زهرا آیت اللهى

پیام زن، ش 97

چکیده: نویسنده با استناد به برخى روایات درباره عقل زنان مى کوشد با ارائه توجیهاتى روان شناختى، انسان شناختى و جامعه شناختى ثابت کند زنان نیز همانند مردان از عقل درخور خود برخوردارند. از این رو باید از ظاهر برخى روایات یا آیات دست برداشت و آنها را تأویل و توجیه نمود.

کلام امیرالمؤمنین(علیه السلام) در نهج البلاغه که فرموده است: «إنَّ النساءَ نواقصُ العقول» همراه با روایت دیگرى از پیامبر(صلى الله علیه وآله وسلم) به همین مضمون، به ظاهر سخن از نقصان عقل زنان به میان آورده است. آیا به راستى مى توان بر اساس این روایات معتقد به نقصان عقل و ضعف تفکر و تدبیر زنان شد؟ اگرنه، مراد از روایات چه خواهد بود؟

به یقین مراد روایات این نیست که تمامى زنان، در همه عصرها و مکانها داراى عقلى ناقص و تفکر و تدبیرى ضعیف مى باشند. براى روشن شدن مراد امام از این سخن باید به چند نکته توجه کنیم:

1. امیرالمؤمنین(علیه السلام) در کلامى مى فرماید: «مَن هانت علیه نفسُه فلا تَرْجُ خَیرَه; کسى که ارزش خویش را کم یافت، به خیر او امیدى نداشته باشید». بر اساس این سخن، هرگز خود آن حضرت مبادرت به تحقیر زنان که نیمى از جمعیت بشر را در طول تاریخ تشکیل مى دهند نمى کند. تصور عدم توانایى در فهم مسائل، مجوز هر نوع عمل خطایى از جانب فرد خواهد بود و عشق به تلاش و امید به صعود را از او خواهد گرفت، حال آنکه امیرالمؤمنین(علیه السلام)همواره بشر را ترغیب به سرعت و سبقت در کمالات نموده است و فارغ از جنسیت آنها، آنان را تشویق به قرب الى الله مى نماید.

2. در روایات، عقل با معانى مختلفى به کار رفته است، چنان که حضرت على(علیه السلام)مى فرمایند: «عقل دو نوع است: عقل طبیعى فرد و عقل تجربه».(4) حال چه بسا در روایات نقص عقل، مراد ضعف عقل تجربه زن باشد; زیرا نقش ارزنده مادرى و مسؤولیت تربیت نسل بشرى که بر اساس ساختار وجودى زن به او واگذار شده است، انس بیشتر او را با خانه ایجاب مى کند و حضور در خانه براى ایفاى بهتر این نقش ممکن است منجر به ضعف تجارب اجتماعى زنان شود. البته بدیهى است که این نقص، ضعف چندانى محسوب نمى شود; چرا که در صورت ضرورت، با حضور در صحنه اجتماع قابل جبران خواهد بود.

3. زنان به صورت کلى ناقصل العقل معرفى نشده اند. على(علیه السلام) در سخنى زنانى را که تجربه شده اند، شایسته مشورت مى داند: «ایّاک و مشاورة النساءِ اِلاّ مَن جُرِّبَتْ بکمالِ عقل;(5) بر حذر مى دارم تو را از مشورت با زنان، مگر زنانى که به دارا بودن کمال عقل تجربه شده اند».

4. در روایات، عقل مردان نیز همواره کامل به حساب نیامده است، چنان که در روایتى حضرت على(علیه السلام) برخى مردان را نه تنها ناقص العقل، بلکه فاسد العقل به شمار مى آورند: «من استمتع بالنساء فسد عقله;(6) مردى که در طلب کامجویى از زنان است، دچار فساد عقل مى شود».

5 . میزان عقل زنان تابع رفتارهاى ارادى و اختیارى آنهاست. نگاهى گذرا بر صفحات تاریخ نمایان مى سازد که این کتاب مملو از نام مردان ستم پیشه است، در حالى که بندرت به نام زنى برجسته در جنایت و ستم برمى خوریم. تاریخ مالامال از نام زنانى است که در مقابل ظلم و ستم حکام، استوار ایستاده اند. تاریخ اسلام نمونه هاى فراوانى را در معرض دید ما گذاشته است که هر یک دلیل گویایى بر این مطلب اند که میزان عقل، تابع رفتارهاى ارادى و اختیارى انسان است و در این امر فرقى میان زن و مرد نخواهد بود.

6. در روایات اگر نقصان عقل مطرح شده، علت آن نیز بیان گردیده است، همان طور که در روایتى از حضرت على(علیه السلام) علت نقص عقل زنان و در نتیجه نهى مشورت با این گروه از زنها چنین بیان شده است: «فإنَّ رأیَهُنَّ یَجُرُّ إلى الأَفِنِ و عَزمَهُنَّ ألى وَهْن;(7) به درستى که رأى آنان رو به ضعف دارد و اراده شان سست مى باشد». حضرت تغییر و تحول سریع و بدون منطق در رأى و اراده را نشانه نقصان عقل زنان بیان مى کند; پس اگر زنان مانع غلبه احساسات و هیجانات روحى بر تفکر و عمل سنجیده خویش شوند، نه تنها ناقص العقل نخواهند بود، بلکه از بسیارى از مردانى که دچار نقصان عقل شده اند، کاملتر خواهند بود.

7. بشر با رفتارهاى ارادى خود قادر است عقل خویش را تکامل بخشیده، نقص آن را برطرف سازد. امیرالمؤمنین(علیه السلام) در روایتى مى فرماید: «علم دلالت بر عقل مى کند، پس هر که عاقل است علم دارد و هرکه عالم است صاحب عقل مى باشد».(8) با توجه به کلام پیامبر(صلى الله علیه وآله وسلم) که طلب علم را بر هر زن و مرد مسلمان واجب شمرده اند، اگر زنان علم بیاموزند، عاقل نیز خواهند بود.

همچنین روایات بسیار دیگرى معیار سنجش عقل را امورى چون میانه روى، اطاعت الهى، تقوا و حلم قرار داده که در کسب آن زن و مرد یکسان اند.

حسین(علیه السلام) نیز فرموده اند: «عقل کامل نمى شود مگر با پیروى از حق».(11) بنابراین زنان مى توانند با تبعیت از حق و پیروى نکردن از هوسها و احساسات خالى از تعقل، عقلشان را از مردانى که به این مرتبه نائل شده اند کاملتر سازند.

9. حضرت آیت الله جوادى آملى در کتاب زن در آینه جمال و جلال الهى، این روایات را نظیر قضایاى شخصیه مى دانند و احتمال مى دهند که با توجه به شرایط مخصوص آن عصر مطرح شده باشد.