّهِ قَرِیبٌ مِنَ الُْمحْسِنِینَ»(87)
که البته رحمت او به نیکوکاران نزدیک است.

سرپیچى از اطاعت الهى‏
(آثار و نتایج عصیان)

پیروى از شیطان‏

«یا أَبَتِ لا تَعْبُدِ الشَّیْطانَ إِنَّ الشَّیْطانَ کانَ لِلرَّحْمنِ عَصِیًّا»(88)
[ابراهیم گفت:] اى پدر هرگز شیطان را عبادت نکن که شیطان سخت با خداى رحمان مخالفت و عصیان کرد.

دخول در آتش‏

«وَ مَنْ یَعْصِ اللَّهَ وَ رَسُولَهُ وَ یَتَعَدَّ حُدُودَهُ یُدْخِلْهُ ناراً خالِداً فِیها وَ لَهُ عَذابٌ مُهِینٌ»(89)
و هرکس نافرمانى خدا و رسول او کند و تجاوز از حدود احکام الهى نماید او را به آتشى در افکند که همیشه در آن معذب است و همواره در عذاب خوار کننده خواهد بود.

گمراهى‏

«وَ مَنْ یَعْصِ اللَّهَ وَ رَسُولَهُ فَقَدْ ضَلَّ ضَلالاً مُبِیناً»(90)
و هر کس نافرمانى خدا و رسول خدا کند دانسته به گمراهى آشکار افتاده است.

گرفتارى در دنیا

«فَعَصَوْا رَسُولَ رَبِّهِمْ فَأَخَذَهُمْ أَخْذَةً رابِیَةً»(91)
و با رسول پروردگارشان مخالفت کردند، خدا هم آنان را به عذابى سخت گرفتار ساخت.

قهر و انتقام الهى‏

«فَعَصى‏ فِرْعَوْنُ الرَّسُولَ فَأَخَذْناهُ أَخْذاً وَبِیلاً»(92)
فرعون نافرمانى آن رسول کرد و ما هم او را به قهر و انتقام سخت بگرفتیم.

لعنت خداوند

«لُعِنَ الَّذِینَ کَفَرُوا مِنْ بَنِی إِسْرائِیلَ عَلى‏ لِسانِ داوُدَ وَ عِیسَى ابْنِ مَرْیَمَ ذلِکَ بِما عَصَوْا وَ کانُوا یَعْتَدُونَ»(93)
کافران بنى‏اسرائیل به زبان داود و عیسى بن مریم لعنت کرده شدند، این به لحاظ آن است که خدا را عصیان کردند و از حکم حق سرکشى نمودند.

پیروى طاغوت‏

«وَ تِلْکَ عادٌ جَحَدُوا بآیاتِ رَبِّهِمْ وَ عَصَوْا رُسُلَهُ وَ اتَّبَعُوا أَمْرَ کُلِّ جَبَّارٍ عَنِیدٍ»(94)
و همین قوم عادند که آیات خدا را انکار و پیغمبران را آزار و نافرمانى کردند وپیرو امر هر شخص متکبر جبار شدند.
بیزارى رسول اللَّه صلى الله علیه وآله وسلم‏
«فَان عَصوکَ فَقُل انّى برىٌ ممّا تَعمَلون»(95)

دعاى روز دوازدهم‏

اللَّهُمَّ زَیِّنِّی فِیهِ بِالسِّتْرِ وَ الْعَفَافِ وَ اسْتُرْنِی فِیهِ بِلِبَاسِ الْقُنُوعِ وَ الْکَفَافِ وَ احْمِلْنِی فِیهِ عَلَى الْعَدْلِ وَ الْإِنْصَافِ وَ آمِنِّی فِیهِ مِنْ کُلِّ مَا أَخَافُ بِعِصْمَتِکَ یَا عِصْمَةَ الْخَائِفِینَ
خدایا! درامروز، مرا به زیور پوشیدگى و عفت بیاراى و جامه قناعت و کفاف بپوشان و به عدل و انصاف وادار، و از هر چه مى‏ترسم ایمن ساز، اى نگهدار خداترسان.
پیام‏ها و فرازهاى دعا: 1. عفت نفس؛ 2. قناعت و زهد؛ 3. عدل و انصاف؛ 4. امنیت.

