آنچه در عاشورای سال شصت و یک هجری اتفاق افتاد گرچه به ظاهر یک حادثه می‏نمود، اما حماسه‏ای عظیم و تکان دهنده بود که وجدانهای خفته را بیدار کرد و خون رشادت و آگاهی را در رگهای امت اسلامی دوانید . در واقع عاشورا به مکتبی تبدیل گردید که ستمدیدگان را بر ضد ظلم شورانید . از این رو ائمه هدی علیهم السلام بر حادثه کربلا به عنوان برنامه‏ای تحول آفرین، احیاگر و بسیج کننده تاکید داشتند و همواره می‏کوشیدند تا آن را زنده و سازنده نگه دارند .

امام خمینی رحمه الله که به حق در سخن و رهنمود، در قیام و عمل و در حفظ میراث عاشورا اسوه بی بدیلی در تاریخ معاصر تشیع بود، می‏فرمود: «دستور آموزنده کل یوم عاشورا و کل ارض کربلا باید سرمشق امت اسلامی باشد . قیام همگانی در هر روز و در هر سرزمین . عاشورا قیام عدالتخواهان با عددی قلیل و ایمان و عشقی بزرگ در مقابل ستمگران کاخ نشین و مستکبران غارتگر بود و دستور آن است که این برنامه سر لوحه زندگی امت در هر روز و در هر سرزمین باشد .» ⁽¹⁾

آن رهبر فرزانه در عمل این دیدگاه خود را پیاده کرد و با الهام از عاشورای حسینی در مقابل یزیدیان زمان ایستاد و بساط ظلم و ستم را از سرزمین ایران برچید .

رهبر کبیر انقلاب، پیوستگی انقلاب اسلامی با عاشورا را خودش اینگونه بیان می‏فرماید: «روزهایی که بر ما گذشت عاشورای مکرر بود و میدانهاو خیابانها و کوی و برزنهایی که خون فرزندان اسلام در آن ریخت کربلای مکرر، . . . هفده شهریور مکرر عاشورا و میدان شهدا مکرر کربلا کاخ ستمگری را با خون درهم کوبید . کربلای ما کاخ سلطنت‏شیطانی را فرو ریخت .» ⁽²⁾

تاثیرپذیری انقلاب اسلامی از حماسه حسینی

امام خمینی رحمه الله با تاثیرپذیری از سرمشقهای نهضت امام حسین علیه السلام توانست مسلمانان را رهبری کرده و انقلاب اسلامی را به پیروزی برساند . در واقع انقلاب اسلامی ایران در پیروی از این سرمشقها متاثر از قیام امام حسین علیه السلام است .

در این مقاله به صورت مختصر ضمن ترسیم برخی از سرمشقهای نهضت امام حسین علیه السلام، تاثیرپذیری انقلاب اسلامی از آنها با رهبری امام خمینی را تبیین خواهیم کرد .

سرمشقهای نهضت امام حسین علیه السلام

1- سازش ناپذیری با باطل و ستم

امام خمینی رحمه الله بر ترسیم دو جناح حق و باطل و مبارزه قاطع با اهل فساد و ستم به معنای عام آن و سازش ناپذیری با آن تاکید می‏ورزید و در هدف خویش در این راستا از قاطعیت، عزم راسخ و تغییر ناپذیری برخوردار بود .

امام خمینی رحمه الله این سخن استوار امام حسین علیه السلام را به یاد داشت که خطاب به برادرش محمد حنفیه فرمود: «یا اخی والله لو لم یکن فی الدنیا ملجا و لا ماوی لما بایعت‏یزید بن معاویة ⁽³⁾ ; برادرم! به خدا سوگند اگر در دنیا پناه و پناهگاهی وجود نداشته باشد، هرگز با یزید بیعت نمی‏کنم .» بدین جهت فریاد زد: «[. . . آیا] خمینی می‏تواند تفاهم کند با ظلم . خمینی آنجا هم که بود مجد اسلام را حفظ می‏کرد، [آیا] می‏تواند حفظ نکند؟ اسلامی که پیغمبر اکرم صلی الله علیه و آله این قدر زحمت کشیده است [. آیا] خمینی و امثال خمینی می‏توانند یک چیزی بگویند که بر خلاف مصالح اسلام باشد؟» ⁽⁴⁾

