در خیابان 17شهریورِ شهرِ راین ، کوچه ای وجود دارد به نام کوچه شهید روحی که از گذشته بواسطه اسکانِ بزرگان و خوانین محل به "کوچه خان ها" معروف است. در ابتدای این کوچه ، خانة محمدخان قرار دارد که متأسفانه درپی ساخت و سازهای جدید و تعریض کوچه ، بخشی از آن از بین رفته است. خانه محمدخان مانند سایر خانه های اعیانی این کوچه دارای حیاطی مشجر است که اتاقها در دو طرف حیاط واقع شده است. ساختمان اصلی به شکل Lاست که یکی از بازوهای آن متعلق به فضاهای خدماتی همچون انبار و آشپزخانه بوده که در سمت شرقی آن واقع اند و بازوی دیگر به فضاهای زندگی اختصاص داشته است. از نکات جالب توجه در این بنا ، وجود تالاری بر روی آکس گودال باغچه با دونیم ستون تزئین شده گچی است ، و در پس این تالار اتاقی است با سقف گردپوش برروی فیلپوشهایی که مربع اتاق را مبدل به هشتی برپای سقف نموده اند. ملک مذکور تحت مالکیت شخصی می باشد و مدارک ثبتی آن پس از طرح در جلسة شورای ثبت منطقه ای ، جهت طی مراحل قانونی و ثبت نهایی به سازمان میراث فرهنگی کشور ارسال شده است.
مقبره خواجه اتابک در محلة مشهور به پامنار بنا شده و از آثار اواخر قرن ششم هجری و مربوط به دوران سلجوقی می باشد. این بنا محل دفن "خواجه محمد اتابک" از رجال دوران سلجوقیان است. پلان بنا هشت ضلعی است که در داخل فضایی مربع داردو عنصر تزئینی غالب در این بنا گچبری است و سنگ محراب زیبایی در ضلع غربی آن نصب است و کتیبه هایی زیبا با خط کوفی دارد. تزئینات تمامی بنا با کاشیهای فیروزه ای مزین شده است.
در خیابان دادبین شهر کرمان ، کوچه هجدهم و در جوار زیارتگاه شاه ورهرام ایزد حمامی از دورة قاجار به نام حمام کابلی ها وجود دارد.
حمام مذکور دارای راهروی ورودی ، رختکن ، غرفه های طرفین با ستونهای زیبای سنگی و تزئینات کاربندی و کاشیکاری در سقف و بدنه ، حوض سنگی هشت گوش در کف میانی فضای رختکن ، راهروی پیچ در پیچ منتهی به فضای گرمخانه ، غرفه ها و خزینه می باشد که در یک نگاه می توان آن را نمونه ای زیبا و کوچک از حمام مشهور گنجعلیخان در این شهر محسوب کرد که اکنون در مالکیت انجمن زرتشتیان کرمان است. مدارک مربوط به این بنای ارزشمند پس از ثبت در شورای ثبت منطقه ای حوزه جنوب شرق جهت طی مراحل تکمیلی و ثبت قطعی به سازمان میراث فرهنگی کشور ارسال شده است.
بقایای قدیم ترین آتشکده شهر کرمان به نام آتشکده دولت خانه در خیابان صمصام ، کوچه مهدیه واقع است. برطبق کتیبة موجود در سالن آتشکده ، بنای مذکور به سال 1270 یزدگردی (برابر با سال 1901 میلادی و 1280 هجری شمسی) ایجاد شده است. این بنا دارای یک حیاط مرکزی و فضاهای پیرامون است که شامل بخشهای مختلف سالنِ آتشکده ، محل نگهداری آتش مقدس و مطبخ است که سایر فضاهای دیگر به نوعی در خدمت نیایشگران و فضای آتشکده بوده اند. در حیاط این بنا درختان کهنسالِ مقدسِ این آیین همچون سرو ، شمشاد و مورد به چشم می خورد. ملک مذکور در مالکیت انجمن زرتشتیان کرمان است که مدارک مربوط به آن پس از طرح در جلسه شورای ثبت منطقه ای حوزه جنوب شرق جهت ثبت نهایی به سازمان میراث فرهنگی کشور ارسال شده است.
