فصل اول - آداب بیمارى و احکام احتضار

الف - توبه کى، و چگونه؟

قرآن مجید :

1 - )إِنَّمَا التَّوْبَةُ عَلَى اللَّهِ لِلَّذِینَ یَعْمَلُونَ السُّوءَ بِجَهَالَةٍ ثُمَّ یَتُوبُونَ مِن قَرِیبٍ فَأُولئِکَ یَتُوبُ اللَّهُ عَلَیْهِمْ وَکَانَ اللَّهُ عَلِیماً حَکِیماً * وَلَیْسَتِ التَّوْبَةُلِلَّذِینَ یَعْمَلُونَ السَّیِّئاتِ حَتَّى إِذَا حَضَرَ أَحَدَهُمُ الْمَوْتُ قَالَ إِنِّی تُبْتُ الآنَ وَلَا الَّذِینَ یَمُوتُونَ وَهُمْ کُفَّارٌ أُولئِکَ اعْتَدْنَا لَهُمْ عَذَاباًأَلِیماً.(6))

"پذیرش توبه از سوى خدا، تنها براى کسانى است که کار بدى را ازروى جهالت انجام مى دهند، پس زود توبه مى کنند. خداوند توبه چنین اشخاصى را مى پذیرد و خدا دانا و حکیم است. براى کسانى که کارهاى بد را انجام میدهند و هنگامى که مرگ یکى از آنها فرا مى رسد مى گوید:"الان توبه کردم" توبه نیست و نه براى کسانى که در حال کفر از دنیامى روند، اینها کسانى هستند که عذاب دردناکى بر ایشان فراهم کرده ایم."

فقه آیه:

از آیه فوق فهمیده مى شود، بر شخص مؤمن لازم است تا هر موقع که تحت تاثیر وسوسه هاى شیطانى قرار گرفت و از راه پروردگار دورشد، فوراً توبه کند و خداوند هم در این صورت توبه او را مى پذیردو جائز نیست توبه را تا دم مرگ به تأخیر اندازد.

2 - )فَمَن تَابَ مِن بَعْدِ ظُلْمِهِ وَأَصْلَحَ فَإِنَّ اللَّهَ یَتُوبُ عَلَیْهِ إِنَّ اللَّهَ غَفُورٌرَحِیمٌ.(7))

"اما آن کس که پس از ستم کردن، توبه و جبران نماید، خداوند توبه او را مى پذیرد زیرا خداوند آمرزنده و مهربان است."

)فَإِذَا انسَلَخَ الْأَشْهُرُ الْحُرُمُ فَاقْتُلُوا الْمُشْرِکِینَ حَیْثُ وَجَدتُّمُوهُمْ وَخُذُوهُمْ وَاحْصُرُوهُمْ وَاقْعُدُوا لَهُمْ کُلَّ مَرْصَدٍ فَإِن تَابُوا وَأَقَامُوا الْصَّلاَةَوَآتَوُا الزَّکَاةَ فَخَلُّوا سَبِیلَهُمْ إِنَّ اللَّهَ غَفُورٌ رَحِیمٌ(8)).

"اما وقتى که ماههاى حرام پایان گرفت، مشرکان را هر جا یافتید به قتل برسانید و آنها را اسیر سازید و محاصره کنید و در هر کمینگاه بر سر راه آنها بنشیند. هر گاه توبه کنند و نماز را بر پا دارند و زکات را بپردازند،آنها را رها سازید زیرا خداوند آمرزنده و مهربان است."

فقه آیه:

براى اینکه توبه تو پذیرفته شود، باید به اصلاح خود بپردازى وآنچه را گناه، تباه ساخته است جبران نمایى. پس اگر نماز را بجانیاورده باشى یا زکات را پرداخت نکرده باشى و یا حق خدا، یا مردم را ادا نکرده باشى، باید در هنگام توبه، نماز را قضا و حقوق را ادانمایى.

3 - )إِلَّا الَّذِینَ تَابُوا وَأَصْلَحُوا وَبَیَّنُوا فَأُولئِکَ أَتُوبُ عَلَیْهِمْ وَأَنَا التَّوَّابُ الرَّحِیمُ(9)).