امام حسین علیه السلام در منزل بیضه فرصتی بدست آورد تا با سپاهیان حر سخن گوید و حقایقی را با آنان در میان بگذارد و دلیل قیام و انگیزه مبارزه خود را اعلام کند . آن حضرت در آنجا فرمود: «ایها الناس ان رسول الله قال من رای سلطانا جائرا مستحلا لحرام الله ناکثا عهده مخالفا لسنة رسول الله یعمل فی عباد الله بالاثم والعدوان فلم یغیر علیه بفعل و لا قول کان حقا علی الله ان یدخله مدخله; ⁽⁵⁾ ای مردم! رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: هر کس سلطان زورگویی را ببیند که حرام خدا را حلال نموده و پیمان الهی را در هم می‏شکند، با سنت پیامبر خدا از در مخالفت‏برآمده، در میان بندگان خدا راه گناه و عداوت در پیش می‏گیرد، ولی او در مقابل چنین فرد جائری با عمل و یا گفتاری اظهار مخالفت ننماید، بر خداوند است که او را به محل همان سلطان زورگو [آتش جهنم] داخل کند .»

امام خمینی رحمه الله نیز هشدار می‏داد: «اینهایی که به امور جامعه و مصیبتهای مردم اهتمام ندارند و از جنایاتی که در کشور اسلامی می‏شود غافلند و ساکتند و سرگرم خوردن و لذت بردن و زندگی مادی خود هستند، مصداق همان آیه شریفه‏اند: «یتمتعون و یاکلون کما تاکل الانعام و النار مثوی لهم‏» ⁽⁶⁾ ; «بهره می‏برند و می‏خورند چنانکه حیوانات می‏خورند و جایشان جهنم است .» ⁽⁷⁾

2- فداکاری برای احیاء حق

زنده نگاه داشتن عاشورا به معنی زنده ماندن تمام ارزشهای والای الهی و انسانی است; یعنی مصونیت جامعه در برابر تمام سلطه گریها، استبدادها و جهالتها و تلاش در جهت احیای فضایل و فداکاری در این راه . حضرت امام حسین علیه السلام انگیزه قیام خود را در این موضوع مهم و اساسی چنین بیان می‏دارد:

«الا ترون الی الحق لایعمل به و الی الباطل لایتناهی عنه لیرغب المؤمن فی لقاء الله فانی لا اری الموت الا سعادة والحیاة مع الظالمین الا برما; ⁽⁸⁾

آیا نمی‏بینید که به حق عمل نمی‏شود و از باطل رو گردانی وجود ندارد . شایسته است [در چنین وضعی] انسان با ایمان به سوی دیدار پروردگار بشتابد . پس من مرگ را جز سعادت و زندگی با ستمگران را جز ملال و دلتنگی نمی‏دانم .»

امام خمینی رحمه الله نیز بر رویش فضیلت و محو رذائل اهتمام می‏ورزید و در این راستا از هر گونه مجاهدت مضایقه نمی‏نمود . او برای رسیدن به چنین مقصد مقدسی قیام عاشورا را تذکر می‏داد و می‏فرمود: «سید الشهداء علیه السلام برای اسلام خودش را به کشتن داد .» ⁽⁹⁾ و می‏فرمود: «حضرت سیدالشهداء علیه السلام را کشتند اما [این کشته شدن] اطاعت‏خدا بود، برای خدا بود، تمام حیثیت‏برای او بود . از این حیث هیچ شکستی در کار نبود .» ⁽¹⁰⁾

امام خمینی رحمه الله درباره حرکت‏خودش در راه احیای حق می‏فرماید: «من مصمم هستم که از پای ننشینم تا دستگاه فاسد را به جای خودشان بنشانم و یا در پیشگاه مقدس حق تعالی با عذر وفود کنم .» ⁽¹¹⁾

