جلوه‏های صدق اهل‏بیت‏علیهم السلام در صادق‏این خاندان به صورت ویژه بروز یافته است.این جلوه‏ها را در رفتار آن حضرت بهترمی‏توان درک کرد. آنچه بیش‏تر رواج یافته،ذکر «قال الصادق‏»هاست که به حق زیر ساخت‏فکری، فقهی و کلامی شیعه را تشکیل داده‏است اما در کنار توجه به گفته‏های آن‏حضرت، فصل دیگری را هم باید گشود; فصلی‏برای تامل وتوجه در رفتارهای آن امام‏علیه السلام وبهره‏گیری عملی از این رفتارها.

آنچه دراین نوشتار می‏آید، بخشی ازکردارهای امام صادق‏علیه السلام را منعکس می‏سازد.

1 - انفاق

هشام بن سالم می‏گوید: امام صادق‏علیه السلام‏هنگامی که تاریکی شب فرا می‏رسید، انبانی‏از نان و گوشت و پول را بر می‏داشت و بردوش‏می‏نهاد و به سوی نیازمندان شهر مدینه‏می‏شتافت و آن‏ها را میانشان تقسیم می‏کرد.آن‏ها او را نمی‏شناختند. زمانی که امام‏صادق‏علیه السلام رحلت کرد و آن انفاق‏های شبانه‏ادامه پیدا نکرد، نیازمندان فهمیدند که چه‏کسی هرشب به آن‏ها غذا و پول می‏داد. ⁽¹⁾

معلی بن خنیس می‏گوید: امام صادق‏علیه السلام باانبانی از نان بیرون آمد و من همراه او بودم. به‏اقامتگاه بنی ساعده رسیدیم. در آن جاگروهی خوابیده بودند. آن حضرت یک یا دونان بربالین هرکدام نهاد. به آخرین فرد که‏رسید، برگشتیم. پرسیدم: من به فدایت! آیااین‏ها حق را می‏شناسند (یعنی شیعه‏هستند)؟ امام‏علیه السلام فرمود: اگر حق رامی‏شناختند، نمک را نیز با آن‏ها به صورت‏مساوی تقسیم می‏کردم. ⁽²⁾

در روایتی آمده است:

«کان الصادق‏علیه السلام یطعم حتی لایبقی‏لعیاله شی‏ء» ⁽³⁾

امام صادق‏علیه السلام به فقیران اطعام می‏کرد تاآن جا که برای خانواده‏اش چیزی باقی‏نمی‏ماند.

2 - میانه روی

امام صادق‏علیه السلام - در ایام قحطی - دستورمی‏داد برای تهیه آرد گندم را با جو مخلوطکنند و می‏فرمود: من می‏توانم برای خانواده‏ام‏آرد گندم خالص تهیه کنم ولی دوست دارم درزندگی اندازه و حساب و کتاب را خوب رعایت‏کنم. ⁽⁴⁾

3 - دوری از بخل

فضل بن ابی قره می‏گوید:

رایت اباعبدالله‏علیه السلام یطوف من اول اللیل‏الی الصباح و هو یقول: اللهم قنی شح‏نفسی فقلت: جعلت فداک ما سمعتک‏تدعو بغیر هذاالدعاء؟ قال: وای شی‏ء اشدمن شح النفس، ان الله یقول: «و من یوق‏شح نفسه فاولئک هم المفلحون‏» ⁽⁵⁾

امام صادق‏علیه السلام را دیدم که از اول شب تاصبح، خانه خدا را طواف کرد و این دعا راخواند: خدایا! مرا از شر بخل نفسم برهان!گفتم: به فدایت‏شوم! از شما غیر از این دعا رانشنیدم؟ فرمود: چه چیزی بدتر از بخل‏نفس! بعد آیه «و من یوق شح نفسه...» راخواند.

4 - ادب بیماری

امام صادق‏علیه السلام هنگام بیمار شدن عرض‏می‏کرد:

«الله اجعله علة ادب لاعلة غضب.» ⁽⁶⁾

بارخدایا! آن را بیماری ادب (و تنبه) قراربده، نه بیماری غضب (و خشمت).