دامنه عفاف‏

تظاهر به بى نیازى‏

«لِلفُقراءِ الذین اُحصِروا فى سبیلِ اللهِ لا یَستطَیعونَ ضَرباً فى الارضِ یَحسَبُهُم الجاهِلُ أغنیاءَ مِن التَعَفُّفِ تَعرِفُهُم بِسیماهُم لا یسئَلوُن الناسَ اِلحافاً و ما تُنفِقوا مِن خَیرٍ فَاِنّ اللّهَ بِه عَلیم»(96)
و از مناعتى که دارند، هر کس ناآگاه باشد آنان را توانگر مى‏انگارد؛ آنان را به سیمایشان مى‏شناسى، از مردم به اصرار چیزى نمى‏خواهند؛ و هر مالى که ببخشید خداوند از آن آگاه است.

عدم چشمداشت به مال یتیم‏

«وَ ابْتَلُوا الْیَتامى‏ حَتَّى إِذا بَلَغُوا النِّکاحَ فَإِنْ آنَسْتُمْ مِنْهُمْ رُشْداً فَادْفَعُوا إِلَیْهِمْ أَمْوالَهُمْ وَ لا تَأْکُلُوها إِسْرافاً وَ بِداراً أَنْ یَکْبَرُوا وَ مَنْ کانَ غَنِیًّا فَلْیَسْتَعْفِفْ وَ مَنْ کانَ فَقیراً فَلْیَأْکُلْ بِالْمَعْرُوفِ فَإِذا دَفَعْتُمْ إِلَیْهِمْ أَمْوالَهُمْ فَأَشْهِدُوا عَلَیْهِمْ وَ کَفى‏ بِاللَّهِ حَسیباً»(97)
و یتیمان را بیازمایید تا هنگامى که قابلیت زناشویى پیدا کنند، آنگاه اگر در آنان کاردانى مشاهده کردید اموالشان را به آنان برگردانید و آن را کسى توانگر بود خویشتندارى کند و هر کس تنگدست باشد، در حد عرف از آن بخورد، و هرگاه که اموالشان را به آنان برگرداندید، بر آنان گواه بگیرید که خداوند حسابرسى را کافى است.

پاکدامنى قبل از ازدواج‏

«وَ لْیَسْتَعْفِفِ الَّذینَ لا یَجِدُونَ نِکاحاً حَتَّى یُغْنِیَهُمُ اللَّهُ مِنْ فَضْلِهِ»(98)
و کسانى که اسباب ازدواج نمى‏یابند، پاکدامنى مى‏رزند، تا آنکه خداوند از بخشش خویش توانگرشان گرداند.

شایسته بودن حجاب براى زنان سالخورده‏

«وَ الْقَواعِدُ مِنَ النِّساءِ اللاَّتی‏ لا یَرْجُونَ نِکاحاً فَلَیْسَ عَلَیْهِنَّ جُناحٌ أَنْ یَضَعْنَ ثِیابَهُنَّ غَیْرَ مُتَبَرِّجاتٍ بِزینَةٍ وَ أَنْ یَسْتَعْفِفْنَ خَیْرٌ لَهُنَّ وَ اللَّهُ سَمیعٌ عَلیمٌ»(99)
و زنان یائسه‏اى که امید زناشویى ندارند، بر آنان گناهى نیست که چادرهایشان را فرو گذارند، به شرط آنکه زینت نمایى نکنند؛ و اینکه پاکدامنى بورزند و چادرهایشان را فرو نگذارند برایشان بهتر است؛ و خداوند شنواى داناست.

زهد

حقیقت زهد

«لِکَیْلا تَأْسَوْا عَلى‏ ما فاتَکُمْ وَ لا تَفْرَحُوا بِما آتاکُمْ»(100)
هرگز بر آن‏چه از دست شما رود دلتنگ نشوید و به آن‏چه به شما رسد، دلشاد نگردید.

عدل و انصاف‏

امر خداوند

«إِنَّ اللَّهَ یَأْمُرُ بِالْعَدْلِ وَ الْإِحْسانِ»(101)
همانا خدا (خلق را) فرمان به عدل و احسان مى‏دهد.