و در جای دیگر آمادگی خود را برای شهادت در راه پیروزی انقلاب اعلام نموده و می‏فرمایند: «اگر با کشتن من انقلاب به نتیجه کامل خود برسد چرا به چنین امری راضی نباشم؟» ⁽¹²⁾

امام در جهت محو عواملی که فضیلتها را از بین برده‏اند و نیز برای مبارزه با رژیم پهلوی به عنوان عامل رذالت و مانع احیای ارزشها فریاد می‏زند: «من هرگز حتی برای یک لحظه هم موضع خود را تغییر نمی‏دهم . این تکلیف الهی است و در صورت سکوت مسئول خواهم بود .» ⁽¹³⁾

3- تحول روحی

حضرت امام حسین علیه السلام در یاران و اصحاب خویش آنچنان تحول روحی و فکری ایجاد نمودند که هر کدام در فداکاری و ایثار بر یکدیگر سبقت می‏گرفتند، مثل اینکه به یک کانون نور وصل شده بودند . همه می‏گفتند با قلب و سینه‏هایمان از تو دفاع خواهیم کرد:

گر بر کنم دل از تو و بر دارم از تو مهر

این مهر بر که افکنم آن دل کجا برم

امام حسین علیه السلام خود، یاران خویش را چنین معرفی می‏کند:

«اما بعد فانی لا اعلم اصحابا اوفی و لا خیرا من اصحابی و لا اهل بیت ابر و لا اوصل و لا افضل من اهل بیتی فجزاکم الله عنی خیرا; ⁽¹⁴⁾

اما بعد، من یارانی با وفاتر و بهتر از اصحاب خود و اهل بیتی نیکوتر و بهتر از اهل بیت‏خود سراغ ندارم . پس خداوند از طرف من به شما پاداش خیر دهد .»

نمونه‏های وارستگی، ایثار و پایداری یاران و اهل بیت امام حسین علیه السلام را می‏توان در محورهای ذیل مشاهده کرد:

الف) وقتی آن حضرت در شب عاشورا فرمود: «الا و انی قد اذنت لکم فانطلقوا جمیعا فی حل لیس علیکم منی ذمام; ⁽¹⁵⁾ آگاه باشید که به همه شما اجازه دادم، پس همه شما بدون این که هیچ بیعتی از من بر شما باشد، بروید» ، حضرت عباس علیه السلام، دیگر برادران امام، پسران برادرش و دو فرزند عبدالله بن جعفر نخستین کسانی بودند که سخن گفتند و خاطر نشان ساختند که ما چنین نخواهیم کرد . ما بعد از تو نخواهیم ماند و خداوند ما را بعد از تو زنده ندارد .

ب) در همین ماجرا، مسلم بن عوسجه برخاست و گفت: «والله لو علمت انی اقتل ثم احیی ثم احرق حیا ثم اذری - یفعل ذلک بی سبعین مرة - ما فارقتک حتی القی حمامی دونک فکیف لا افعل ذلک و انما هی قتلة ثم هی الکرامة التی لا انقضاء لها ابدا; ⁽¹⁶⁾ به خدا سوگند اگر بدانم که کشته می‏شوم، سپس زنده می‏شوم، آنگاه زنده زنده سوزانده شوم و دوباره زنده‏ام کنند و به بادم دهند و هفتاد بار این کار تکرار شود، دست از تو بر ندارم تا مرگ خویش را دریاری تو دریابم . چگونه این کار را نکنم با اینکه جز یک کشتن نیست، سپس برای آن کرامتی است که هرگز پایان نمی‏پذیرد .»

