در بین یاران پیامبر بزرگوار اسلام (ص) گروهى اندک، به سبب ویژگیهایشان، بر دیگر یاران آن حضرت برترى داشتند. ایمان قوى، تقوا و بردبارى در برابر مشکلات، حضور مستمر در جبهههاى نبرد، عشق و ارادت کامل به اهل بیت پیامبر (ص) و پیروى از رهبرى على (ع) پس از پیامبر (ص) بخشى از این ویژگیهاست. ابو ایوب انصارى با داشتن این خصلتها در بین یاران پیامبر (ص) از جایگاهى والا برخوردار است. این چهره فداکار و مخلص، که از اولین روزهاى ورود پیامبر (ص) به مدینه، خانه و زندگى سادهاش را به آن حضرت تقدیم کرد، به شدت مورد احترام و عنایتشخص پیامبر (ص)، على (ع) و اصحاب و تابعین بود; به گونهاى که پیامبر براى مادرش دعا کرد و چشمان نابینایش شفا یافت. هنگامى که امیرمومنان (ع) زمام امور مسلمانان را به دست گرفت، عطاى او را پنجبرابر افزایش داد. وقتى ابن عباس تمام دارایىاش را، که در منزل داشت، به احترام کارى که ابو ایوب در باره پیامبر (ص) انجام داده بود، به وى واگذار کرد. میزان این انفاق را حدود چهل هزار نگاشتهاند.
نام و نسب
نامش خالد بن زید بن کلیب بن ثعلبه بن عبد عوف بن غنم بن مالک بن النجار بود; و ابو ایوب انصارى شهرت داشت و از قبیله خزرج شمرده مىشد. مادرش هند دختر سعید بن عمرو بن امرؤ القیس بود.
1- نخستین میزبان پیامبر (ص)
منابع تاریخى نشان مىدهد که هنگام ورود پیامبر (ص) به مدینه تمام طوایف و قبایل از آن حضرت خواستند بر آنها وارد شود. اما رسول اکرم (ص) مهار شتر را بر گردنش افکند و فرمود: این شتر خود مامور است و مىداند مرا کجا پیاده کند. شتر در میان انبوه استقبالکنندگان حرکت کرد و در کنار خانه ابو ایوب انصارى، که فقیرترین افراد مدینه بود، نشست. پیامبر (ص) پیاده شد. جمعیتبسیار اطراف حضرت را گرفتند. هر کس با اصرار وى را به خانه خود فرا مىخواند. در این میان، مادر ابو ایوب انصارى وسایل سفر پیامبر (ص) را به خانهاش برد. پیامبر (ص)، که همچنان در محاصره جمعیتبود، فرمود: وسایل من چه شد؟ عرض کردند: مادر ابو ایوب آن را به خانهاش برد. پیامبر (ص) فرمود: المرء مع رحله; انسان همراه وسائل سفرش خواهد بود. به این ترتیب حضرت وارد منزل ابو ایوب شد. و تا زمانى که مسجد و حجره مبارک را نساخته بود، درخانه وى سکونت داشت.
خاطراتى از خانه ابو ایوب انصارى
خانه ابو ایوب داراى دو طبقه بود. از همان ابتداى ورود پیامبر (ص)، ابو ایوب کراهت داشت که در طبقه بالا زندگى کند. از اینرو، به پیامبر (ص) عرض کرد: پدر و مادرم فدایتباد، طبقه بالا را مى پسندى یا زیرین را، چون مایل نیستم بالاتر از شما قرار بگیرم. پیامبر (ص) فرمود: باتوجه به رفت و آمد دیگران، همکف برایم مناسبتر است. ابو ایوب مىگوید: بدین جهت، من و مادرم در طبقه بالا زندگى کردیم. هرگاه به وسیله دلو و طناب از چاه آب مىکشیدیم، مراقب بودیم مبادا قطرهاى ازآن به رسول اکرم پاشیده شود. هنگام بالا رفتن، به گونهاى مىرفتیم که صداى پاى ما به گوش او نرسد، هنگام سخن گفتن کاملا آرام سخن مىگفتیم; وقتى پیامبر (ص) در بستر مىآرمید، حرکت نمىکردیم تا صداى پاى ما سبب سلب آسایش آن حضرت نشود. وقتى غذایى مىپختیم، در اتاق را مىبستیم تا دود پیامبر را نیازارد. روزى ظرف آبى افتاد و آب آن ریخت. مادرم از جاى برخاسته، تنها پارچه موجود در خانه را بر آب افکند و آن را جمع کرد تا قطرهاى از آن، به طبقه پایین نرسد.