عدالت حتى با دشمن

«و لا یجرمنکم شنان قوم على ان لا تعدلوا اعْدِلُوا هُوَ أَقْرَبُ لِلتَّقْوى‏»(102)
دشمن شما با گروهى دیگر وادارتان نکند که عدالت نورزید، عدالت ورزید که به تقوا نزدیک‏تر است....
اى که تو از ظلم چاهى مى‏کنى‏
از براى خویش دامى مى‏تنى‏

دعاى روز سیزدهم‏

«اللَّهُمَّ طَهِّرْنِی فِیهِ مِنَ الدَّنَسِ وَ الْأَقْذَارِ وَ صَبِّرْنِی فِیهِ عَلَى کَائِنَاتِ الْأَقْدَارِ وَ وَفِّقْنِی فِیهِ لِلتُّقَى وَ صُحْبَةِ الْأَبْرَارِ بِعَوْنِکَ یَا قُرَّةَ عَیْنِ الْمَسَاکِینِ»
خدایا! از آلودگى و کثافت‏ها پاکم کن، برحوادث و قضا و قدرها صبرم بده و بر تقوا و همنشینى نیکان، توفیقم بخش، به یارى ات، اى نور چشم مسکینان.
پیام‏ها و فرازهاى دعا: 1. پاکى از پلیدیها؛ 2. نعمت صبر؛ 3. تقوا؛ 4. همنشینى نیکوکاران.

بردبارى‏

صبر

«وَ اصْبِرْ عَلى‏ ما أَصابَکَ إِنَّ ذلِکَ مِنْ عَزْمِ الْأُمُورِ»(103)
بر این کار از مردم نادان هر آزار که مى‏بینى صبر کن که این صبر و تحمل در راه تربیت و هدایت خلق نشانه‏اى از عزم ثابت، در امور لازم عالم است.

نتایج صبر

همراهى خداوند

«وَ اصْبِرُوا إِنَّ اللَّهَ مَعَ الصَّابِرِینَ»(104)
پایدار و صبور باشید که خدا با صابران است.

دوستى خداوند

«وَ اللَّهُ یُحِبُّ الصَّابِرِینَ»(105)
خداوند صابران را دوست مى‏دارد.

آرامش‏

«إِنَّ الَّذِینَ قالُوا رَبُّنَا اللَّهُ ثُمَّ اسْتَقامُوا تَتَنَزَّلُ عَلَیْهِمُ الْمَلائِکَةُ أَلاَّ تَخافُوا وَ لا تَحْزَنُوا»(106)
آنان که گفتند محققاً پروردگار ما خداست و بر این ایمان پایدار ماندند، فرشتگان رحمت بر آنها نازل شوند (و مژده دهند) دیگر ترسى و حزنى از گذشته خود ندارید.

هدایت‏

«الَّذِینَ إِذا أَصابَتْهُمْ مُصِیبَةٌ قالُوا إِنَّا لِلَّهِ وَ إِنَّا إِلَیْهِ راجِعُونَ أُولئِکَ عَلَیْهِمْ صَلَواتٌ مِنْ رَبِّهِمْ وَ رَحْمَةٌ وَ أُولئِکَ هُمُ الْمُهْتَدُونَ»(107)
آنان‏که چون به حادثه سخت و ناگوارى دچار شوند صبورى پیشه گرفته و گویند ما از خداییم و به سوى او رجوع خواهیم کرد آن گروهند مخصوص به درود و الطاف الهى و رحمت خاص خداوند و آن‏ها به حقیقت هدایت یافتگانند.

پاداش نکوتر

«وَ لَنَجْزِیَنَّ الَّذِینَ صَبَرُوا أَجْرَهُمْ بِأَحْسَنِ ما کانُوا یَعْمَلُونَ»(108)
و البته اجرى که به صابران بدهیم اجرى است بسیار بهتر از عملى که به جا آوردند.

بهشت‏

«وَ جَزاهُمْ بِما صَبَرُوا جَنَّةً وَ حَرِیراً»(109)
پاداش آن صبر کامل بر (ایثار)شان باغ بهشت و لباس حریر بهشتى لطف فرمود.

آثار تقوا

نزول رحمت الهى‏

«وَ لَوْ أَنَّ أَهْلَ الْقُرى‏ آمَنُوا وَ اتَّقَوْا لَفَتَحْنا عَلَیْهِمْ بَرَکاتٍ مِنَ السَّماءِ وَ الْأَرْضِ»(110)
و چنانچه مردم شهر و دیار همه ایمان آورده و پرهیزگار مى‏شدند همانا درهاى برکت آسمان و زمین را بر روى آنها مى‏گشودیم.
گر بترسیدى از آن فقر آفرین‏
گنج هاشان کشف گشتى در زمین‏

آمرزش گناهان‏

«وَ مَنْ یَتَّقِ اللَّهَ یُکَفِّرْ عَنْهُ سَیِّئاتِهِ»(111)
هر کس تقوا پیشه کند، خداوند بدى‏هایش را بزداید.