ج) در همان لحظات حساس به محمد بن بشر حضرمی که از اصحاب امام بود گفتند: پسرت در سرحدات ری اسیر شده است . گفت: به خدا جان او و جان خود را در راه خدا حساب می‏کنم . آیا من بعد از حسین علیه السلام زنده بمانم؟ وقتی که امام حسین علیه السلام سخن او را شنید فرمود: خدایت رحمت کند . برو او را از اسارت برهان . جواب داد: چگونه شما را رها کنم؟

د) در لحظات واپسین شب عاشورا دو نفر از یاران امام با هم شوخی می‏کردند . بریر از زهاد و پارسایان و عارفان وارسته، در آن موقع حساس از شدت شادمانی در پوست‏خویش نمی‏گنجید و مدام لبخند بر لبهایش جاری بود و مزاح می‏کرد، به نحوی که حالت‏سرور او اعتراض و انتقاد عده‏ای از اصحاب را برانگیخت و موجب تعجب آنان شد .

ه) در شب عاشورا، وقتی امام حسین علیه السلام فرمود هر کس از اصحاب و یاران بماند فردا شهید می‏شود، قاسم که این سخنان را شنید، عرض کرد: آیا من هم از کشته شدگان خواهم بود؟ امام علیه السلام به او پاسخ مثبت داد، اما قبل از آنکه به پرسش قاسم پاسخ گوید از وی پرسید: «یا بنی کیف الموت عندک; فرزندم! مرگ نزد تو چگونه است؟» قاسم جواب داد: «یا عم احلی من العسل; ⁽¹⁷⁾ عموجان! از عسل شیرین‏تر است .»

و) عقبة بن سمعان که از یاران و همراهان کاروان امام علیه السلام بود می‏گوید: در منزل قصر بنی مقاتل امام را خواب سبکی فرا گرفت در حالی که سوار بر اسب بود . بزودی دیدگانش را باز فرمود و دو یا سه بار آیه استرجاع را بر زبان جاری کرد . حضرت علی اکبر - که پشت‏سر پدرش در حال حرکت‏بود - چون شنید که بر زبان مبارک امام کلمه استرجاع جاری شده است، علتش را پرسید . حضرت فرمود: فرزند عزیزم، اندکی به خواب رفتم که سواری عنان اسب مرا کشید و گفت: «القوم یسیرون و المنایا تسری الیهم; این جمعیت‏حرکت می‏کنند و بلاها [و مرگ] به سوی آنان حرکت می‏کند .» علی اکبر علیه السلام عرض کرد: «او لسنا علی الحق; آیا ما بر حق نیستیم؟» امام فرمود: «بلی والذی الیه مرجع العباد; سوگند به آنکه بازگشت‏بندگان به سوی اوست، اینچنین است .» علی اکبر علیه السلام عرض کرد: فاذا لانبالی، نموت محقین; ⁽¹⁸⁾ پس باکی نداریم، ما در حالی که بر حق هستیم می‏میریم .»

قویترین عامل تحول

امام خمینی رحمه الله برای ایجاد تحول اساسی و بنیادی در امت اسلامی ایران به سراغ قویترین عامل تحول روحی امت اسلامی رفت و با درک صحیح و عمیق از مکتب امام حسین علیه السلام و توانایی ارائه برنامه‏ای رشد دهنده، سوژه کربلا را به کار گرفت; زیرا می‏دانست هیچ موضوعی مانند آن در اعماق جان شیعیان نفوذ نکرده است . آنان در هیچ واقعه‏ای به این میزان اشک نریخته و سوگواری نکرده و در هیچ مراسمی اینگونه به میدان نیامده‏اند . به علاوه این قیام آیینه تمام نمای ارزشهای انسانی و معنوی است و اوج ایثار، حماسه، عبادت و شوق ملکوتی را به نمایش می‏گذارد .

امام که در مکتب تربیتی حضرت سیدالشهداء رشد کرده بود، با تعالیم عاشورایی خویش مردم را متحول نمود .