"مگر آنها که توبه و بازگشت کردند و اعمال بد خود را با اعمال نیک اصلاح نمودند و آنچه را کتمان کرده بودند آشکار ساختند، من توبه آنهارا مى پذیرم که من توبه پذیر و مهربانم."

فقه آیه:

اگر گناهى که مرتکب شده اى، کتمان حقیقت باشد، باید در موقع توبه، آن حقیقت کتمان شده. را بیان نمایى و خود را از هر نوع فسادوخطایى که مرتکب شده اى، پیراسته سازى.

4 - )إِلَّا الَّذِینَ تَابُوا وَأَصْلَحُوا وَاعْتَصَمُوا بِاللَّهِ وَأَخْلَصُوا دِینَهُمْ للَّهِ ِفَأُولئِکَ مَعَ الْمُؤْمِنِینَ وَسَوْفَ یُؤْتِ اللَّهُ الْمُؤْمِنِینَ أَجْراً عَظِیماً(10)).

"مگر آنها که توبه کنند و جبران و اصلاح نمایند و به دامن لطف خداچنگ زنند و دین خود را براى خدا خالص کنند، آنها با مؤمنان خواهندبود و خداوند به افراد با ایمان، پاداش عظیمى خواهد داد."

فقه آیه:

علاوه بر اصلاح خویشتن در هنگام توبه، بر توبه کننده واجب است که دین خود را خالص گرداند و به خداوند تمسک جوید و این اخلاص امکان ندارد جز اینکه از پیامبر خدا و پیشوایان اطاعت نمایدو در پرتو هدایت قرآن مجید حرکت کند. در غیر این صورت، این توبه، توبه کسانى است که از پیامبر خدا دورى جسته اند و غیر ازخدا، و پیامبر و مؤمنان، کس دیگرى را دوست و همدم خود قرارداده اند.

5 - )لَقَد تَابَ اللَّهُ عَلَى النَّبِیِّ وَالْمُهَاجِرِینَ وَالْأَنْصَارِ الَّذِینَ اتَّبَعُوهُ فِی سَاعَةِ الْعُسْرَةِ مِن بَعْدِمَا کَادَ یَزِیغُ قُلُوبُ فَرِیقٍ مِنْهُمْ ثُمَّ تَابَ عَلَیْهِمْ إِنَّهُ بِهِمْ رَؤُوفٌ رَحِیمٌ(11)).

"مسلماً خداوند رحمت خود را شامل حال پیامبر و مهاجرین و انصارکه در زمان عسرت و دشوارى و شدّت )در جنگ تبوک( از او پیروى کردند نمود، بعد از آنکه نزدیک بود دلهاى گروهى از آنها، از حق منحرف شود )و از میدان جنگ بازگردند( پس خدا توبه آنها را پذیرفت که او نسبت به آنها مهربان و رحیم است."

فقه آیه:

از اقسام توبه، جهاد و پیکار با دشمن و فرمانبردارى از پیامبرصلى الله علیه وآله در لحظات سخت و دشوار است. زیرا کسى که عصیان مى کند و ازاطاعت پیامبر سرپیچى مى نماید و بعد توبه مى کند و سپس وقتى که لحظه سخت و دشوارى فرا مى رسد، باز هم به عصیان و نافرمانى بازمى گردد، توبه او یک توبه واقعى و حقیقى نخواهد بود. مانند کسى که در هنگام شهوت، زنا مى کند و پس از فراغت توبه مى کند و سپس وقتى که شهوت مى آید باز هم زنا میکند، چگونه مى توان توبه او رایک توبه صادق پنداشت؟

6 - )فَتَلَقَّى آدَمُ مِنْ رَبِّهِ کَلِمَاتٍ فَتَابَ عَلَیْهِ إِنَّهُ هُوَ التَّوَّابُ الرَّحِیمُ(12)).

"پس آدم از پروردگارش کلماتى دریافت داشت )و با آنها توبه کرد(و خداوند توبه او را پذیرفت چرا که خداوند توبه پذیر و مهربان است."

