تحولات اخیر حسابداری ایران

متن زیر خلاصه‌ای از سخنرانی جناب آقای دکتر علی ثقفی در اولین همایش سراسری دانشجویان حسابداری در دانشکده تربیت دبیر دکتر شریعتی است که با عنوان تحولات اخیر حسابداری ایران، ارائه شده است

مقدمه

محیط تجاری به‌شدت در حال تغییر است و موفقیت در دنیای تجاری به‌عنوان چالش اصلی مدیران قلمداد می‌شود. افقهای جدیدی در عرصه‌های تجارت پدیدار شده و گرایشهای جدیدی در مدیریت واحدهای تجاری روی نشان داده است:

• پدید آمدن بازارهای مشترک جهانی، توسعه فعالیت شرکتها در همه کشورها و مطرح شدن مخاطرات نرخ ارز و برگشت سرمایه؛

• پدید آمدن جامعه اطلاعاتی، گسترش فناوری اطلاعات و ارتباطات و مشارکت بین‌المللی در ایجاد و استفاده از اطلاعات؛

• توسعه بازارهای مالی و سرمایه و تمرکز بازار اوراق بهادار بر سرمایه‌گذاری در سهام شاخص.

تحولات فناوری اطلاعات موجب افزایش قابلیت بهره‌برداری از کامپیوتر و تسهیلات ارتباطی شده و اطلاعات به‌عنوان یکی از منابع با ارزش سازمانها شناسایی شده است. موسساتی که اطلاعات مناسب و مربوط در اختیار دارند و آنها را در اداره سازمانهای خود به‌کار می‌برند، از شانس موفقیت بیشتری برخوردارند.

از طرف دیگر، گشوده‌شدن درهای تجارت، آزادی سرمایه و ورود کشورهای جدید به بازار محصولات صنعتی، افزایش رقابت در عرصه بازرگانی را موجب شده است. ارزان شدن اطلاعات و افزایش رقابت دو ویژگی مهم محیط تجاری کنونی جهان است.

تحولات محیط کسب و کار، محیط حسابداری را نیز دگرگون ساخته است. مهمترین تحولات اخیر حسابداری در ایران در دو عرصة آموزش و حرفه، بدین قرار است.

تحولات در آموزش حسابداری در ایران

آموزش حسابداری در سالهای بعد از انقلاب اسلامی تحولات چشمگیری داشته است. در این دوره آموزش حسابداری از نظر کیفی و کمی تغییر کرد گرچه شکل آموزش و فناوری آموزشی بدون تغییر باقی ماند. این تغییرات دربرگیرنده برنامه درسی، دوره‌های آموزشی، کتابهای درسی و مجلات حسابداری است.

برنامة درسی

بعد از انقلاب اسلامی، بر اساس رهنمودهای ستاد انقلاب فرهنگی، برنامه‌های آموزشی دانشگاهی بازنگری شد. بر همین اساس و به‌همت اساتید صاحب‌نام رشته حسابداری و به‌اتکای تجارب گذشته و تحولات رشته حسابدای در اروپا و امریکا، برنامه درسی جامعی برای دوره‌های کارشناسی، کارشناسی ارشد، و دکتری تدوین شد. در برنامه درسی جدید تاکید بیشتری بر موضوعات زیر نسبت به گذشته، دیده می‌شد:

• تئوری حسابداری،

• حسابداری مدیریت،

• حسابداری دولتی،

• ریاضیات پایه،

• سیستمهای اطلاعات حسابداری.

دوره‌های آموزشی

بعد از انقلاب اسلامی تحولات اساسی زیر در دوره‌های آموزشی پدید آمد و عرصه رشته حسابداری را با گسترش چشمگیری روبرو ساخت:

• راه‌اندازی دوره کارشناسی حسابداری در اکثر دانشگاههای دولتی،

• راه‌اندازی دوره کارشناسی ارشد در دانشگاههای:

- تهران،

- علامه طباطبایی،

- شهید بهشتی،

- تربیت مدرس،

- شهید چمران اهواز،

- الزهرا،

- علوم و فنون،

- دانشکده وزارت امور اقتصادی و دارایی.

پیش‌بینی می‌شود دوره کارشناسی ارشد به‌زودی در دانشگاههای زیر نیز راه‌اندازی شود:

- اصفهان،

- بین‌المللی امام خمینی(قزوین)،

- فردوسی(مشهد).

• شکل‌گیری دانشگاه آزاد در سطح گسترده در تمام رشته‌ها،

• گسترش دانشگاه پیام نور،

• شکل‌گیری دانشگاههای غیرانتفاعی،

• شکل‌گیری دانشکده‌های تربیت دبیر و فنی‌ حرفه‌ای،

• راه‌اندازی دوره دکتری و نیز دانشوری حسابداری در:

- دانشگاه تهران،

- دانشگاه تربیت مدرس،

- دانشگاه علامه طباطبایی.

• برگزاری سمینارهای سراسری حسابداری.