خانه اسلامیت متعلق به حاج آقا اسلامیت است که توسط پدر ابراهیم خان ظهیرالدوله ساخته شده و متعلق به اواخر دورة قاجار می باشد. طرح اولیه این خانه نیز مانند دیگر خانه های قدیمی دارای حیاط مرکزی می باشد که فضاهای زندگی و انبارها و آشپزخانه در اطراف آن و در لایه های مختلف قرار دارند.
با تعریض خیابان دو جبهه جنوب و قسمتی از حیاط مرکزی تخریب نگردیده است ولی باقیمانده ساختمان درحال حاضر قابل سکونت بوده و مورداستفاده قرار می گیرد. باقیمانده ساختمان که شامل دو جبهه شمالی و شرقی می باشد ، ازنظر تزئینات دارای ارزش می باشد. خانه به صورت یک طبقه و دارای کرسی می باشد. مهمترین بخش بنا جبهه شمالی ساختمان است که از اتاقهای دودری و سه دری و تالار مرکزی تشکیل شده است. خانه اسلامیت در جوار خیابان شهدای فتح آبادان (آلاشت) و از شرق و غرب به دو کوچه پنج متری منتهی می شود. درحال حاضر مالکیت ملک فوق خصوصی بوده و از آن به عنوان منزل مسکونی مورداستفاده قرار می گیرد. تعمیرات ساختمان توسط مالک بنا صورت گرفته است.
تکیه مدیرالملک از بناهای دورة قاجار بوده و واقع در خیابان امام شهر کرمان می باشد بطوریکه ضلع جنوبی در امتداد خیابان امام و ضلع شرقی آن همجوار کوچه ای است که از خیابان امام تا بازار ادامه دارد.
تکیه دارای دو حیاط می باشد که در راستای شمالی - جنوبی امتداد دارند. حیاط اصلی بزرگتر بوده و در سمت شمال آن اتاقی ارسی دار و در پیش آن تالار مابین دو تختگاه وجود دارد که راه دسترسی اتاق و تالار از آن می باشد. امتداد این فضاها عمود بر امتداد حیاط است. ارتفاع این فضاها بیشتر از فضاهای اطراف حیاط است. برای تقسیم ارتفاع به تناسبات انسانی طاقچه ها در دو ارتفاع اجرا گردیده اند. نمای داخلی تالار آجربندکشی شده است. این بنا دارای ساختمان زیبایی در ضلع جنوبی توده که با تعریض خیابان ازبین رفته است. حیاط کوچک فضاهای خدماتی را بر گرداگرد خود دارد. راه دسترس به تکیه از درب داخل کوچه است که یک هشتی از نوع نگینی دارد که به دو حیاط راه دارد.
این بنا هنوز کاربری اصلی خود را دارد. تزئینات بنا در حیاط اصلی به صورت ترکیب آجرکاری با کاشی معقلی می باشد. علیرغم تخریب جبهه جنوبی اقدامات استحکام بخش و کف سازی و مرمت همچنان ادامه دارد.
کاروانسرا دو ورودی دارد که یکی به بازار و دیگری به کوچه پشت کاروانسرا باز می شوند و در روبروی هم قرار دارند که ورودی کوچه دارای دو برج منحنی شکل است. این ورودی بیشتر برای ورود و خروج چهارپایان بکار میرفته است. ورودی بازار دارای تناسبات انسانی و هشتی با ارتفاعی در حدود 2طبقه است. حیاط دارای فضای سبز و آبنما می باشد. ساختمان از خشت خام در پایه ها و آجر در نما بنا شده است. حجره های این کاروانسرا اکثراً متروک شده اند ولی بعضی از آنها کاربری خود را حفظ کرده اند و بعضی دیگر بعنوان انبار کاربرد دارند.
این کاروانسرا تزئین خاصی ندارد و فقط در نمای رواقها ، آجرکاری ساده ای به چشم می خورد. مالکیت بنای فوق وقفی و نیم دیگر خصوصی است. اقدامات مرمتی به علت تعدد مالکیت در آن انجام نشده است.
