ارتقاء بهداشت مدارس ما انتظار داریم مدارس مکان یادگیری باشد. ما انتظار داریم سرمایه گذاریها برای آموزش افراد، جوامع و ملت ها ثمربخش باشد برای مشارکت در توسعه اجتماعی و اقتصادی افزایش سودمندی و کیفیت بهترزندگی برای همه مدارس جایگاه ویژه ای هستند. در حال حاضر در بسیاری از نقاط جهان برخی مدارس موجب پیشرفت های عمده ای هستند، اما اگر همه مدارس بتوانند برای ارتقاء سلامتی جوانان همانند ارتقاء آموزش آن هاتلاش کنند موفق تر خواهند بود (13). ارتقاء بهداشت هر آموزش و کار بهداشتی که در مدرسه رخ می دهد رادر بر می گیرد.مدارس مروج بهداشت (Health Promoting School) باید تمام موارد زیررا به یکدیگر مرتبط کند .* خدمات بهداشتی در یک مدرسه * سیاست و مدیریت مدرسه در ارتباط با بهداشت * نظافت و تمیزی مدرسه * آموزش و فراگیری مدرسه * فعالیت هایی که برای گسترش بهداشت از مدرسه به جامعه انجام می گیرد. * تعریف ارتقاء بهداشت مدرسه ارتقاء بهداشت مدرسه شامل تمام ابزاری است که یک مدرسه بکار می گیرد تا بهداشتی شود بهداشت را به آنهایی که در آن جا حضور دارند و کار می کنند و به خانواده ها و جوامع خود گسترش دهد (14).ارتقاء موثر بهداشت مدارس غالبا در پنج جزء به شرح زیر بیان می شود 1) محیط ایمن و بهداشتی در مدرسه 2) عادات صحیح تغذیه 3) خدمات مطلوب بهداشتی در داخل و برای مدرسه 4) آموزش موثر بهداشت برای کودکان و معلمان 5) عملکرد مشترک بهداشتی بین مدرسه و جامعه راههای ارتقاء بهداشت از طریق مدارس 1) توسط فراهم آوردن آموزش موثر بهداشت، آموزش بهداشت سنگ بنای ارتقاء بهداشت است.2) توسط تامین محیطی بهداشتی برای جامعه مدرسه خود.3) توسط فراهم آوردن موثرترین خدمات بهداشتی ممکن برای جامعه مدرسه.ایجاد و گسترش مدارس مروج بهداشت برای تبدیل همه مدارس به مدارس مروج بهداشت، انواع فعالیت های حمایت کننده بوسیله سازمان ها در سطوح مختلف ضرورت دارد. هیچ سازمان یا بخشی به تنهایی نمی تواند این نیازها را تامین کند (15) و برای این منظور باید گامهای زیر را برداریم: 1) سرمایه گذاری تحصیلات آموزشگاهی باید گسترش یابد. آموزش یک حق اساسی انسان است بنابراین هر کشور داوطلب این برنامه باید آموزش همه گروههای سنی در مدارس را فراهم کند. و نیازهای توسعه ای راتامین نماید و کودکان معلول جسمی و ذهنی نیز از یک زندگی مطلوب باید برخوردار شوند و شرایطی باید فراهم شود که منزلت و اعتمادبه نفس آن ها تقویت شود و مشارکت فعال آن ها در جامعه تسهیل گردد.2) مشارکت کامل دختران در آموزش باید توسعه یابد.3) هر مدرسه باید محیط آموزشی سالم برای دانش آموزان و محیط کاری سالم برای کارکنان فراهم نماید. محیط مدرسه باید: آب سالم وامکانات بهداشتی را فراهم کند و در برابر بیماری های عفونی محافظت نماید، در مقابل تبعیض، آزار و اذیت و خشونت حفاظت کند واز مصرف توتون و مواد مخدر امتناع نماید.4) هر مدرسه باید کودکان و نوجوانان همه سطوح تحصیلی را در فراگرفتن مهارت های زندگی قادر سازد.5) هر مدرسه باید عنوان دروازه ورودی برای ارتقاء بهداشت و پایگاهی برای مداخله بهداشت بطور موثر فعالیت