3ـ مرحله دریافت هنری:

این مرحله که در عصر جدید کشف شد، عبارت بود از بیان اعجاز قرآن از مجرا و قالب نقد ادبی و علم موسیقی جدید و تصاویر فنی بدیع که در مجموع به «اعجاز هنری» موسوم است.

به نظر سید قطب، این مرحله، «مرحله ادراک خصایص عمومی وهمگانی است و پیشینیان هرگز به آن دست نیافتهاند، نه در ادب عربی و نه در قرآن. به همین جهت کار و برنامه شان در مزایای قرآن، دست نخورده و پنهان مانده. پس باید برای بررسی تعبیر این کتاب جلیل (قرآن کریم) از راه و روش نوینی وارد شد و از بحث و تلاش و بیان از اصول همگانی و از جمال فنی (و هنری) قرآنی، آن طور که هست به تلاش پرداخت و از سیما نگاریهای مخصوص قرآن - که امتیاز بخش این جمال است که آن را از هر جمالی که تا کنون از ادبیات عرب یاد دارد، ممتاز میگرداند و اعجاز فنی و هنری تفسیر میکند، آن هم تفسیری که از این سیما گریهای بی نظیر در قرآن کریم است - یاری جست.» (10) به نظر او «اولین باری که عرب با جمال هنری قرآن آشنا شد، در عمق احساساتش فرو رفت و جانش را تکان داد.» (11) سید قطب با هدف به نمایش گذاشتن و به تصویر کشیدن نمایش هنری در قرآن، در سال 1939 میلادی به نگارش سلسله مقالاتی پرداخت که بعدها آنها را به عنوان «التصویر الفنی فی القرآن» منتشر کرد. او برای اولین بار در این کتاب، «نظریه تصویر فنی و هنری» را در مجامع علمی عرب مطرح کرد. این کتاب در جامعه عرب و جهان اسلام تأثیر عمیق گذاشت و نکات جالبی از جمال هنری قرآن را مکشوف و حقایق تازهای را عرضه نمود. بدنیست عمق این تأثیر را از قلم برادرش «محمد قطب» بیاوریم که نوشته: برادرم کتاب «التصویر الفنی فی القرآن» را منتشر کرد و در آن کتاب برخی جوانب فنی قرآن را به بحث کشید و همین بحث مرا به شور و شوق انداخت و یکباره به حرکتی ناگهانی واداشت... مسائلی را بر من روشن ساخت که از پیش به کنه آن دست نمییافتم و بالاخره کلید زیباییهای فنی قرآن را در راه درک تعابیر آن در کف من گذاشت... شک نیست که کتاب «التصویر الفنی...» حرکت گستردهای در من ایجاد کرد و مرا در توجه به دقایق قرآن یاریها داد: یاریهایی که بدون این کتاب، دسترسی بدان ممکن نبود.(12) به نظر سید قطب، تصویر آفرینی در بسیاری از آیات قرآن کریم مشهود است و این کتاب از این جهت نیز معجزه است؛ چرا که با مشتی الفاظ، تصاویری بدیع آفریده که برای همگان قابل درک است.

سید قطب «تصویر فنی» را ابزاری ارزشمند در اسلوب قرآن میداند و به نظر او «تصویر فنی» عبارت است از آن ابزار با ارزش و سازنده در اسلوب قرآن.

او در جایی دیگر نوشته: «تصویر، عبارت از آن قانون اساسی و زیربنایی در تعبیر و بیان قرآن است» (13) از دیدگاه سید، آفرینش تصاویر شگفتآور هنری قرآن، مهمترین وجه اعجاز قرآن است و مجموعه الفاظ و آیات، ریشه در این تصویر آفرینی دارد. این تصویر آفرینی قرآن دارای دو رکن اساسی است که عبارتند از:

الف) تخییل حسی (= پندار سازی حسی):

در اینجا عنصر خیال و پندار، جایی است که تصاویر هنری در آن رخ مینماید و از طریق حس بدان راه یافته، باعث پندارسازی در خیال شنونده میشود.

به نظر سید قطب «تخییل حسی» همان قانونی است که تصویر فنی و هنری در قرآن بر پایه آن حرکت میکند. معانی در این قسمت، در صورتهای مجرد ذهنی تصور میشود و خیالپردازی نقش مهمی در این بخش دارد.

ب) تجسیم فنی (= محسوس سازی):

یکی از مهمترین روشهای تصویر آفرینی در قرآن، سخن گفتن درباره مجردات و معنویات در لباس محسوسات و اجسام مادی است.