کاروانسرای پاریز:
در جبهة غربی بخش پاریز از توابع شهرستان سیرجان ، کاروانسرایی وجود دارد به نام کاروانسرای پاریز. این کاروانسرا از جمله هفت کاروانسرای ایجاد شده توسط مرحوم آقاسیدهدایت سیرجانی کرمانی است که به روزگار قاجار در این بخش ایجاد شده است. این بنا از جمله کاروانسراهای برون شهری مسیر سیرجان - رفسنجان است که با پلان چهارضلعی ایجاد شده است و دارای قسمتهای مختلف ازجمله سردر ورودی ، اتاقهای استراحت نگهبانان ، غرفه ها ، ایوانها ، اصطبل ها و بخش شاه نشین می باشد. این بنا دارای مالک خصوصی است که مدارک آن پس از طرح در جلسة شورای ثبت منطقه ای حوزة جنوب شرق جهت طی مراحل قانونی و ثبت نهایی به سازمان میراث فرهنگی کشور ارسال شده است.
هستة اولیه گنبدی منفرد بوده که در سال 840 ه.ق. و به دستور "احمدشاه دکنی" ساخته شده و به تدریج توسعه یافته است و 32000 مترمربع مساحت دارد و از چندین صحن تشکیل شده است.
ورودی امروزی از شرق است و اولین صحن آن اتابکی نام دارد که به صحن وکیل الملکی راه دارد. از این صحن به رواقهای دورة قاجاریه و گنبدخانه و رواق شاه عباسی و صحن حسینیه دسترسی دارد که آخرین صحن آن بیگلربیگی نامیده می شود که به خانة متولی باشی ختم می گردد. این مجموعه طی شش قرن بنا شده و تداوم معماری ایران را در شش قرن گذشته و به صورت زیبایی به تماشا گذارده است.
بیشترین توسعة این مجموعه در دوران قاجاریه انجام شده و معماران آن (رواق و صحن میرداماد) استاد "کمال الدین حسین" و بانی آن بکتاش خان , صحن حسینیه "استاد رضا" و بانی آن "عبدالحمید میرزا" می باشد.
صحن وکیل الملکی و رواقها نیز به دستور وکیل الملک اول و دوم در سالهای 1285 ه.ق. بناگردیده است.
عناصر تزئینی مجموعه شامل کاشیکاری , کاربندی , مقرنس , گچبری و نقاشی است.
ماهان در 42 کیلومتری جنوب شرقی کرمان در مسیر راه کرمان به بم واقع شده است. آرمگاه شاه نعمت الله ولی , عارف مشهور , عامل اصلی شهرت و آبادانی ماهان بوده است. شاه نعمت الله ولی که نام وی نورالدین بوده از 731 تا 834 هجری قمری می زیسته , زادگاه وی حلب بوده و دوران کودکی و نوجوانی را در کرمان گذرانده است. شاه نعمت الله علاوه بر مقام عرفان در شعر و ادب هم پایگاهی والا داشته و دیوانی از قصیده و غزل و مثنی و رباعی دارد .
مرگ این عارف بزرگ در سال 834 هجری اتفاق افتاده است. مزار وی یکی از باصفاترین بقعه های ایران است .
بنای اصلی آستانه ماهان متعلق به نیمه اول قرن نهم هجری قمری (840 هجری قمری ) است که بعدا" ساختمانهایی به بنای اولیه اضافه شده است. این الحاقات بیشتر متعلق به دوران شاه عباس اول صفوی و محمد شاه و ناصرالدین شاه قاجار و عصر حاضر می باشد .
قدیمی ترین قسمت آستانه گنبدی است که بر مزار شاه قرار دارد , این گنبد در سال 840 هجری قمری به هزینه و دستور احمد شاه بهمنی دکنی که از ارادتمندان شاه بود , ساخته شده است. کتیبه بقعه ای که احمد شاه دکنی برمزار شاه نعمت الله در ماهان ساخته هنوز باقی است .
آستانه شاهکاری است از هنر معماری شش قرن اخیر با تلفیقی از فضای معماری مقبول و باغسازی بسیار فرح انگیز و صفایی عارفه .
بارگاه شاه نعمت الله از ورودی شمالی شامل صحن اتابکی , صحن وکیل الملکی , رواق شاه عباسی , چله خانه , صحن میرداماد (حسینیه ) و سردرد محمد شاهی می باشد. به طور کلی مجموعه ابنیه آستانه شامل : سردر و گلدسته های آن , صحن حسینیه (میرداماد ) , صحن ورواق شاه عباسی ( مورخ سال 998 هجری قمری ) , حرم و مرقد , گنبد , رواق جنوبی , چله خانه , آرمگاه شاه خلیل , رواق شمالی , صحن وکیل الملکی واماکن و مقابر دیگری نیز می باشد.