نماید. مدارس باید درزمانی که امکان پذیر است پیشگیری کنند وقتی موثرند درمان کنند ودر مواقع لازم مشکلات شایع بهداشتی کودکان و کارکنان را ارجاع دهند. مدارس باید غذای سالم و مغذی تهیه کنند و با کمبودریزمغذیها مبارزه کنند از بیماری ها پیشگیری نموده و رشد و تکامل دانش آموزان را بهبود دهند. برای کاهش مصرف دخانیات، مواد مخدر، داروهای غیر مجاز و رفتارهای مخاطره آمیز برنامه پیشگیری تدوین نمایند. همچنین تا حد امکان بیماری های انگلی، پوست، دستگاه تنفسی، بیماری های عفونی، مشکلات بینایی، شنوایی، دهان و دندان وروانی را تشخیص داده و برای درمان مناسب ارجاع دهند.6) جهت افزایش توانمندی معلمین و کارکنان مدارس اقدام شود: تامین منابع برای آموزش، توانا کردن معلمین، کارکنان مدرسه و مدیران برای اداره کردن نیازهای بهداشتی و آموزشی دانش آموزان لازم است. همچنین فراهم ساختن فرصت ها و امکانات جهت آن ها برای بهبودسلامت خودشان ضروری است.7) شناسایی، تخصیص و هماهنگی و همکاری بخش های مختلف: تقویت همکاری فعال بین وزارتخانه های آموزش و پرورش و بهداشت و سایر وزارتخانه ها و سازمان ها و تعیین کردن خطوط شفاف مسئولیت و پاسخگویی برای برنامه های جامع مدارس باید صورت گیرد.8) برای تقویت بهداشت و آموزش باید جامعه و مدرسه همکاری کنند: حمایت و تقویت توسط جامعه برای توسعه مدرسه و همکاری سه جانبه بین خانواده و مدرسه و جامعه برای بهبود سلامت کودکان و خانواده ها همچنین مشارکت فعال مدرسه و دانش آموزان در برنامه ها برای ترویج بهداشت و توسعه کل جامعه نقش مهمی را ایفا می کند.9) برای انجام مطمئن و نتیجه مطلوب، برنامه های بهداشت مدارس بایدخوب طراحی، پایش و ارزشیابی شود. تغذیه مناسب یکی از اساسی ترین پایه های سلامتی می باشد تغذیه مناسب به عنوان یکی از محورهای مهم بهداشتی مدرسه مورد توجه بوده است. ارائه رژیم غذایی مناسب به کودکان، نگهداری و توزیع مطلوب همچنین کنترل محل نگهداری و توزیع مواد غذایی در مدرسه بسیار مهم است در برخی مدارس محل هایی برای فروش و عرضه مواد غذایی به دانش آموزان ایجاد شده است که برای کنترل نوع مواد غذایی عرضه شده وبهداشتی بودن آن فرصت بسیار مناسبی است. هر چند فروشندگان دوره گرددر اطراف مدرسه نیز از نکات اساسی در بهداشت تغذیه دانش آموزان می باشد در راستای بهبود تغذیه دانش آموزان مدرسه می تواند اقدامات زیر را انجام دهد: 1) آموزش بهداشت تغذیه: مدرسه بر حسب سن و جنس دانش آموزان می توانددر باره تقسیم بندی مواد غذایی، نقش مواد مغذی در بدن، نقش تغذیه و رشد و یادگیری، نحوه تهیه، نگهداری، طبخ و مصرف موادغذایی، مشکلات تغذیه ای دانش آموزان و بهداشت مراکز تهیه و توزیع مواد غذایی آگاهیهای ارزنده ای ارائه کند.2) تشویق دانش آموزان به خوردن غذا در زمان های مناسب (وعده و میان وعده ها)3) کنترل مواد غذایی که دانش آموزان با خود به مدرسه می آورند ومداخله و مذاکره با والدین برای بهبود آن ها.4) نظارت بر مواد غذایی که در مدرسه توزیع می شود، همچنین همکاری با مراکز بهداشتی درمانی منطقه برای کنترل عرضه مواد غذایی اطراف مدرسه 