اشاره

هدف غایى دین چیست؟ آباد کردن دنیاى انسان است یا آخرت او یا هر دو؟

این پرسش یا پرسش ها در عین سادگى، دنیایى از مفاهیم را به همراه خود دارد یا به همراه می آورد. متفکران دینى براى پاسخ به این پرسش ها از دو منظر به دین نگاه می کنند: منظر درون دینى و منظر برون دینى. در نگاه برون دینى، انسان با مراجعه و تکیه به متون دینى انتظارات دین را از انسان مى یابد، در حالى که در نگاه برون دینى با مراجعه به فکر و تجربهء بشر، انتظارات خود را از دین ترسیم مى کند. این دو رویکرد به دین، خمیر مایهء پاسخ به پرسش اصلى را تشکیل مى دهد. مرحوم مهندس بازرگان که بى تردید یکى از پیشگامان جریان نواندیشى دین تاریخ معاصر ایران شناخته مى شود، در طول حیات فکرى پربار خود تلاش مجدّانه اى کرد تا از منظر درون دینى به پرسش یادشده پاسخ دهد. مطهرات در اسلام، راه طى شده، سرعقب افتادگى ملل مسلمان و عشق و پرستش از مظاهر برجستهء این تلاش به شمار مى رود، اما اندیشهء مهندس بازرگان در واپسین سال هاى حیات وى تحول مهمى پیدا کرد و علی رغم اینکه تغییرى در منظر درون دینى او حاصل نشد، انتظار قلمرو انسان از دین را محدودتر از آنچه در گذشته مى پنداشت، ترسیم کرد.

مرحوم بازرگان در تاریخ 71/11/1 طى گفتار بلندى در انجمن اسلامى مهندسین تحت عنوان آخرت و خدا، هدف بعثت انبیا، رویکرد جدید خود را مطرح می سازد و بدین ترتیب کارنامهء فکرى خود را با پرسش هاى نوین پیرامون قلمرو کارکردهاى دین می بندد.

این تحول که واکنش هاى فراوانى در میان صاحب نظران به ویژه همفکران مهندس بازرگان برانگیخت (حداقل از دیدگاه کیان) نقطهء عطفى محسوب مى شود که در سیر تفکر یک متفکر مسلمان رخ داده است. شخصیتى که چند نسل و چند نحله از جریان روشنفکرى دینى را متاثر از اندیشه هاى خود ساخته و رویکردهاى دینى و اجتماعى آنها را ترسیم کرده است. "کیان" بى آنکه بخواهد در این مقام، این تحول را مورد داورى ارزشى قرار دهد، متن تحریر شدهء گفتار مرحوم بازرگان را در انجمن اسلامى مهندسین به مناسبت سالگرد رحلتش منتشر مى کند و از صاحب نظران دعوت مى کند که محتواى این گفتار را مورد بحث و بررسى و نقد قرار دهند.

در اینجا یادآورى دو نکته ضرورى است. نخست اینکه مرحوم بازرگان اجازهء انتشار این گفتار را طى یادداشتى در تاریخ 4/5/73 به "کیان" داده اند. با این حال، "کیان" طى تماسى با مهندس عبدالعلى بازرگان فرزند ارشد مرحوم بازرگان اجازهء انتشار این گفتار و خلاصه کردن آن را مجدداً دریافت کرد. دوم آنکه به دلیل طولانى بودن این گفتار، بخش اندکى از آن (بدون لطمه زدن به مضمون) و نیز ارجاعات آن از سوى کیان حذف شده و با علامت [...] نشانه گذارى شده است.