4ـ فضیل بن‏یسار گفته است از حضرت امام صادق(ع) در باره ساعدهای زن پرسیدم که آیا جزء زینتی هست که خداوند در باره آن فرموده است «و لا یبدین زینتهنّ الا لبعولتهنّ»؟ حضرت فرمود:

«نَعَمْ و ما دون الخمار من الزینة و ما دون السوارین؛7

آری، و (نیز) آنچه پایین (زیر؟) روسری (مقنعه) و آنچه پایین (زیر؟) دست‏بندهاست.»

نظر نهایی:

از جمع‏بندی روایات یادشده می‏توان نتیجه گرفت که مصداق زینت عام است و شامل خود اندام نیز می‏گردد، حتی اگر خالی از زیورآلات و آرایش باشد. این معنا با اطلاق لفظ زینت در آیه مورد بحث نیز سازگاری بیشتری دارد. اینکه برخی برای محدود ساختن مصادیق آن گفته‏اند کلمه زینت در زیباییهای طبیعی، کمتر به کار می‏رود8، سخن واردی نیست. قرآن کریم حتی مال و فرزند را نیز زینت خوانده است.9 کما اینکه ستارگان را زینت آسمان شمرده است.10 البته در فقه اسلامی، در استدلال بر وجوب پوشاندن اندام زن، جز آنچه خودبه‏خود آشکار

قرآن کریم

از پوششی به نام «جلباب»

نام برده است

که در عرف کنونی ما

بهترین و مناسبترین مصداق آن

همان «چادر» است.

است، یعنی صورت و دست و پا تا مچ، دلیلهای دیگری نیز وجود دارد که حتی با فرض اختصاص زینت در آیه مورد بحث به زیورآلات، همان دلیلها در اثبات وجوب پوشش کفایت می‏کند، ولی با بیانی که گذشت و در جمع‏بندی نهایی باید گفت بانوان مسلمان باید زیباییهای خود را از نگاه نامحرمان بپوشانند؛ چه اندام آنان باشد و چه زیورآلات و آرایش. البته آنچه خود به خود و به صورت طبیعی در فعالیتهای روزمره آشکار است از این حکم بیرون است. از این سو برای مردان نامحرم نیز جایز نیست به مواردی که پوشش آن بر زنان واجب است نگاه کنند حتی اگر نگاهی عادی باشد و از روی التذاذ و لذّت‏جویی نباشد و حتی اگر زمینه‏ای نیز برای گرفتار آمدن به گناه و مفسده‏ای در میان نباشد. این حرمت و احترامی است که اسلام برای بانوان مسلمان قایل شده است و بخشی از چارچوب روابط زن و مرد بیگانه و نامحرم را در معاشرتهای اجتماعی و نشست و برخاستهای خانوادگی و در هر محیط و زمانی، مشخص می‏کند و هیچ یک از آن دو، حق حرمت‏شکنی را ندارند، نه نسبت به خود و نه نسبت به طرف مقابل.

بدیهی است آنچه گفته شد در یک بحث تفسیری و در شرح آیات مورد نظر است و نه ارائه فتوا. از این‏رو و در مقام تعیین تکلیف شرعی و شناخت مرزهای حلال و حرام الهی، هر شخصی باید به نظر و فتوایی گردن نهد که برای او حجت شرعی است که نوعا نیز از مرجع جامع شرایط تقلید فرا خواهد گرفت.

* وَ لْیَضْرِبْنَ بِخُمُرِهِنَّ علی جُیُوبِهِنَّ.

چنان که در قسمت پیش آورده‏ایم «خُمُر» جمع «خِمار» آمده است و اصل ریشه آن به معنای پوشاندن می‏باشد. اگر به مایعات مست‏کننده نیز «خمر» گفته‏اند، از این‏رو است که عقل را در حال مستی می‏پوشاند. «خمار» در اصل به معنای هر چیزی است که در پوشاندن و ستر چیزهای دیگر به کار می‏رود، ولی در عرف به پوششی گفته می‏شد که بانوان، سر و گردن خود را با آن می‏پوشاندند؛ همان روسری و مقنعه. «جُیُوب» نیز لفظ

جمع است و مفرد آن «جَیْب» می‏باشد که به معنای سینه و قلب است و در این آیه به تناسب حکم و موضوع، به معنای سینه به کار رفته است.