او می‏فرمود: «حضرت سیدالشهداء به همه آموخت که در مقابل ظلم، در مقابل ستم و در مقابل حکومت جائر چه باید کرد .» ⁽¹⁹⁾

«سیدالشهداء و اصحاب و اهل بیت او آموختند تکلیف را، فداکاری در میدان، تبلیغ در خارج میدان . آنها به ما فهمانیدند که در مقابل حکومت جور نباید زنها بترسند . نباید مردها بترسند .» ⁽²⁰⁾

سرانجام امام در بسیج مردم علیه حکومت جور و محو اسباب ستم و تعدی، موفق به تحول روحی در مردم با استفاده از چشمه جوشان کربلا گردید . امام خود به این دگرگونی درونی مردم اشاره دارند و می‏فرمایند: «من خدا را شکر می‏کنم که . . . یک تحول اساسی در ملت ما پیدا شد . تحولهای معنوی پیدا شد که این تحولها را نمی‏توانیم اسمی رویش بگذاریم، الا این که به دست‏خدا بود .» ⁽²¹⁾ حتی امام این تحول را از پیروزی بر رژیم استبدادی مهمتر می‏داند و می‏فرماید: «تحول در ایران پیدا شده، تحول روحی که از غلبه‏ای که بر طاغوت بود و او را عقب زد مهمتر و تمام دنیا متحیر شدند از تحول روحی که در ملت پیدا شد .» ⁽²²⁾

امام از اینگونه تحول روحی و استقامت و مقاومت مردم در برابر ستم و تجاوز تقدیر می‏نماید و می‏فرماید: «اینجانب از فداکاری ملت ایران تشکر کرده و قدرت و عظمت او را در پناه قرآن و احکام اسلام از خداوند متعال با تضرع خواهانم .» ⁽²³⁾

4- امر به معروف و نهی از منکر

در قیام حضرت امام حسین علیه السلام سه موضوع نقش اساسی دارند:

1- بیعت: عوامل حکومت اموی اصرار داشتند که از امام حسین علیه السلام بیعت‏بگیرند، اما آن حضرت با شدت در مقابل این تقاضا مقاومت نمود و به هیچ وجه حاضر به بیعت‏با یزید نگردید . همین امتناع از بیعت مشعل عاشورا را روشن کرد .

2- دعوت مردم کوفه: گرچه امام حسین علیه السلام بر حسب آگاهیهای مختص امامت و پیشگوئیهای جدش رسول اکرم صلی الله علیه و آله به فراخوانی مردم کوفه خوشبین نبود و به لحاظ مسائل اجتماعی - سیاسی این شهر را بخوبی می‏شناخت، با این وجود موضوع اتمام حجت مطرح می‏گردد و امام حسین علیه السلام دعوت کوفیان را می‏پذیرد .

3- سومین عامل که نیروی محرکه قیام عاشوراست، موضوع امر به معروف و نهی از منکر می‏باشد . ⁽²⁴⁾ حضرت امام حسین علیه السلام در وصیت‏به برادرش محمد حنفیه پس از شهادت به یگانگی خداوند و رسالت‏حضرت محمد صلی الله علیه و آله و روز جزا، فرمودند: «و انی لم اخرج اشرا و لا بطرا و لا مفسدا و لا ظالما و انما خرجت لطلب الاصلاح فی امة جدی; ارید ان آمر بالمعروف و انهی عن المنکر و اسیر بسیرة جدی و ابی علی بن ابی طالب; ⁽²⁵⁾ من برای تفریح و تکبر و فساد و ستم قیام نکردم، بلکه خروج من برای اصلاح امت جدم می‏باشد . من می‏خواهم امر به معروف و نهی از منکر کنم و به سیره و سنت جد و پدرم علی بن ابی‏طالب علیهما السلام رفتار کنم .»