فقه آیه:

وسیله پذیرش توبه، کلماتى است که خداوند از فضل و لطف خود به بندگانش مى آموزد، مانند آن کلماتى که حضرت آدم ازپرودگارش دریافت کرد و آن کلمات عبارت بودند از: توسّل به حضرت پیامبر اسلام صلى الله علیه وآله و اهل بیت اوعلیهم السلام.

6 - )فَأَمَّا مَن تَابَ وَآمَنَ وَعَمِلَ صَالِحاً فَعَسَى أَن یَکُونَ مِنَ الْمُفْلِحِینَ(13)).

"اما کسى که توبه کند و ایمان آورد و عمل صالحى انجام دهد، امیداست از رستگاران باشد."

فقه آیه:

توبه در صورتى وسیله فلاح و ابزار رستگارى مى باشد که توأم با ایمان حقیقى و عمل صالح باشد.

احادیث شریف:

1 - از امام صادق علیه السلام نقل شده است:

"لا یحفظ الدین إلّا بعصیان الهوى، ولا یبلغ الرضى إلّا بخیفة أوطاعة"(14).

"دین جز با سرپیچى از هواها و خواسته هاى نفسانى، حفظنمى شود، و خوشنودى خداوند جز با خوف و خشیت یا اطاعت وفرمانبردارى از او بدست نمى آید."

2 - از امیر المؤمنین علیه السلام نقل شده است:

"المُقِرّ بالذنب تائب"(15).

"کسى که به گناه خویش اعتراف مى کند، توبه کننده محسوب مى شود."

3 - از امیرالمؤمنین علیه السلام در نامه اى به اهالى مصر نقل شده است که پیامبر خداصلى الله علیه وآله فرمود:

"من سرّته حسناته وساءته سیئاته فذلک المؤمن حقاً"(16).

"کسى که حسنات و کارهاى نیکش او را خوشحال مى گرداندوکارهاى زشتش او را ناراحت مى سازد، او براستى یک شخص مؤمن مى باشد."

4 - از امام صادق علیه السلام نقل شده است:

"إنّ اللَّه یحبّ المقرّ التوّاب. قال: وکان رسول اللَّه صلى الله علیه وآله یتوب إلى اللَّه فى کل یوم سبعین مرة من غیر ذنب، یقول: استغفر اللَّه وأتوب إلیه.قال؛ کان یقول: أتوب الى اللَّه"(17).

"خداوند کسى را که اعتراف به گناه و توبه مى کند، دوست مى دارد. فرمود: پیامبر خداصلى الله علیه وآله بدون اینکه گناه مرتکب شود، هرروز هفتاد بار توبه مى کرد و مى گفت: "استغفر اللَّه و أتوب الیه" و یامى گفت: "أتوب إلى اللَّه" یعنى توبه مى کنم و به خدا باز مى گردم."

5 - از پیامبر اکرم صلى الله علیه وآله نقل شده است:

"ألا انبّئکم بدائکم من دوائکم، داؤکم الذنوب ودواءکم الاستغفار"(18).

"همانا مى خواهم هم دردتان و هم دواى تان را براى شما بازگویم. درد شما گناهان است و دواى آن هم استغفار و طلب آمرزش ازخداوند."

6 - على علیه السلام فرمود:

"ما من عبد یذنب إلّا أجّله اللَّه سبع ساعات، فإن تاب لم یکتب علیه ذنب"(19).

"هر بنده اى گناهى مرتکب مى شود، خداوند به او هفت ساعت مهلت مى دهد، پس اگر توبه کرد، گناهى در پرونده اعمال او نوشته نمى شود."

7 - محمد بن مسلم از امام باقرعلیه السلام روایت مى کند:

"إنّ من أحب عباد اللَّه إلى اللَّه المفتن المحسن التوّاب"(20).

"محبوب ترین بندگان خدا نزد خدا، بنده شیداى نیکوکار توبه کننده است."

