کیفیت تشریع احکام

آیات قرآن و احکام نورانى اسلام به تدریج و طى 23 سال به تناسب شرایط اجتماعى و آمادگى امت اسلامى بر پیامبر اکرم(ص) نازل مى شد و توسط آن حضرت به اطلاع مردم مى رسید. بدین ترتیب ,پیامبر(ص) از یک سو با گسترش تعالیم اثباتى اسلام روح ایمان و اخوت را در جامعه مى گستراند و از سوى دیگر, با مبارزه با بینش ها, پندارها و رفتارهاى غلط جاهلى زمینه هاى شرک و بت پرستى و ظلم و عداوت را از بین مى برد.

مبارزه اسلام با پدیده هاى نامطلوب اجتماعى دو گونه بود: با مواردى مانند بت پرستى که تضاد قطعى و صریح با تعالیم نورانى اسلام داشت, به صورت دفعى و قاطع برخورد مى کرد و در مواردى که از یک سو تضاد صریح با اسلام نداشت و از سوى دیگر به صورت یک عادت فراگیر درآمده بود, به صورت تدریجى مبارزه مى کرد که برداشتن شرابخوارى از این قبیل است.

شرابخوارى قبل از ظهور اسلام رواج فوق العاده داشت و به صورت یک بلاى عمومى درآمده بود, به طورى که اگر اسلام مى خواست بدون رعایت اصول روانى و اجتماعى با این بلاى عمومى به مبارزه برخیزد, ممکن نبود; لذا از روش تحریم تدریجى و آماده ساختن افکار عمومى استفاده کرد و شرابخوارى را در چهار مرحله تحریم نمود.(1)

در مرحله نخست خداوند به ناپسند بودن این عمل اشاره کرد و فرمود:

از میوه هاى درخت نخل و انگور, مسکرات و روزىهاى پاکیزه فراهم مى کنید.(2)

در این آیه ((سکر)) به معنى شراب مسکر, در مقابل رزق حسن قرار داده شده است و این دلالت بر ناپسند بودن آن در پیشگاه خداوند دارد, ولى عادت زشت شرابخوارى در میان اعراب ریشه دارتر از آن بود که با این اشاره ها ریشه کن شود, علاوه بر این که اعراب جاهلى از طریق شراب درآمد اقتصادى داشتند که حاضر نبودند به سادگى از آن دست بردارند. به این جهت در مرحله دوم لحن قرآن تغییر کرد و خطاب به پیامبر فرمود:

درباره شراب و قمار از تو سوال مى کنند. بگو: در آن دو, گناهى بزرگ و سودهایى براى مردم است, ولى گناهشان از سودشان بزرگ تر است.(3)

در مرحله سوم با بیان گویاتر مى فرماید:

اى کسانى که ایمان آورده اید! در حال مستى به نماز نزدیک نشوید, تا بدانید چه مى گویید.(4)

مفهوم آیه این نبود که در غیر حال نماز, نوشیدن شراب مجاز است, بلکه در پى تحریم تدریجى و مرحله به مرحله شراب بود و به عبارت دیگر, آیه نسبت به غیر حال نماز سکوت داشت و صریحا چیزى نمى گفت.

بالاخره بعد از آشنایى مسلمانان با احکام اسلام و آمادگى فکرى آنان براى ریشه کن کردن این مفسده بزرگ اجتماعى, دستور نهایى با صراحت کامل و بیان قاطع, نازل گردید:

اى کسانى که ایمان آورده اید! شراب و قمار و بت ها و تیرهاى قرعه, پلید و از عمل شیطان اند. پس از آن ها دورى گزینید, باشد که رستگار شوید.(5)

نظریه تشریع تدریجى حرمت ربا گروهى از مفسران و محققان اقتصاد اسلامى, تحریم ربا را همانند تحریم شرابخوارى به صورت تدریجى مى دانند. این افراد معتقدند: در عصر ظهور اسلام در جزیره العرب, رباخوارى چنان گسترده بود که امکان تحریم دفعى آن وجود نداشت, لذا خداوند متعال با فرستادن آیات مختلف از آغاز بعثت, ربا را مورد نکوهش قرار داد و به تدریج زمینه تحریم قاطع و فراگیر آن را فراهم نمود.

از بررسى آثار نویسندگان اسلامى به دست مىآید که نظریه تدریجى بودن تحریم ربا را نخست استاد اسماعیل خلیل در سال 1326 ق, ضمن سلسله درس هایى که در قاهره داشت, بیان نمود. سپس دکتر محمد عبدالله دراز آن را در کنفرانسى که به سال 1951 م در پاریس تشکیل شده بود, مطرح ساخت و در کتاب الربا فى نظرالقانون الاسلامى منتشر کرد(6) و بعد از وى دانشوران زیادى به تبعیت از او یا با تحقیق مستقل, این نظر را پذیرفتند.(7) این گروه از علما گرچه در جزئیات مسئله با هم اختلاف دارند (به طورى که بعضى از آن ها مراحل تشریع را سه مرحله, برخى چهار مرحله و برخى پنج مرحله مى دانند) لکن همگى بر این باورند که تحریم ربا همانند تحریم شرابخوارى طى مراحلى به تدریج صورت گرفت. نخست به صورت موعظه و نصیحت بود, سپس تحریم جزئى اعمال گردید و سرانجام به شکل قطعى و کلى تحریم شد.

قبل از اظهارنظر پیرامون صحت یا عدم صحت نظریه تدریجى بودن تحریم ربا, ابتدا مراحل تشریع حرمت را مطابق این نظریه مطرح مى کنیم, سپس با تفسیر آیات مربوطه, به نقد و بررسى این نظریه مى پردازیم.

مراحل تشریع حرمت ربا چنان که گذشت قائلین به نظریه تدریج, از جهت کم و کیف مسئله دیدگاه واحدى ندارند. در این جا به طرح دیدگاه پنج مرحله اى مى پردازیم که دیدگاه هاى دیگر را نیز در بر دارد.