مفاد فراز یادشده که دو لغت «خمر» و «جیوب» به همراه «لیضربن» که فعل امر است و «علی» که به معنای «بَرْ» است، ضرورت قرار دادن «خمار» بر گریبان و قفسه سینه را می‏رساند. در تفسیر کشاف در توضیح به کار بردن ریشه «ضَرْب» در موضوع پوشش می‏گوید:

«ضَرَبَتْ بخمارها علی جیبها کقولک ضربتُ بِیدی علی الحائطِ، اذا وضعتَها علیه؛11

کار بردن این تعبیر که زن خمارش را بر سینه‏اش زد، همانند این تعبیر رایج است که وقتی مثلاً دستت را روی دیوار می‏گذاری، می‏گویی: ضربتُ بیدی علی الحائط؛ دستم را روی دیوار گذاشتم.»

همین مفسّر ادیب در شرح آیه «فَضَرَبْنا علی آذانهم فِی الکهفِ»12 می‏گوید:

«أیْ ضربنا علیها حجابا من أن تَسمع؛13

یعنی بر روی گوشهای آنان پرده و مانعی از شنیدن قرار دادیم.»

بنابراین آیه شریفه، زنان مسلمان را فرمان می‏دهد که «خمار»های خود را بر گریبان و قفسه سینه افکنند و آن را بپوشانند.

توضیح اینکه، در شأن نزول آیه به نقل از حضرت امام باقر(ع) آمده است جوانی از انصار، در مدینه، در مسیر خود با زنی روبه‏رو شد. در آن زمان، زنان مقنعه‏های خود را پشت گوشهایشان قرار می‏دادند (و طبعا گردن و مقداری از پایین گلو و قفسه سینه‏اشان نمایان بود). جوان به زن که از روبه‏رو می‏آمد، نگاه دوخت؛ هنگامی که از کنار او گذشت، جوان همچنان به او چشم دوخته و او را دنبال می‏کرد؛ تا اینکه جوان داخل کوچه باریکی (به نام کوچه فلانی‏ها)14 شد و باز پشت سر آن زن چشم دوخته بود که ناگهان صورتش به استخوان یا شیشه‏ای15 در دیوار خورد و چهره‏اش را شکافت. وقتی زن رفت (و از دیده جوان پنهان شد) وی به خود آمد و نگاه کرد که خونها بر لباس و سینه‏اش روان است! پیش خود گفت: به خدا سوگند! هم اینک

حتما پیش رسول خدا(ص) خواهم رفت و او را (از این جریان) آگاه می‏کنم.

جوان پیش پیامبر(ص) آمد. وقتی حضرت او را دید فرمود: چه شده؟ او قضیه را باز گفت. این هنگام بود که جبرئیل(ع) آیه «قل للمؤمنین یغضّوا من أبصارهم و یحفظوا فروجهم ذلک ازکی لهم ان اللّه‏ خبیر بما یصنعون» را فرود آورد.16

چنان که از این روایت شریف پیداست زنان مسلمان عرب تا آن زمان نوعا پیراهنهایی می‏پوشیده‏اند که گریبان آنان بازمی‏ماند و دور گردن و سینه را نمی‏پوشاند، دامنه روسریهای خود را نیز از پشت سر می‏آویختند. طبعا گوش و بناگوش و گوشواره و گردن و گریبان آنان نمایان می‏شد. فراز مورد بحث از آیه شریفه که یک حکم قطعی و تردیدناپذیر قرآنی و شرعی است ـ با توضیحی که گذشت ـ به آنان فرمان داد که از این پس باید اینها را از نگاه نامحرم بپوشانند و قسمت آویخته همان روسریها را به جای انداختن پشت گوش، از دو طرف، روی سینه و گریبان خود بیفکنند تا این بخش از اندامهای آنان نیز که از مصادیق روشن زینت

بانوان است همانند دیگر قسمتهای بدن پوشیده بماند. از این‏رو، این جمله، حکمی جدید و وظیفه تازه‏ای را افزون بر آنچه در پوشش بانوان مرسوم بود، بر عهده آنان گذاشته است. البته همه می‏دانیم که روسری خصوصیتی ندارد و مقصود لزوم پوشاندن سر و گردن و گریبان است. چنان که عبداللّه‏ بن‏عباس، مفسّر و شاگرد سرشناس امیرالمؤمنین علی(ع) در تفسیر آیه مورد بحث گفته است:

«تُغطّی شَعْرَها و صدرَها و ترائبَها و سوالفَها؛17

زن (باید) مو و سینه و دور گردن و زیر گلوی خود را بپوشاند.»