گنبد زیرین مزار شاه دارای کاربندی بسیار زیباست و گنبد روئین با کاشیکاری فیروزه ای مزین شده و بر گریوگنبد عبرات " یا مقلب القلوب و الابصار و سبحان الله و الحمدالله و لااله الا الله و الله اکبر " با خط بنایی از کاشی به چشم می خورد . سه طرف مرقد را رواق وکیل الملکی احاطه نموده و در طرف جنوب گنبد رواق شاه عباسی قرار دارد.
درهای زیبای مقبره عمل " علیشاه نجار " می باشد. بر بدنه شمالی سردر ورودی به حرم , داخل رواق شاه عباسی سنگ زیبایی مزین به نام دوازده امام (ع) نصب است که شخصی به نام قطب الدین نذر شاه نموده است . در زاویه جنوب شرقی حرم , دری خاتمکاری است که به چله خانه باز می شده و اکنون چله خانه جزو رواق شده است .
چله خانه احتمالا" قبل از عصر صفویه ساخته شده که در زمان احداث رواق آن را حفظ نموده اند. تزئینات داخل آن بنا به تنوع رنگها مربوط به دوران بعد از تیموریان است. چله خان نیز مانند گنبد از قدیمی ترین آثار ساختمانی مجموعه است . در شرقی , رواق شرقی , به صحن دلگشایی باز می شود که سی ودو متر عرض و چهل و چهار متر ارتفاع دارد. بانی این صحن , محمد اسماعیل خان وکیل الملک می باشد .
از ملحقات آستانه کاروانسرائی است از دوره قاجاریه که کنار ضلع غربی آستانه قرار گرفته است.
این کاروانسرا که ورودی آن در جهت شمال واقع شده از شاه نشین و صحن و حجره هائی دراطراف تشکیل می شده است این کاروانسرا به مرور به صورت نیمه مخروبه در آمده و عملا" استفاده ای از آن نمی شد تا اینکه برنامه تعمیرات احیای کامل کاروانسرا انجام گردید. قبر امیر نظام گروسی در جنوب ایوان وکیل الملکی قرار دارد .
در آستانه شاه نعمت الله موزه ای است که در آن اشیای نسبتا"نفیسی وجود دارد. دراین موزه دو صفحه از قرآنی باقی مانده که به خط کوفی است وسبک نگارش آن , تاریخ کتاب را مطمئنا" از هشتصد سال پیشتر می برد .
سردر بنا آجری با طاق جناقی است و طرفین ورودی دو سکو بنا گردیده است. ورودی بنا به دالان طویلی منتهی می شود. طرفین دالان 3 فضا قرار گرفته که انبار غله و اتاق آسیابان بوده است. تزئینات بکار رفته در بنا شامل کاربندی های آجری است که زیر گنبد هشتی آسیاب اجرا شده , نوارهای هندسی خشتی بکار رفته در برج نگهبانی آسیاب نیز از جمله تزئینات موجود در بناست.
این بادگیر از آثار دوران پهلوی است که به لحاظ ارزشهای فرهنگی و هنری که تلفیقی از معماری و صنعت است , بنا گردیده است. بادگیر مشهور با شبکه های هندسی منظم آن که در زیر بادگیر قرار دارد , بر روی فضاهای مستطیل شکل شمالی - شرقی قرار گرفته که هوای اطراف را با عبور از کانالهای تهویه به درون فضاها که در واقع تابستان نشین خانه بوده , می فرستاده است. این بادگیر از آثار منحصر به فرد معماری است و گفته شده که ملهم از دودکش کشتیهای قدیمی بوده است. از جمله تزئینات بکار رفته در بنا مجموعه لوله های چپقی شکل بادگیر است که دهانه آنها به چهار جهت باز است. بدنة خارجی لوله های بادگیر با قطعات کوچک آجرهای هندسی شش ضلعی تزئین شده است.
باغ شاهزاده که در شش کیلومتری ماهان قرار دارد به دستور " عبدالحمید میرزا فرمانفرما " حاکم کرمان در اواخر دوره قاجار بنا گردیده است. این باغ هرچند از باغ سازی و معماری اروپایی (فرانسوی ) متاثر است. حال و هوای محلی هم هنوز در آن موج می زند این باغ دارای قسمتهای مختلف از آنجمله عمارت سردر, عمارت شاه نشین و حمام می باشد. عمارت سردر باغ بنایی است دو طبقه که تقریبا" به صورت منفرد ساخته شده است. طبقه همکف آن از طبقه اول حجیم تر و پرتواست به علت آنکه ساختمان نیمه تمام باقی مانده است , جز بخشهای مختصری از نمای طبقه همکف , فاقد نماسازی و تزئینات است.