5 - دعا هنگام پیش آمد ناگوار

«کان الصادق‏علیه السلام: اذاحز به امر جمع النساءو الصبیان ثم دعا و امنوا» ⁽⁷⁾

امام صادق‏علیه السلام هرگاه به پیش آمد ناگواری‏برمی خورد، زنان و اطفال را جمع می‏کرد ودعا می‏کرد و آن‏ها آمین می‏گفتند.

6 - سجده بر تربت‏حسینی

«کان الصادق‏علیه السلام لایسجد الا علی تربة‏الحسین‏علیه السلام تذللا لله و استکانة الیه.» ⁽⁸⁾

امام صادق‏علیه السلام جز برتربت‏حسینی سجده‏نمی‏کرد، تا در درگاه خداوند.

7 - دعا

«کان الصادق‏علیه السلام یدعو بهذاالدعاء: الهی‏کیف ادعوک و قد عصیتک و کیف‏لاادعوک و قد عرفت‏حبک فی‏قلبی...» ⁽⁹⁾

امام صادق‏علیه السلام این دعا را می‏خواند: خدایا!چگونه تو را بخوانم، در حالی که تو را معصیت‏کرده‏ام و چگونه تو را نخوانم، درحالی که‏محبت تو را در قلبم احساس می‏کنم...

8 - روزه

«کان الصادق‏علیه السلام اذا صام لایشم الریحان‏فسئل عن ذلک فقال: انی اکره ان اخلطصومی بلذة.» ⁽¹⁰⁾

امام صادق‏علیه السلام هنگامی که روزه می‏گرفت،ریحان را بو نمی‏کرد. از او علت این امر راپرسیدند. فرمود: من دوست ندارم که روزه‏ام‏را با لذت درهم آمیزم.

9 - زیارت امیرالمؤمنین‏علیه السلام

از صفوان جمال روایت‏شده است: با امام‏صادق‏علیه السلام وارد کوفه شدیم. امام فرمود: ای‏صفوان! شتر را بخوابان، که این جا نزدیک‏قبرجدم، امیرالمؤمنین‏علیه السلام است. امام فرودآمد، غسل کرد، جامه را تغییر داد، پا را برهنه‏نمود و فرمود: تو نیز چنین کن. به جانب نجف‏رفتیم. فرمود: گام‏ها را کوتاه بردار و سر را به‏زیر انداز. خداوند متعال برای هر گام که‏برداری، صد هزار حسنه می‏نویسد، صدهزارگناه را محو می‏کند، صدهزار درجه می‏بخشد،صد هزار حاجت را بر می‏آورد و ثواب هرصدیق و شهید را برای تو می‏نویسد. آن‏حضرت با دل آرام، تن آرام، تسبیح، تهلیل وتنزیه به جلو می‏رفت، تا رسیدیم به تل‏ها... برسر قبر رسید و اشک بر گونه هایش جاری شدوگفت: «انالله و انا الیه راجعون‏»; آن گاه‏برامیرالمؤمنین‏علیه السلام سلام کرد و... ⁽¹¹⁾

10 - زیارت حسینی

امام صادق‏علیه السلام در مسجد حنانه - که ازمساجد شریفه، نجف اشرف است.- امام‏حسین‏علیه السلام را به گونه‏ای خاص - که در مفاتیح‏الجنان ذکر شده است.- زیارت کرد و سپس‏چهار رکعت نماز خواند.

11 - دعا هنگام سفر

امام صادق‏علیه السلام هنگام سفراین دعا رامی‏خواند:

«اللهم خل سبیلنا و احسن تسییرنا واعظم عافیتنا» ⁽¹²⁾ ; خدایا! راه را برما بگشای وگزارش ما را نیکوگردان و عافیت ما را بزرگ‏ساز.