کتابهای درسی

قبل از انقلاب کتابهای درسی حسابداری با محدودیت جدی روبرو بود. دانشکده حسابداری شرکت نفت و موسسه عالی حسابداری تقریباً تنها مراجع تالیف کتابهای حسابداری به‌شمار می‌رفتند و تعداد کتابهای دانشگاهی حسابداری انگشت‌شمار بود. پس از انقلاب مراکز مهم انتشاراتی به‌شرح زیر تاسیس شد:

• انتشارات سازمان حسابرسی،

• سازمان مطالعه و تدوین کتابهای درسی،

• انتشارات دانشگاههای تهران، علامه طباطبائی، الزهرا(س)، آزاد و پیام نور.

مجلات حسابداری

نشریات دوره‌ای حسابداری قبل از انقلاب محدود به مجله حسابدار بود که آن هم پیوسته منتشر نمی‌شد. بعد از انقلاب نشریات زیر با تیراژ درخور توجه منتشر می‌شود:

• بررسیهای حسابداری (دانشگاه تهران)،

• حسابدار (انجمن حسابداران خبره ایران)،

• حسابرس (سازمان حسابرسی)،

• مالیات (دانشکده وزارت امور اقتصادی و دارایی)،

• حسابداری برق (وزارت نیرو).

نیازهای جدید

تحولات دهة اخیر در محیط کسب و کار و پیشرفتهای شگرف در فناوری اطلاعات، ضرورت بهبود دوره‌های آموزشی را افزایش داده است. ضرورت یادشده الزام می‌کند مطالب زیر در دوره کارشناسی پوشش داده شود:

• نقش حسابداری و حرفه حسابداری در جامعه،

• تجزیه و تحلیل اطلاعات حسابداری،

• چگونگی استفاده اطلاعات حسابداری در تصمیم‌گیری،

• تحلیل ریسک و کنترل آن،

• استانداردهای حسابداری و حسابرسی و چگونگی اجرای آنها،

• استفاده فناوری در تجارت و تصمیم‌گیری،

• مالیات.

از طرف دیگر دانش و مهارت مورد نیاز حسابداران در پاسخ به الزامات محیط کسب و کار، ایجاب می‌کند دروس زیر در دوره کارشناسی گنجانده شود:

• گزارش نویسی،

• کار گروهی،

• تجزیه و تحلیل ریسک،

• مشتری مداری،

• بنگاه‌داری،

• زبان،

• صفحه گسترده،

• برنامه نرم‌افزاری ورد (Word)،

• ویندوز،

• وب سایت،

• نرم‌افزار دیتا بیس (Data Base)،

• سیستمهای اطلاعاتی،

• تجارت الکترونیک،

• قانون مالیات،

• حسابداری برای واحدهای غیرانتفاعی،

• تجزیه و تحلیل صورتهای مالی،

• سیستمهای اطلاعات حسابداری،

• مدیریت مالی پیشرفته،

• حسابداری بین‌الملل.

تحولات در حرفه حسابداری در ایران

حرفه حسابداری نیز در دوره اخیر با تحولات بی‌سابقه‌ای روبرو بوده است. در دوران اخیر چند مرکز مهم حرفه‌ای تشکیل گردید و هر یک به‌تبع اساسنامه خود اقداماتی را پی‌گرفت که حرفه حسابداری را شکل رسمی بخشید و نقش حرفه را در جامعه ارتقا داد. این مراکز و اقدامات مهم آنها به‌شرح زیر است:

تشکیل سازمان حسابرسی

• مرکز تحقیقات تخصصی حسابداری و حسابرسی،

• ترجمه استانداردهای حسابداری و حسابرسی،

• ترجمه کتابهای درسی،

• ترجمه کتابهای ارزشمند غیردرسی،

• تدوین مبانی نظری گزارشگری مالی،

• تدوین آیین‌رفتار حرفه‌ای،

• تدوین استانداردهای حسابداری،

• تدوین استانداردهای حسابرسی،

• انتشار مجله حسابرس.

تشکیل انجمن حسابداران خبره ایران

• انتشار مجله حسابدار،

• برگزاری سمینارها،

• مجمعی برای همفکری حسابداران شاغل در حرفه.

تشکیل جامعه حسابداران رسمی ایران

• تدوین و تصویب قانون،

• تدوین و تصویب آیین‌نامه‌های قانون،

• تعیین صلاحیت حسابداران رسمی،

• عضوگیری، انتخابات و تشکیل جامعه،

• تشکیل کارگروههای تخصصی (استاندارد، فنی، کنترل کیفیت، آموزش، آیین رفتار حرفه‌ای)،

• کنترل کیفیت بر کار حسابداران رسمی،

• تشکیل هیئت عالی نظارت،

• برگزاری آزمون.