5) نظارت و هدایت افرادیکه با مواد غذایی سروکار دارند برای معاینات پزشکی ـ بهداشتی.6) تشویق و ترغیب دانش آموزان برای خرید از محل های مجاز و بهداشتی عرضه کننده مواد غذایی.7) آموزش و نظارت بر رعایت بهداشت فردی کودکان به ویژه قبل و بعداز صرف غذا.8) معاینات و آزمون ها برای تشخیص برخی اختلالات تغذیه ای دانش آموزان و ارجاع آن ها برای درمان.9) همکاری و ترغیب دانش آموزان و خانواده آن ها به کاشت و مصرف میوه و سبزیهای دارای برگ سبز تیره در باغچه های خانه و مزارع.10) مشارکت در اجرای برنامه های کشوری یا منطقه ای تغذیه دانش آموزان مثل آهن یاری دختران دانش آموز.11) انتقال پیام های مربوط به تغذیه صحیح و غذای سالم به خانواده هاو جامعه از طریق دانش آموزان و کارکنان مدرسه.12) آموزش و سازماندهی دانش آموزان برای انجام کارهای سازمان یافته جهت بهبود تغذیه دانش آموزان و خانواده ها.بدیهی است باید زمان احداث ساختمان مدرسه محل مناسبی برای بوفه یا ناهار خوری در نظر بگیرند و تمام اقدامات لازم برای بهداشتی کردن آن از کارگر و مصالح، ساخت و ساز و تجهیز وسایل مورد نیاز صورت بگیرد. همچنین لازم است در زمان های مقتضی نسبت به تعمیر و بهبودشرایط بوفه و ناهارخوری اقدام شود. کنترل محیط، بهسازی آن و ایجاد شرایط مناسب در محیط مهمترین عاملی است که سلامت دانش آموزان را تضمین می کند. ایجاد محیط بهداشتی مناسب و آموزش استفاده صحیح و نگهداری از فضاها و تسهیلات در اختیاردو اصل اساسی در حفظ و بهبود محیط بهداشتی مدارس هستند. تعیین معیارهای ساخت و ساز و مدیریت بهره برداری و بهسازی می تواند مشکلات موجودرا مرتفع سازد. براساس گزارش منتشره از سوی دفتر بهداشت مدارس وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی، در سال تحصیلی 78ـ1377 از کل 05/107 مدرسه موجود در کشور که تحت پوشش خدمات بهداشت مدارس قرار گرفته اندنشان می دهد که: * 81/77 درصد از مدارس بازدید شده از آب آشامیدنی سالم برخورداربوده اند که شهرستان سبزوار با 6/45 درصد کمترین و گناباد 8/97 درصدبیشترین درصد مدارس دارای آب آشامیدنی سالم را داشتند. * 6/66 درصد از مدارس بازدید شده کشور دارای سیستم دفع بهداشتی فاضلاب بودند که کمترین میزان مربوط به سبزوار (1/22 درصد) و سمنان با 3/99 درصد بهترین وضعیت را دارد. * از کل 252140 مستراح بازدید شده، 2/27 درصد نیازمند بهسازی بودند. * 5/4 درصد از کل مدارس بازدید شده دارای بوفه بهداشتی بودند. * چنانکه ملاحظه می شود بسیاری از مدارس به علت قدیمی بودن و یااستیجاری بودن اغلب با ساختمان های غیربهداشتی مشکلات فراوانی رابوجود می آورند که نداشتن معیارهای مشخص برای امکانات و تسهیلات بهداشتی و فضاها و تجهیزات بر این مشکلات می افزود. از سال 1377 باتشکیل کمیته های هماهنگی بهداشت محیط و مواد غذایی مدرسه که با مشارکت ادارات و بخش های ذیربط از وزارت بهداشت و آموزش و پرورش که در دفتربهداشت مدارس شکل گرفت تحولی، در روند رویکرد بهداشت محیط رخ داد. * آئین نامه بهداشت محیط مدرسه مشتمل بر 33 ماده و 11 تبصره پس ازتدوین مورد بازبینی قرار گرفت و