امام خمینی رحمه الله نیز می‏فرمود:

«ما که تابع حضرت سیدالشهداء هستیم باید ببینیم ایشان چه وضعی در زندگی داشت . قیامش، انگیزه‏اش نهی از منکر بود که هر منکری باید از بین برود من جمله قضیه حکومت جور، حکومت جور باید از بین برود .» ⁽²⁶⁾

همچنین رهبری انقلاب اسلامی در این خصوص به حماسه حسینی توجه کرده و به مبلغان و خطیبان اصرار می‏کند که با استفاده از عاشورا ریشه ستم و خیانت را - که منکرات بزرگی هستند - قطع کنند: «اکنون که ماه محرم است، چون شمشیرهای الهی در دست‏سربازان اسلام و روحانیون معظم و خطبای محترم و شیعیان عالی‏مقام سیدالشهداست، باید حد اعلای استفاده از آن را بنمایند و با اتکا به قدرت الهی ریشه‏های باقی مانده این درخت‏ستمکاری را قطع نمایند .» ⁽²⁷⁾

امام خمینی رحمه الله در جای دیگر می‏گوید: «سیدالشهداء چه کرد و چه بساط ظلمی را بهم زد و ما هم چه کرده‏ایم . . . ما محمدرضا را از این مملکت‏بیرون کردیم . . . آن همه مفاسد و غیره وجود ندارد . این یک نعمت‏بزرگی است .» ⁽²⁸⁾

5- عزت آفرینی و شکست‏ناپذیری

در مکتب امام حسین علیه السلام کرامت و شرافت انسان ارزش دارند و سربلندی و عدم تسلیم در برابر دنیاطلبان و ستمگران اصل مهم و استواری می‏باشد . آن امام همام وقتی در محاصره کامل سپاه پلیدی قرار گرفت فرمود: «لا والله لا اعطیکم بیدی اعطاء الذلیل و لا افر فرار العبید; ⁽²⁹⁾ نه به خدا سوگند، من دست ذلت‏به شما نخواهم داد و هرگز مانند بردگان فرار نمی‏کنم .»

روز عاشورا، امام حسین علیه السلام خطاب به اراذل و تبهکاران اموی فرمود: «الا و ان الدعی بن الدعی قد رکز بین اثنتین بین السلة و الذلة و هیهات منا الذلة یابی الله ذلک لنا و رسوله والمؤمنون و حجور طابت و طهرت; ⁽³⁰⁾ آگاه باشید که زناکار پسر زناکار مرا میان مرگ و ذلت قرار داده است، ولی ذلت از ما دور است . خدا و رسولش و انسانهای با ایمان و دامنهای پاک و پاکیزه از قبول آن برای ما امتناع می‏کنند .»

امام خمینی رحمه الله که از نسل آن اسوه حماسه آفرینان بود همچون اجداد طاهرینش هرگز زیر بار ذلت نرفت . او رنج تبعید و آوارگی را پذیرفت و برای خطرات جانی مهیا گشت ولی حسرت یک سازش جزئی را بر دل طاغوت و استکبار نهاد . او در مسیر مبارزه با ستم و تجاوز، و رهبری انقلاب اسلامی کرارا آموزه‏های عزت آفرین عاشورا را مورد تاکید و درس آموزی قرار می‏داد .

امام خمینی رحمه الله در یکی از بیانات خود خطاب به کارگزاران طاغوت فرمود:

«من اکنون قلب خود را برای سر نیزه‏های مامورین شما حاضر کرده‏ام ولی برای قبول زورگوئیها و خضوع در مقابل جباریهای شما حاضر نخواهم کرد .» ⁽³¹⁾

آن روح قدسی در هیچ شرایطی از مواضع اصولی خود دست‏بر نداشت و در مقابل استکبار و اهل شرک و نفاق فریاد برآورد: «هیهات که خمینی در برابر تجاوز دیو سیرتان و مشرکان و کافران به حریم قرآن کریم و عترت رسول خدا و امت محمد و پیروان ابراهیم حنیف ساکت و آرام بماند و یا نظاره‏گر صحنه‏های ذلت و حقارت مسلمانان باشد . من خون و جان ناقابل خویش را برای ادای واجب حق و فریضه دفاع از مسلمانان آماده نموده‏ام و در انتظار فوز عظیم شهادتم . قدرتها و ابرقدرتها و نوکران آنان مطمئن باشند که اگر خمینی یکه و تنها بماند، به راه خود که راه مبارزه با کفر و ظلم و شرک و بت پرستی است ادامه می‏دهم و به یاری خدا در کنار بسیجیان جهان اسلام خواب را از دیدگان جهانخواران و سرسپردگانی که به ستم و ظلم خویش اصرار می‏نمایند سلب خواهم کرد .» ⁽³²⁾