بصیرت و آگاهى‏

«إِنَّ الَّذِینَ اتَّقَوْا إِذا مَسَّهُمْ طائِفٌ مِنَ الشَّیْطانِ تَذَکَّرُوا فَإِذا هُمْ مُبْصِرُونَ»(112)
چون اهل تقوا را از شیطان وسوسه و خیالى بدل رسد هماندم خدا را بیاد آرند و همان لحظه بصیرت و بینایى پیدا کنند.

کرامت‏

«إِنَّ أَکْرَمَکُمْ عِنْدَ اللَّهِ أَتْقاکُمْ»(113)
گرامى‏ترین شما نزد خدا با تقواترین شماست.

قبولى اعمال‏

«إِنَّما یَتَقَبَّلُ اللَّهُ مِنَ الْمُتَّقِینَ»(114)
خداوند اعمال را از متقین مى‏پذیرد.

گشایش در امور دنیا و آخرت‏

«وَ مَنْ یَتَّقِ اللَّهَ یَجْعَلْ لَهُ مَخْرَجاً وَ یَرْزُقْهُ مِنْ حَیْثُ لا یَحْتَسِبُ»(115)
هر کس تقوا پیشه کند، خداوند در امور وى فرجى قرار دهد و او را از جایى که فکر نکند روزى دهد.

بهشت‏

«إِنَّ الْمُتَّقِینَ فِی جَنَّاتٍ وَ نَهَرٍ فِی مَقْعَدِ صِدْقٍ عِنْدَ مَلِیکٍ مُقْتَدِرٍ»(116)
محققاً اهل تقوا در باغ‏ها و کنار نهرها(بهشت) منزل گزینند، در منزلگاه صدق و حقیقت نزد خداوند عزت و سلطنت جاودانى متنعمند.

صبر

«وَ الصَّابِرِینَ فِی الْبَأْساءِ وَ الضَّرَّاءِ وَ حِینَ الْبَأْسِ أُولئِکَ الَّذِینَ صَدَقُوا وَ أُولئِکَ هُمُ الْمُتَّقُونَ»(117)
... در کارزار و سختى‏ها صبور و شکیبا باشد و به وقت رنج و تعب صبر پیشه کند. کسانى که این صفت را دارند آنها به حقیقت راستگویان عالم و اهل تقوا هستند.

دعاى روز چهاردهم‏

اللَّهُمَّ لا تُؤَاخِذْنِی فِیهِ بِالْعَثَرَاتِ وَ أَقِلْنِی فِیهِ مِنَ الْخَطَایَا وَ الْهَفَوَاتِ وَ لا تَجْعَلْنِی فِیهِ غَرَضاً لِلْبَلایَا وَ الْ‏آفَاتِ بِعِزَّتِکَ یَا عِزَّ الْمُسْلِمِینَ‏
خدایا! امروز مرا به لغزشهایم مؤاخذه مکن و عذر اشتباهات و خطاهایم را بپذیر و مرا هدف تیر بلاها و آفت‏ها قرار مده، به عزتت، اى مایه عزت مسلمانان.
پیام‏ها و فرازهاى دعا: 1. عدم مؤاخذه؛ 2. پذیرش عذر خطاها؛ 3. ایمنى از بلاها.

توبه‏

خداى توبه‏پذیر

«وَ هُوَ الَّذِی یَقْبَلُ التَّوْبَةَ عَنْ عِبادِهِ»(118)
و اوست خدایى که توبه بندگانش را مى‏پذیرد.

وجوب توبه‏

«وَ تُوبُوا إِلَى اللَّهِ جَمِیعاً أَیُّهَا الْمُؤْمِنُونَ لَعَلَّکُمْ تُفْلِحُونَ»(119)
اى اهل ایمان همه به درگاه خدا توبه کنید باشد که رستگار شوید.

آثار و برکات توبه‏

مهر الهى‏

«إِنَّ اللَّهَ یُحِبُّ التَّوَّابِینَ»(120)
همانا خداوند آنان را که پیوسته به درگاهش توبه و انابه کنند دوست دارد.

زدودن گناهان‏

«إِلاَّ مَنْ تابَ وَ آمَنَ وَ عَمِلَ عَمَلاً صالِحاً فَأُوْلئِکَ یُبَدِّلُ اللَّهُ سَیِّئاتِهِمْ حَسَناتٍ»(121)
مگر آن کسانى که از گناه توبه کنند و با ایمان به خدا عمل صالح به جاى آرند پس خدا گناهان آنها را بدل به ثواب گرداند.