البته قرآن کریم، در سوره احزاب، در تأکید بر حفظ شؤون بانوان مسلمان و مصون ماندن از تعرض برخی هوسرانان و نابخردان و برای بازشناسی زنان آزاده از کنیزان ـ که در این زمینه مسؤولیت کمتری داشتند و یا شرایط آنان، آزادی عمل بیشتری را به آنان می‏داد ـ در ردیف زنان و دختران پیامبر(ص)، به آنان فرمان می‏دهد که خود را با لباسی بلند، کاملاً بپوشانند تا ابهت و حرمت و

جایگاه اجتماعی آنان از کنیزان باز شناخته شود و از چشم‏چرانی و تعرض هوسبازان و کم‏خردانی که در پی هتک شخصیت بانوان مسلمانند و با نگاه و زبان و گاه دست خود، متعرّض بانوان می‏شوند، مصون بمانند. قرآن کریم در آن آیه از پوششی به نام «جلباب» نام برده است که در عرف کنونی ما، بهترین و مناسبترین مصداق آن، همان «چادر» است و از همین رو است که علی‏رغم عدم انحصار حجاب شرعی در «چادر» از آن به عنوان بهترین و مناسبترین پوشش برای زنان مسلمان نام می‏بریم و بر آن تأکید داریم، بویژه در رنگ مشکی که علاوه بر ابهّت و متانت، رنگی جا افتاده و امری کاملاً پذیرفته شده در عرف اجتماعی و دینی ما می‏باشد. البته چنان که اشاره شد، زنان و دختران مسلمان از نقطه نظر شرعی، فقط موظف هستند پوشش لازم را داشته باشند و الزامی به استفاده از چادر ندارند و کسی نیز نمی‏تواند پوششهای کامل دیگر را اگر لباس شهرت و انگشت‏نما شدن و یا ویژه مردان نباشد، از نظر شرعی نمی‏تواند تخطئه کند ولی روشن است با الهام از آیه شریفه و با ویژگیهایی که

چادر دارد، توصیه ما استفاده از این پوشش است که در عرف ما به عنوان نشانه ملّی بانوان ایرانی نیز به شمار می‏رود. کما اینکه اگر برخی اماکن مقدس و یا مؤسسات و محیطهای کاری یا آموزشی، نوع خاصی از پوشش کامل را انتخاب کرده‏اند، طبعا باید به آن پایبند بود.

قرآن کریم در آن سوره خطاب به پیامبر(ص) می‏فرماید:

«یا ایّها النبی قُلْ لِازواجِکَ وَ بناتِکَ وَ نِساءِ المؤمنینَ یُدنینَ علیهنَّ مِنْ جَلابیبهنَّ ذلکَ أدنی أنْ یُعْرَفْنَ فَلا یُؤْذَیْنَ و کان اللّه‏ُ غفورا رحیما؛18

ای پیامبر! به همسرانت و دخترانت و زنان مسلمانها بگو جلبابهایشان را بر خود فرو افکنند (و خود را با آن بپوشانند) آن کار برای اینکه شناخته شوند و آزار نبینند بهتر است، و خداوند بخشنده مهربان است.»

چنان که در آغاز اشاره شد، در آیه مورد بحث، در فرمان به پنهان ساختن زینت، دو

مورد استثنا شده است؛ یکی زینتهای آشکار که شرح آن گذشت و دیگری نمایان ساختن زینت برای دسته‏هایی از اشخاص که همان افراد محرم باشند. شرح و تفسیر استثنای دوم را که به طول می‏انجامد در قسمت بعد خواهیم آورد. ان شاءاللّه‏ تعالی.