امام خمینی رحمه الله با تاثیرپذیری از حماسه عاشورا و خطبه‏های پرهیجان امام حسین علیه السلام به دنیای استکبار چنین هشدار می‏دهد: «من به تمام دنیا با قاطعیت اعلام می‏کنم که اگر جهانیان بخواهند در مقابل دین ما بایستند، ما در مقابل آنان خواهیم ایستاد و تا نابودی آنان از پای نخواهیم نشست; یا همه آزاد می‏شویم و یا به آزادی بزرگتری که شهادت است می‏رسیم . . . و از مرگ شرافتمندانه استقبال می‏کنیم ولی در هر حال پیروزی و موفقیت‏با ماست .» ⁽³³⁾

پی‏نوشت‏ها:

1) صحیفه نور، ج 9، ص 57 .

2) همان .

3) بحار الانوار، ج‏44، ص‏329; مقتل عوالم، ص‏54 و مقتل خوارزمی، ج‏1، ص‏188 .

4) صحیفه نور، ج‏1، ص‏70 .

5) الکامل فی التاریخ، ابن اثیر، ج‏3، ص 208; انساب الاشراف، ج‏3، ص 171 .

6) محمد/12 .

7) در جستجوی راه از کلام امام، دفتر شانزدهم، ص‏498 .

8) مثیرالاحزان، ابن نماحلی، ص 22; تحف العقول، ص‏174 و لهوف، ص‏69 .

9) تبیان (آثار موضوعی)، دفتر یازدهم، ص 212 .

10) همان .

11) در جستجوی راه از کلام امام، دفتر ششم، ص‏55 .

12) همان . ص 60 .

13) همان . ص 61 .

14) تاریخ طبری، ج 5، ص 418; کامل ابن اثیر، ج 3، ص 285 و نفس المهموم، ص 227 .

15) نفس المهموم، صص 228- 227 .

16) همان .

17) مدینة المعاجز، ج‏4، ص‏214، حدیث 295; نفس المهموم، ص‏230 و موسوعة کلمات الامام الحسین علیه السلام، پژوهشکده باقر العلوم علیه السلام، ص‏402 .

18) ابصار العین، ص 86; مثیر الاحزان، جواهری، ص‏33 و الفتوح، ابن اعثم، ص‏873 .

19) صحیفه نور، ج‏3، ص 225 .

20) همان، ج 17، ص 59 .

21) روزنامه اطلاعات، 20/2/1358 .

22) در جستجوی راه از کلام امام، دفتر نهم، ص 224 .

23) مجموعه‏ای از مکتوبات امام خمینی رحمه الله، ص 370 .

24) با استفاده از بحثهای شهید مطهری رحمه الله در کتاب عنصر امر به معروف و نهی از منکر در نهضت‏حسینی .

25) مقتل عوالم، ص‏54; مقتل خوارزمی، ج‏1، ص‏188 و ملحقات احقاق الحق، ج‏11، ص 602 .

26) صحیفه نور، ج 20، ص 189 .

27) در جستجوی راه از کلام امام، دفتر دهم، ص 224 .

28) همان، دفتر شانزدهم، صص 549- 548 .

29) الارشاد، شیخ مفید، ج‏2، صص 101- 100 .

30) نفس المهموم، ص 149; شرح نهج البلاغه، ابن ابی الحدید، ج‏1، ص‏302 .

31) کلمات قصار (پندها و اندرزها)، امام خمینی رحمه الله، ص 228 .

32) فرازهای فروزان، از نگارنده، به نقل از صحیفه نور، ج 20، ص 227 .

33) صحیفه نور، ج 20، ص 118 .