8 - پیامبر اسلام صلى الله علیه وآله فرمود:

"التائب إذا لم یستبن علیه أثر التوبة فلیس بتائب، یرضی الخصماء،ویعید الصلوات، ویتواضع بین الخلق، ویقی نفسه عن الشهوات، ویهزل رقبته بصیام النهار، ویصفِّر لونه بقیام اللیل، ویخمص بطنه بقلّة الأکل،ویقوِّس ظهره من مخافة النار، ویذیب عظامه شوقاً إلى الجنة، ویرقّ قلبه من هول ملک الموت، ویجفّف جلده على بدنه بتفکّر الآخرة، فهذاأثر التوبة، وإذا رأیتم العبد على هذه الصفة فهو تائب ناصح لنفسه"(21).

"توبه کننده اى که نشانه ها و آثار توبه در او دیده نشود، توبه کننده نیست. باید طرف نزاع خود را راضى کند، نمازهاى فوت شده رااعاده نماید، در میان خلق با فروتنى رفتار نماید، نفس خود را ازشهوات باز دارد، خود را با روزه دارى لاغر گرداند، رنگ رخش بانمازهاى شبانه زرد شود، با کم خورى شکمش را خالى نگهدارد،پشتش از ترس آتش جهنم کمانى شود، استخوانش را در اشتیاق بهشت آب کند و قلبش را از هول فرشته مرگ رقیق گرداند و با تفکردرباره آخرت، پوستش را بر بدنش خشک سازد. اینها آثار توبه است و اگر بنده را با این اوصاف دیدید، او توبه کننده ناصح خویشتن است."

9 - از حضرت رسول اکرم صلى الله علیه وآله نقل شده که به شمعون بن لاوى درضمن حدیثى گفت:

"وأمّا علامة التائب فأربعة: النصیحة للَّه فی عمله، وترک الباطل،ولزوم الحقّ، والحرص على الخیر"(22).

"نشانه هاى توبه کننده واقعى چهار چیز است: اخلاص براى خدادر عملش، و ترک باطل، و ملازمت حق و حرص و اشتیاق به کارخیر."

تفصیل احکام:

1 - بر شخص مؤمن لازم است که بطور همیشگى بیاد آخرت باشدوبراى سفر طولانى گریز ناپذیر آمادگى بگیرد، زیرا اگر اجل او فرارسید، حتى یک ساعت هم جلو و عقب نخواهد شد.

2 - یکى از راههاى آمادگى براى مرگ، توبه است. توبه کردن بعد ازهر گناهى فوراً واجب است، و از شرایط توبه است: پشیمانى ازگناه، عزم بر ترک آن، اداى واجب یا حقى که ترک شده باشدهمچون نماز و زکات و ردّ مظالم. و از آداب توبه: تضرّع به خدا،توسل به پیامبرصلى الله علیه وآله و اهل بیت علیه السلام او، تمسک به آنان، جهاد درراه خدا، انفاق، عمل صالح، اخلاص و استغفار و طلب آمرزش در سحرگاهان مى باشد.

3 - اداى امانتها و مسترد ساختن حقوق مخصوصا با ظهور نشانه هاى مرگ، بر انسان واجب است، و اگر به وصى خود اطمینان دارد،وصیت کردن به انجام آنها هم کفایت مى کند به گونه اى که اختلالى در پرداخت حقوق و امانات پدید نیاید.

4 - همچنین واجب است به انجام دادن واجباتى که موفق به انجام دادن آنها نشده مانند حج، وصیت کند. اما آنچه انجام دادن آن بروصى واجب است مانند قضاى نماز و روزه، بنابر احتیاط بر اولازم است که آنها را به وصى اعلام نماید.

5 - ضایع ساختن حقوق ورثه جایز نیست مثل اینکه بطور کاذب اقرارکند که پاره اى از اموالش متعلق به غیر است و بنابر احوط نبایداموال و دارایى خود )مانند حسابهاى شخصى بانکى( یا طلبهاى خود را از ورثه کتمان کند.

6 - شایسته است که بر کودکان صغیر خود قیّم تعیین کند و اگر بدون قیم، تلف شدن آنان یا تضییع حقوق آنان را احتمال بدهد، تعیین قیم واجب مى شود، و شایسته است کسى را تعیین کند که براى انجام این مسؤلیت شایستگى داشته باشد.