امام صادق‏علیه السلام هرگاه پای در رکاب می‏نهاد،می‏گفت: «سبحان الذی سخرلنا هذا و ما لناله مقرنین‏». نیز هنگام سفر هفت‏بار تسبیح‏می‏کرد، هفت‏بار حمد خدا می‏نمود و هفت‏بارلااله الا الله می‏گفت. ⁽¹³⁾

12 - صبح

در روایت آمده که امام صادق‏علیه السلام صبح که‏می‏شد، می‏گفت:

«بسم الله و بالله و من الله و الی‏الله وفی‏سبیل الله و علی ملة رسول الله‏صلی الله علیه وآله‏اللهم الیک اسلمت نفسی و الیک فوضت‏امری و الیک توجهت وجهی و علیک‏توکلت‏یارب العالمین...» ⁽¹⁴⁾

13 - صدقه

در روایت آمده است:

«انه کان یتصدق بالسکر فقیل له:اتتصدق بالسکر؟ قال نعم انه لیس شی‏ءاحب الی منه و انا احب ان یتصدق با حب‏الاشیاء الی.» ⁽¹⁵⁾

امام صادق‏علیه السلام شکر را صدقه می‏داد. ازآن‏حضرت سؤال شد: آیا شما شکر را صدقه‏می‏دهید؟ فرمود: بلی. هیچ چیز نزد من‏دوست داشتنی‏تر از شکر نیست. من دوست‏دارم که محبوب‏ترین چیز را صدقه دهم.

14 - عزاداری برای امام حسین‏علیه السلام

طفلی شیرخوار را در مجلس عزاداری‏امام‏حسین‏علیه السلام نزد امام صادق‏علیه السلام آوردند.امام صادق‏علیه السلام طفل را بغل کرد و گریه‏اش‏شدت یافت. ⁽¹⁶⁾

امام صادق‏علیه السلام به ابوهارون شاعر فرمود:شعری درباره حسین‏علیه السلام بخوان. او شعری‏درباره آن حضرت خواند. امام فرمود: آن گونه‏که در جمع خود می‏خوانی، بخوان. ابوهارون‏قصیده‏ای را با سوز خاصی خواند. امام باصدای بلند گریست. صدای زنان نیز از پس‏پرده برخاست. ⁽¹⁷⁾

15 - حضور قلب در نماز

ابوایوب می‏گوید: «کان ابوجعفرعلیه السلام وابوعبدالله‏علیه السلام اذا قاما الی الصلاة تغیرت‏الو انهما حمرة و مرة صفرة کانما یناجیان‏شیئا یریانه.» ⁽¹⁸⁾

امام باقر و امام صادق‏علیهما السلام آن گاه که به نمازمی‏ایستادند، رنگ چهره آنان تغییر می‏کرد;گاه سرخ می‏شد و گاه زرد. گویا با کسی که او رامی‏بینند، سخن می‏گویند.

امام صادق‏علیه السلام در نماز، قرآن تلاوت کرد وبیهوش شد. بعد از به هوش آمدن، از امام‏سؤال شد: چرا بی‏هوش شدی؟ امام فرمود:معنای آیات مرا بی‏هوش کرد. من آیات راتکرار کردم و در حالتی قرار گرفتم که گویاآیات را از کسی که آن را نازل کرده است،می‏شنیدم. ⁽¹⁹⁾

امام صادق‏علیه السلام هنگامی که برای نماز خارج‏می‏شد، می‏گفت:

«اللهم انی اسالک بحق السائلین لک وبحق مخرجی هذا فانی لم اخرج اشرا و لابطرا و لا رئاء و لا سمعة و لکن خرجت‏ابتغاء رضوانک و اجتناب سخطک فعافنی‏بعافیتک من النار.» ⁽²⁰⁾

پی‏نوشتها:

1 - میزان الحکمة، ج 5، ص 332.

2 - وسایل الشیعه، ج 9، ص 408.

3 - کشف الغمه، ج 2، ص 430.

4 - فهرست روایات فقهیه، ج 1، ص 841.

5 - میزان الحکمة، ج 5، ص 33.

6 - مستدرک، ج 2، ص 162.

7 - بحارالانوار، ج 90، ص 394.

8 - وسایل الشیعه، ج 5، ص 366.

9 - امالی، شیخ صدوق، ص 438.

10 - وسایل الشیعه، ج 7، ص 67.

11 - ر.ک: مفاتیح الجنان.

12 و 13 - من لایحضره الفقیه، ج 2، ص 271.

14 - مکارم الاخلاق، ص 279.

15 - وسایل الشیعه، ج 9، ص 471.

16 - مجله کوثر، شماره 26، ص 26.

17 - همان، به نقل از وسایل الشیعه، ج 14، ص‏593.

18 و 19 - میزان الحکمة، ج 5، ص 385.

20 - بحارالانوار، ج 81، ص 19.