زمان توبه‏

پیش از فرا رسیدن مرگ‏

«وَ لَیْسَتِ التَّوْبَةُ لِلَّذِینَ یَعْمَلُونَ السَّیِّئاتِ حَتَّى إِذا حَضَرَ أَحَدَهُمُ الْمَوْتُ قالَ إِنِّی تُبْتُ الْ‏آنَ وَ لاَ الَّذِینَ یَمُوتُونَ وَ هُمْ کُفَّارٌ»(122)
کسى که به اعمال زشت تمام عمر اشتغال ورزد، تا آن‏گاه که مشاهده مرگ کند در آن ساعت پشیمان شود گوید اکنون توبه کردم توبه‏اش پذیرفته نخواهد شد چنان که هر کس به حال کفر بمیرد توبه‏اش قبول نشود.
بر سر جوى نشین و گذر عمر ببین‏
کاین اشارت ز جهان گذران ما را بس‏

برترین توبه‏

«یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا تُوبُوا إِلَى اللَّهِ تَوْبَةً نَصُوحاً»(123)
اى مؤمنان به درگاه خدا توبه نصوح (با خلوص و دوام) کنید.

دعاى روز پانزدهم‏

اللَّهُمَّ ارْزُقْنِی فِیهِ طَاعَةَ الْخَاشِعِینَ وَ اشْرَحْ فِیهِ صَدْرِی بِإِنَابَةِ الْمُخْبِتِینَ بِأَمَانِکَ یَا أَمَانَ الْخَائِفِینَ
خدایا! امروزطاعت بندگان خاشع را نصیبم کن و سینه‏ام را به توبه فروتنان فراخ ساز، به حق امان بخشى خود، اى ایمنى دل‏هاى ترسان.
پیام‏ها و فرازهاى دعا: 1. اطاعت خاشعان؛ 2. شرح صدر.

خشوع (کرنش در برابر خداوند)

دعوت الهى‏

«أَ لَمْ یَأْنِ لِلَّذِینَ آمَنُوا أَنْ تَخْشَعَ قُلُوبُهُمْ لِذِکْرِ اللَّهِ وَ ما نَزَلَ مِنَ الْحَقِّ»(124)
آیا توبت آن نرسیده است که گرویدگان(ظاهرى) دلهاشان به یاد خدا خاشع گردد و به آن‏چه از حق نازل شد توجه کنند.
هم دعا از تو، اجابت هم زتو
ایمنى از تو، مهابت هم زتو

آثار و نتایج خشوع‏

تحمل و ظرفیت‏

«وَ اسْتَعِینُوا بِالصَّبْرِ وَ الصَّلاةِ وَ إِنَّها لَکَبِیرَةٌ إِلاَّ عَلَى الْخاشِعِینَ»(125)
از صبر(روزه) و نماز، کمک بجویید و همانا گران است آن، جز بر خاشعان.

رستگارى‏

«قَدْ أَفْلَحَ الْمُؤْمِنُونَ الَّذِینَ هُمْ فِی صَلاتِهِمْ خاشِعُونَ»(126)
همانا اهل ایمان به پیروزى و رستگارى رسیدند آنانى که در نماز خاضع و خاشع هستند.

ظرفیت روحى‏

خواسته پیامبران‏

«رَبِّ اشْرَحْ لِی صَدْرِی»(127)
پروردگارا سینه‏ام را ظرفیت ده.

سرچشمه شرح صدر

اراده الهى‏

«فَمَنْ یُرِدِ اللَّهُ أَنْ یَهْدِیَهُ یَشْرَحْ صَدْرَهُ لِلْإِسْلامِ»(128)
پس هر که را خدا بخواهد هدایت کند قلبش را به نور اسلام روشن و گشاده گرداند.

آمادگى روحى براى پذیرش کفر

دنیا دوستى‏

«وَ لکِنْ مَنْ شَرَحَ بِالْکُفْرِ صَدْراً فَعَلَیْهِمْ غَضَبٌ مِنَ اللَّهِ وَ لَهُمْ عَذابٌ عَظِیمٌ ذلِکَ بِأَنَّهُمُ اسْتَحَبُّوا الْحَیاةَ الدُّنْیا عَلَى الآْخِرَةِ وَ أَنَّ اللَّهَ لا یَهْدِی الْقَوْمَ الْکافِرِینَ»(129)
بلکه به اختیار و رضا و رغبت و هواى نفس دلش آکنده به ظلمت کفر گشت، بر آنها خشم و غضب خدا خواهد بود. این غضب و عذاب بر آنها بدین سبب است که حیات فانى دنیا را بر حیات ابدى برگزیدند و خدا هرگز کافران را هدایت نخواهد کرد.

