در میان این جهان و سراى آخرت، جهان سومى به نام «برزخ» است که ارواح همه انسانها پس از مرگ تا روز قیامت در آن قرار مىگیرند.
«و من ورائهم برزخ الى یوم یبعثون، و پشتسر آنها (پس از مرگ) برزخى است تا روز قیامت» . (1)
البته از جزئیات آن جهان نیز آگاهى زیادى نداریم و نمىتوانیم داشته باشیم، این قدر مىدانیم که ارواح نیکان و صالحانى که در درجات بالا قرار دارند (مانند ارواح شهدا) در آن جهان، متنعم به نعمتهاى فراوانى هستند: «و لا تحسبن الذین قتلوا فى سبیل الله امواتا بل احیاء عند ربهم یرزقون، هرگز گمان مبر کسانى که در راه خدا کشته شدند مردگانند، بلکه آنها زندهاند و در پیشگاه پروردگارشان متنعمند» . (2)
و نیز ارواح ظالمان و طاغوتها و حامیان آنها در آن جهان معذبند، همان گونه که قرآن درباره فرعون و آل فرعون مىگوید: «النار یعرضون علیها غدوا و عشیا و یوم تقوم الساعة ادخلوا آل فرعون اشد العذاب، عذاب آنها (در برزخ) آتش (دوزخ) است که هر صبح و شام بر آن عرضه مىشوند، و روزى که قیامتبر پا شود (مىفرماید) آل فرعون را داخل سختترین عذابها کنید!» (3)
ولى گروه سومى که گناهان کمترى دارند نه جزء این دستهاند و نه جزء آن دسته، و مشمول هیچ کدام از عذاب و کیفر نیستند، گویى در جهان برزخ در حالتى شبیه به خواب فرو مىروند و در رستاخیز بیدار مىشوند! «و یوم تقوم الساعة یقسم المجرمون ما لبثوا غیر ساعة...و قال الذین اوتوا العلم و الایمان لقد لبثتم فى کتاب الله الى یوم البعث فهذا یوم البعث و لکنکم کنتم لا تعلمون، و روزى که قیامتبر پا شود گنهکاران قسم یاد مىکنند که جز ساعتى در عالم برزخ درنگ نکردند... اما کسانى که علم و ایمان به آنها داده شده (خطاب به مجرمان) مىگویند:شما به فرمان خدا تا روز قیامت (در عالم برزخ) قرار داشتید، و اکنون روز رستاخیز است ولى شما نمىدانستید!» (4) .
در روایات اسلامى نیز از پیغمبر اکرم (ص) آمده است که فرمود: «القبر روضة من ریاض الجنة او حفرة من حفر النیران، قبر یا باغى است از باغهاى بهشت، یا حفرهاى از حفرههاى دوزخ» . (5)
پىنوشتها:
1- سوره مؤمنون، آیه 100.
2- سوره آل عمران، آیه 169.
3- سوره مؤمن، آیه 46.
4- سوره روم، آیه 56.
5- صحیح ترمذى، جلد 4، کتاب صفة القیامة، باب 26، حدیث 2460، در منابع شیعه این حدیث گاه از امیر مؤمنان على (ع) و گاه از امام على بن الحسین (ع) نقل شده است (بحار الانوار، جلد 6، صفحه 214 و 218) .