به عقیده سید قطب «روش تصویر و نمایش هنری» (محسوس سازی و تجسیم) از روشهای تعبیری، برتر و زیباتر است. برای بیان این برتری کافی است که معانی در صورتهای ذهنی مجرد تصور شود (تخییل هستی)، سپس آنها را در صورتهای تصویری، شخصیتپردازی کنیم (تجسیم فنی) ؛ در روش اول، ذهن و ادراک مخاطباند، ولی در روش دوم، حس و وجدان.» (14) به نظر او قانون «تخییل» و آئین «تجسیم» دو قانون بارز و آشکار در بیان و نمایاندن تصاویر فنی و هنری قرآن است.(15) سید قطب در آثار خویش چون «التصویر الفنی فی القرآن»، «مشاهده القیامه فی القرآن» و تفسیر «فی ظلال القرآن»، با رعایت این دو اصل و رکن اساسی، نمونههایی از این تصاویر فنی را به نمایش گذاشته که در خاتمه بحث به دو نمونه از آنها اشاره کرده، علاقهمندان به آثار وی ارجاع میدهیم.

مثال اول: قرآن کریم وقتی میخواهد بگوید: «آنان که کافر شدند در پیشگاه خداوند هرگز به پذیرش چیزی نائل نخواهند شد و هرگز روی بهشت را نخواهند دید» و بیان کند که داخل بهشت شدن برای کافران امری ناممکن و محال است، از همان طریقه و روش ذهنی (تخییل) برای تعبیر و بیان این معانی مجرد استفاده میکند و اسلوب تصویر فنی و نمایش هنری را در سیمای زیر به نمایش میگذارد:

«ان الذین کذبوا بآیاتنا و استکبروا عنها لا تفتح لهم ابواب السماء و لایدخلون الجنّه حتی یلج الجمل فی سم الخیاط.» (16) یعنی: آنان که آیات ما را دروغ پنداشتند و از آنها سر باز زدند و خود بزرگبینی کردند، هرگز به روی آنان درهای بهشت گشوده نخواهد شد و به بهشت داخل نمیشوند، تا طناب ضخیم از سوراخ سوزن بگذرد!

این بیان انسان را آزاد میگذارد تا در خیال خود سیمایی را برای گشودن درهای آسمان نقش بزند و سیمای دیگری را هم برای عبور یک طناب ضخیم در سوراخ سوزن خیاطی ترسیم کند و قرآن از اسماء طناب ضخیم، اسم «الجمل» (17) را به خصوص در این مقام برگزیده و حس را رها کرده تا از طریق خیال از هر دو سیما تا آن اندازه که لازم است متأثر شود تا سرانجام معنای قبول و معنای ناممکن بودن در اعماق نهاد نفس و روان پایدار شود و حال آنکه از راه چشم و حس (تجسیم) به آن وارد شده و از راه خیال از هر طرف از راههای گوناگون به سوی آن رهسپار شده است. آن هم به آرامی و حوصله مخصوص، نه از منفذ ذهن فقط، آن هم با شتاب و سرعت سرسام آور. (18) مثال دوم: قرآن زمانی که میخواهد بیان کند: «آن کس که برای خدا شریک قرار میدهد، نه ریشهای دارد و نه جایی برای ریشه دواندن: نه بقایی دارد و نه نیروی پایداری.» برای بیان این معنا، سیمایی مجسم میسازد که قدم هایش بسیار تند و سریع و حرکاتش دردآور و سوزان است به این ترتیب:

«و من یشرک بالله فکانما خرّ من السماء فتخطفه الطیر او تهوی به الریح فی مکان سحیق» (19) یعنی: هر کس که برای خدا شریکی قرار بدهد، مانند این است که از آسمان با سرعت و شتاب ناگهانی فرو افتد و مرغان لاشخور با شتابتر، او را از زمین بقاپند و بربایند یا باد او را در یک مکان بسیار دور و گودال تاریک بیندازد.

میبینیم که به این ترتیب برق آسا، انسان مشرک از آسمان فرو میافتد که کس نداند کی افتاد و چگونه افتاد و سرانجام هنوز به زمین نخورده، لاشخورها برق آسا لاشه متلاشی او را میقاپند، یا باد او را به همان ترتیب برقآسا از جا برمیکند و در یک جای بسیار دوردست و گودال قرار میدهد که کسی نتواند از کیفیت آن آگاه شود. مقصود در نشان دادن این سیما، همین نکته است و بس. (20) بدین گونه سید قطب جلوهای از اعجاز هنری قرآن را در قالب تصاویر فنی و هنری در مقابل دیدگان هر خوانندهای به نمایش در میآورد و متذکر میشود:

«قرآن، معجزهای زیبا و نفیسترین نسخهای است که در بین کتابهای عربی جای دارد.» (21) او معتقد است که «اگر قرآن از انبوه تفسیرهای لغوی، نحوی، فقهی، تاریخی... جدا شود، زیباییهای پنهانش آشکار میشود و جلوههای هنری آن بروز میکند.» (22)