2- نقل حدیث
از دیگر ویژگیهاى این صحابى بزرگ نقل روایت از پیامبر بزرگ اسلام (ص) است. محدثان به روایات ابو ایوب انصارى اهمیتبسیار مىدهند. وى به سبب نزدیک بودنش به رسول الله (ص)، روایات زیادى در زمینههاى مختلف از آن حضرت در سینه خود جاى داده بود. بدین جهت نامش در شمار راویان ثبت گردیده و صحابه و تابعین از او روایت کردهاند. ابن عباس، ابن عمر، براء بن عازب، ابو امامه، زید بن خالد جهنى، مقدام بن معدى کرب، انس بن مالک، جابر بن سمره، عبد الله بن یزید خطمى، سعید بن مسیب،عروه، سالم بن عبد الله، عطاء بن یسار، عطاء بن یزید،، افلح، موسى بن طلحه، عبد الله بن حنین، عبد الرحمن بن ابى لیل، ابو عبد الرحمن حبلى، عمر بن ثابت، جبیر بن نفیر، ابو دهم سماعى، ابو سلمه عبد الرحمن، قرشع الضبى، محمد بن کعب و قاسم بن ابو عبد الرحمن از ابو ایوب روایت نقل کردهاند. برخى از محققان شمار احادیث ابو ایوب را به صد و پنجاه و پنجحدیث دانستهاند که هفت مورد آن در صحیح بخارى و صحیح مسلم آمده است. در بسیارى از منابع شیعه از جمله کتابهاى خصال و وسائل الشیعه، احادیث ابو ایوب به چشم مىخورد.
ابو ایوب از راویان حدیث غدیر
از دیگر ویژگیهاى ابو ایوب انصارى این بود که نه تنها حدیث غدیر را منکر نشد و پنهان نکرد، بلکه به موقع از آن ماجرا یاد مىکرد و بر درستى آن شهادت مىداد. او در تاریخ اسلام از راویان حدیث غدیر شمرده مىشود. روزى که جنگ جمل در بصره خاتمه یافت و امیرمومنان همراه امام حسن و امام حسین علیهما السلام و عمار و زید و ابو ایوب انصارى وارد بصره شد، ابو ایوب در جمع سى نفر از بزرگان و شیوخ بصره چنین روایت کرد: به خدا سوگند، شنیدم رسول خدا (ص) فرمود: «انک تقاتل الناکثین و القاسطین و المارقین بعدی مع علی بن ابی طالب»; تو پس از من، در کنار على بن ابى طالب با پیمان شکنان و ستمگران وگمراهان جنگ خواهى کرد. گفتند: آیا خودت این حدیث را از پیامبر (ص) شنیدى؟ پاسخ داد: آرى، خودم شنیدم. گفتند: آنچه خودت در باره على از پیامبر، شنیدى، براى ما نقل کن. ابو ایوب گفت: از پیامبر شنیدم که فرمود: «علی مع الحق و الحق معه و هو الامام و الخلیفة بعدی یقاتل على التاویل کما قاتلت على التنزیل...» على همراه حق است و حق همراه او; او امام و جانشین پس از من است. و بر تاویل قرآن جنگ مىکند، همانگونه که من
3- دفاع از حریم ولایت
ابو ایوب انصارى یکى از دوازده صحابهاى است که به طرفدارى از على بن ابى طالب (ع) سخت موضعگیرى کردند. و همراه دوستان خود در مسجد پیامبر (ص) به افشاگرى دستیازیده، غاصبان خلافت را رسوا کردند. او، پس از عثمان بن حنیف، از جاى برخاست و گفت: اى بندگان خدا! در باره حقوق اهل بیت پیامبر، از خدا بترسید و حق را به اهل آن برگردانید; زیرا این حقى است که خداى برایشان قرار داده است. به تحقیق شما شنیدهاید مثل آنچه برادران ما شنیدهاند. پیامبر (ص) در موارد متعدد مىفرمود: اهل بیت من امامان پس از من شمایند; و اشاره به على مىکرد و مىگفت: این امیر نیکوکاران و کشنده کافران است; هر که او را رها کند، خدا رهایش مىکند; و هرکه یاریش کند، خداى یارىاش خواهد کرد. پس به درگاه خدا، از ستمى که در حق او روا داشتید، توبه کنید. بىتردید خدا تواب و رحیم است.