پس از بررسی نهایی توسط کارشناسان بهداشت محیط و بهداشت مدارس کشور برای امضاء وزرای وقت دو وزارتخانه ارائه گردید که به علت تعهدات مالی برای اجرا، آئین نامه مسکوت ماندهر چند این آئین نامه برای اجرا ابلاغ نشده است ولی به لحاظ پشتوانه علمی و تجربی آئین نامه و تلاش گروههای مختلف تخصصی به عنوان معیارهای بهداشت محیط به برخی از مواد آن اشاره می کنیم: برخی معیارهای بهداشت محیط مدارس ماده 1 محلی که برای احداث مدرسه در نظر گرفته می شود: باید ضمن نزدیک بودن به مسیر وسایط نقلیه عمومی (از کارخانجات، خطوط راه آهن، بزرگراهها، بیمارستان ها، خطوط برق فشار قوی، فرودگاه، گورستان، کشتارگاه، دامداری، مرغداری، باغ خانه، محل انباشتن زباله و کود، مراکز پر سر و صدا و پر رفت و آمد و مراکزی که به نحوی ممکن است ایجاد مزاحمت، دود، گرد و غبار و سر و صدا نماید) دور باشد. مدرسه باید حداقل 500 متر با مراکز و محل های مذکور و مزاحم فاصله داشته باشد. ماده 3 لازم است نقشه ساختمانی مدارس از نظر معیارهای بهداشتی براساس استانداردهای موجود در آئین نامه طراحی فضاها مربوط به سازمان نوسازی مدارس و واحد بهداشت محیط و حرفه ای در مقاطع مختلف در نظر گرفته شود. مواد 4 تا 7 معیارهای دیوار کلاس ها، کف کلاس ها، سقف کلاس ها ومحل نصب تابلو را مشخص می کند. ماده 8 برای هر دانش آموز در کلاس حداقل باید 3/1 متر مربع سطح در نظرگرفته شود. بطور کلی فضای لازم برای هر دانش آموز باید حداقل 90/3 متر مکعب باشد و حداقل ارتفاع اطاق ها از سه متر کمتر نباشد. حداکثرابعاد قابل قبول برای هر کلاس درس 8 متر طول و 7 متر عرض می باشد. مواد 9 تا 15 حاوی معیارهای مربوط به ضوابط ارگونومی، پله ها، پنجره ها و بالکن می باشد. ماده 16 در مدارس شبانه روزی، مساحت اطاق خواب باید مطابق استانداردهای طراحی فضاها و بهداشت محیط و حرفه ای برای هر اطاق خواب حدود 30 مترمربع با 4 تخت دو طبقه به ظرفیت 8 نفر باشد و به ازاء هر نفر اضافی 75/3 متر مربع در نظر گرفته شود. تبصره 1 تعداد توالت ها در هر مدرسه به ازاء هر 45 نفر حداقل یک چشمه توالت و به ازاء هر 60 نفر یک دستشویی منظور شود. بطور خلاصه با توجه به مشکلات، شرایط، وضعیت بهداشت محیط مدارس، مدرسه می تواند اقدامات زیر را جهت بهبود بهداشت محیط و ایمنی مدارس انجام دهد: 1) شیوه نگهداری از ساختمان و تاسیسات بهداشتی را به دانش آموزان بیاموزد.2) دانش آموزان را به حفظ و نگهداری و استفاده بهینه از امکانات، ترغیب کند.3) شیوه استفاده صحیح از امکانات را بطور عملی بیاموزد.4) حتی الامکان برای بهسازی و تعمیرات از مشارکت دانش آموزان و والدین آنها بهره ببرد.5) برنامه ریزی برای استفاده از امکانات با مشارکت دانش آموزان.6) سازماندهی و استفاده از توان دانش آموزان در کنترل بهداشت محیط مدرسه.7) اقدام به موقع برای تعمیر و مرمت امکانات نیازمند.8) زیبا سازی دیوارها و ساختمان مدرسه از جمله رنگ آمیزی یا کاشتن درخت و گل در حیاط مدرسه.9) باز دید و ثبت وضعیت قسمت های مختلف ساختمان.10) بالا بردن سطح آگاهیهای دانش آموزان در زمینه بهداشت محیط مدرسه.