از قسمتهای دیگر ارزشمند این باغ شبکه آبرسانی و حوضهای آب و فواره های آن است. که بصورت پلکانی است. باغ شاهزاده به وسیله اداره فرهنگ و هنر وقت خریداری گردیده و در فهرست آثار ملی به ثبت رسیده و تعمیرات استحفاظی آن در دست انجام می باشد.
یکی از نکات موردتوجه تاریخی ، توقف "رضاخان" در مسیر آخرین سفر تبعیدیش در این منزل می باشد و به همین مناسبت قسمتی از باغ توسط مالک به وزارت فرهنگ و هنر وقت اهداء گردید و درنهایت سایر بخشهای آن خریداری گردید. مجموعه باغ هرندی که در زمان احداث آن خارج از شهر کرمان قرار داشت ، کلیه ویژگیهای یک باغ-امارت ایرانی را دارا بوده است.
از جمله قسمتهای باغ می توان ساختمان اندرونی ، بیرونی ، بهارخواب ، حمام ،آشپزخانه ،اتاق های مستخدمین ، گاوگرد (گاوچاه) ، حوض و آب نما ، اصطبل و درختان میوه را نام برد که بر اثر مرور زمان دستخوش تغییرات زیادی شده است ، که میتوان به تخریب اصطبل و انبارها ، تبدیل آشپزخانه به ساختمان اداری اشاره کرد.
آب رسانی درختان میوه این باغ از چاه و گاوگرد باغ تأمین می شده و گاوگرد و تجهیزات آن در ضلع جنوبی باغ قرار دارد.
ساختمان موجود در این باغ اکنون به عنوان موزه منطقه ای استان کرمان مورد بهره برداری قرار گرفته است. در حال حاضر در طبقه همکف این ساختمان ، موزه سازهای سنتی استادمسعود و در طبقه فوقانی آن موزه باستان شناسی قرار دارد.
از اهداف مهم موزه باستان شناسی معرفی تمدن های کهن منطقه جنوبشرق ایران و ارتباط آنها با تمدنهای همجوار می باشد.
باغ موزه هرندی
مجموعه باغ موزه هرندی و بنای موجود در آن مربوط به اواخر دوره قاجار است. این مجموعه توسط مرحوم "عدل السلطان" بنا گردید و در سال 1313 شمسی به مرحوم "ابوالقاسم هرندی" فروخته شد.
یکی از نکات موردتوجه تاریخی ، توقف "رضاخان" در مسیر آخرین سفر تبعیدیش در این منزل می باشد و به همین مناسبت قسمتی از باغ توسط مالک به وزارت فرهنگ و هنر وقت اهداء گردید و درنهایت سایر بخشهای آن خریداری گردید. مجموعه باغ هرندی که در زمان احداث آن خارج از شهر کرمان قرار داشت ، کلیه ویژگیهای یک باغ-امارت ایرانی را دارا بوده است.
از جمله قسمتهای باغ می توان ساختمان اندرونی ، بیرونی ، بهارخواب ، حمام ،آشپزخانه ،اتاق های مستخدمین ، گاوگرد (گاوچاه) ، حوض و آب نما ، اصطبل و درختان میوه را نام برد که بر اثر مرور زمان دستخوش تغییرات زیادی شده است ، که میتوان به تخریب اصطبل و انبارها ، تبدیل آشپزخانه به ساختمان اداری اشاره کرد.
آب رسانی درختان میوه این باغ از چاه و گاوگرد باغ تأمین می شده و گاوگرد و تجهیزات آن در ضلع جنوبی باغ قرار دارد.
ساختمان موجود در این باغ اکنون به عنوان موزه منطقه ای استان کرمان مورد بهره برداری قرار گرفته است. در حال حاضر در طبقه همکف این ساختمان ، موزه سازهای سنتی استادمسعود و در طبقه فوقانی آن موزه باستان شناسی قرار دارد.
از اهداف مهم موزه باستان شناسی معرفی تمدن های کهن منطقه جنوبشرق ایران و ارتباط آنها با تمدنهای همجوار می باشد.