تحولات در آموزش حسابداری خارج از کشور

همزمان با تحولاتی که در آموزش حسابداری در ایران رخ داد، آموزش حسابداری در خارج از ایران نیز با تحولات زیادی همراه بوده است. اهم این تحولات به شرح زیر است:

برنامه‌ریزی آموزشی

به‌خاطر رقابتی شدن محیط، برنامه‌ریزی آموزشی شکل غیرمتمرکز به خود گرفته است و هر دانشگاه و دانشکده فعالیتهای آموزشی خود را خود برنامه‌ریزی می‌کند و توانایی هر دانشگاه یا دانشکده در پاسخگویی به نیازهای بازار ضامن موفقیت آن است. در سالهای اخیر دروس زیر در برنامه درسی اکثر دانشکده‌های حسابداری گنجانده شده است:

• آشنایی با نرم‌افزارهای مختلف،

• حل تمرینات با کامپیوتر،

• تأکید بر تئوری حسابداری.

دوره‌های آموزشی

دوره‌های آموزشی حسابداری در خارج جهت‌گیری خود را تغییر داده و در زمینه‌های زیر گرایشهای جدیدی از خود نشان داده است:

• گرایش دانشجویان به دریافت درجه تخصصی حرفه‌ای،

• کاهش دانشجویان رشته حسابداری در تمامی سطوح،

• گرایش دانشجویان به دریافت درجه کارشناسی ارشد در رشته‌های غیرحسابداری:

- امور مالی،

- مدیریت بازرگانی،

- اقتصاد،

- فناوری اطلاعات.

• برگزاری دوره‌های خاص برای مدیران اجرایی،

• تشکیل دانشکده حسابداری (School of Accountancy) در بسیاری از دانشگاهها،

• دوره آموزشی پیوسته تا کارشناسی ارشد،

• بورسیه کردن تقریباً تمام دانشجویان در سطح دکتری حسابداری.

کتابهای درسی

انتشار کتابهای درسی در خارج در انحصار مراکز خاصی نیست و بنگاههای انتشاراتی که به‌صورت واحدهای تجاری به کسب و کار مشغول هستند، بر اساس نیاز جامعه به انتشار کتابهای درسی مبادرت می‌کنند. گرایش جامعه حسابداری به مطالب جدید موجب نشر کتابهای جدید شده است.

مجلات حسابداری

انتشار مجلات حسابداری از دیرباز مطرح بوده است و مراکز مهم حسابداری برای بسط نظریه‌های صاحبنظران به انتشار نشریات دوره‌ای حسابداری مبادرت کرده‌اند. تاریخ این نشریات نشان می‌دهد که نقش آنها در رقم زدن تحولات رشته حسابداری اساسی بوده است:

• Accounting Review,

• Accounting Horizon,

• Journal Of Accountancy,

• Accounting Literature Review,

• Accounting Education,

• CPA Journal,

• Management Accounting,

• Journal of Accounting Research.

تحولات در حرفه حسابداری خارج از کشور

توسعه چشمگیر بازار پول و سرمایه در کشورهای پیشرفته، آزادی کسب و کار از یکطرف و اهمیت مقررات تنظیم بازار از طرف دیگر، توسعه سریع فناوری اطلاعات و فراهم آمدن امکان دسترسی سریع و آسان به اطلاعات مالی و اقتصادی بنگاههای اقتصادی، افزایش اهمیت تولید اطلاعات حسابداری و اتکای تصمیمگیرندگان به اظهارنظر حسابداران، حرفه حسابداری را در خارج بشدت متحول ساخته است. مهمترین مشخصه‌های تحولات اخیر به شرح زیر است:

• قوت گرفتن جوامع حرفه‌ای بین‌المللی،

• پذیرش استانداردهای بین‌المللی توسط بسیاری از کشورها،

• حاکمیت نسبتاً کامل مراجع حرفه‌ای بر استانداردگذاری،

• تغییرات در تعداد قابل توجهی از استانداردهای حسابداری،

• توجه کامل به اثرات اقتصادی استانداردهای حسابداری:

- Lease

- R & D

- ITC

• سیاسی شدن فرایند تدوین استانداردها:

- تسعیر ارز،

- قیمتهای انتقالی،

- ارزش‌گذاری اوراق بهادارـ سهام

- جهتگیری آینده

بحرانهای اخیر اقتصادی در امریکا و اروپا که اخیراً به کشوهای دیگر نظیر ژاپن نیز سرایت کرده است و از آن با نام رسوائیهای کسب و کار نام برده می‌شود، موجب بروز تردیدهای جدی در نقش حسابداری در سلامت اقتصادی جامعه شده و مراجع حرفه‌ای را با فشارهای جدی برای پاسخگویی به انتقادات مطرح شده روبرو ساخته است. پیش‌بینی می‌شود حرفه حسابداری مقررات سختگیرانه‌تری را بپذیرد و رفتار حرفه‌ای مورد تجدیدنظر قرار گیرد. برماست که تحولات جهانی را به‌منظور تبیین و تعدیل راهبردهای حرفه زیرنظر داشته باشیم.

منبع: فصلنامه حسابرس