اثر شرح صدر

سبکبارى و آسودگى روحى‏

«أَ لَمْ نَشْرَحْ لَکَ صَدْرَکَ وَ وَضَعْنا عَنْکَ وِزْرَکَ الَّذِی أَنْقَضَ ظَهْرَکَ»(130)
(اى رسول گرامى) آیا ما تو را شرح صدر عطا نکردیم؟ سنگینى هایى که بر دوشت بود بر نداشتیم؟ بارهایى که بر پشت تو سنگینى مى‏کرد؟

پىنوشت ها:

1) واحد تدوین متون ره‏توشه.


2) طه، 124. 3) طه، 125. 4) طه، 126. 5) زخوف، 36 - 38. 6) حشر، 19. 7) منافقون، 9. 8) فرقان، 18. 9) نجم، 29. 10) نور، 37. 11) حشر، 21. 12) یونس، 23. 13) اسراء، 82. 14) فاطر، 29. 15) آل عمران، 154. 16) اعراف، 138. 17) انفال، 22. 18) عنکبوت، 45. 19) احزاب، 41. 20) رعد، 28. 21) انفال، 45. 22) منافقون، 9. 23) مائده، 91. 24) ابراهیم، 7. 25) نحل، 121. 26) هود، 90. 27) آل عمران، 17. 29) ذاریات، 56. 30) نساء، 116. 31) یوسف، 87. 32) حجر، 56. 33) اعراف، 99. 34) نساء، 93. 35) بقره، 27. 36) نساء 10. 37) اسراء، 32. 38) بقره، 219. 39) رعد، 25. 40) نساء، 58. 41) مطففین، 1 - 6. 42) آل عمران، 130 - 131. 43) انفال، 16. 44) اعراف، 29. 45) مائده، 33 - 34. 46) مائده، 3. 47) روم، 31. 48) فصلت، 6 - 7. 49) حجرات، 12. 50) نساء، 103. 51) اعراف، 171. 52) مریم، 59. 53) عنکبوت، 45. 54) هود، 114. 55) معارج، 20 - 23. 56) مؤمنون، 1 - 2. 57) مدثر، 43. 58) ماعون، 4 - 5. 59) نساء، 127. 61) ضحى، 9. 62) ماعون، 1 - 2. 63) نساء، 10. 64) یونس، 10. 65) نساء، 86. 66) اعراف، 156. 67) اعراف، 56. 68) نساء،175. 69) بقره، 155. 70) آل عمران، 132. 71) نمل، 46. 72) نور، 56. 73) انعام، 155. 74) آل عمران، 122. 75) آل عمران، 173. 76) آل عمران، 159. 77) نحل، 90. 78) قصص، 77. 79) آل عمران، 134. 80) یوسف، 90. 81) توبه، 100. 82) عنکبوت، 69. 83) بقره، 195. 84) آل عمران، 147. 85) یوسف، 22. 86) اعراف، 56. 87) لقمان، 3. 89) نساء، 14. 90) احزاب، 36. 91) الحاقه، 10. 92) مزمل، 16. 93) مائده، 78. 94) هود، 59. 95) شعرا، 216. 96) بقره، 273. 97) نساء، 6. 98) نور، 33. 99) نور 60. 100) حدید، 23. 101) نحل، 90. 102) مائده، 8. 103) لقمان، 17. 104) انفال، 46. 105) آل عمران، 146. 106) فصلت، 30. 107) بقره، 157. 108) نحل، 96. 109) دهر، 12. 110) اعراف، 95. 111) طلاق، 5. 112) اعراف، 201. 113) حجرات، 13. 114) مائده، 27. 115) طلاق، 2 - 3. 116) قمر، 54 - 55. 118) شورى، 25. 119) نور، 31. 120) بقره، 222. 121) فرقان، 70. 122) نساء، 18. 123) تحریم، 8. 124) حدید، 16. 126) مؤمنون، 2. 127) طه، 25. 128) انعام، 125. 129) نحل، 16. 130) انشراح، 1 - 3. 28) بقره، 21. 60) فجر، 17. 88) مریم، 44. 117) بقره، 177. 125) بقره، 45.