4- پاسدارى از ارزشها
1- روزى على (ع) به ابو ایوب فرمود: اخلاقتبه چه مرحلهاى رسیده است؟ ابو ایوب چنین پاسخ داد: «لااوذی جارا فمن دونه و لا امنعه معروفا اقدر علیه» قرار گذاشتهام هرگز همسایه و غیر همسایه را نیازارم و از آنچه که بر آن توانایم محرومش نسازم. 2- روزى پیامبر (ص) ابو ایوب انصارى را دید که غذاى ریخته شده بر سفره را مىخورد. از این کار بسیار خرسند شد و فرمود: «بورک لک و بورک علیک و بورک فیک» مبارک باد براى تو و بر تو و در تو. ابو ایوب گفت: اى رسول خدا! این دعا جز من را نیز شامل مىشود؟ پیامبر فرمود: هرکه چنین کند آنچه برایت گفتم; مىیابد... هرکه چنین کند، خداوند دیوانگى و جذام و برص و صفرا و کمعقلى را از او دور مىگرداند. 3- امیر مؤمنان مىفرماید: روزى ابو ایوب انصارى به حضور پیامبر رسیده عرضه داشت: اى پیامبر خدا! اندرز و سفارشى کوتاه بفرمایید شاید به خاطر بسپارم. حضرت فرمود: تو را به پنج چیز سفارش مىکنم; 1- به قطع امید از آنچه که در دست مردم است، زیرا این عین توانگرى است. 2- تا مىتوانى از حرص و طمع دورى بجوى که عین فقر است. 3- نماز را چنان بخوان که گویا آخرین نماز تو است. 4- کارى نکن که ناگزیر به عذرخواهى روى آورى. 5- و آنچه براى خود دوست دارى، براى برادرت نیز دوست داشته باش.
5- سرباز فداکار
روح تعبد و تسلیمپذیرى که در ابو ایوب بود وى را بر آن داشت تا همیشه در کنار و همراه پیامبر بزرگوار اسلام در تمام غزوات حضور داشته باشد. او پس از پیامبر (ص) با على (ع) همراه شد و در جنگهاى جمل، و صفین و نهروان شرکت کرد.
همراهى با على در جنگها
ابو ایوب انصارى، علاوه بر جنگهاى پیامبر (ص)، درجنگهاى جمل و صفین و نهروان نیز شرکت کرد. او سبب همراهى با على (ع) در جنگها را نیز براى مردم تبیین مىکرد. ابراهیم بن علقمه و اسود مىگویند: روزى به ابو ایوب انصارى گفتیم: اى ابو ایوب! خداوند به وسیله پیامبر به تو کرامتى عنایت فرموده که به دیگرى نداده است. میزبان پیامبر بودى، چرا در جنگها با على (ع) همراهى کردى و به نبرد با مسلمانان پرداختى؟ ابو ایوب پاسخ داد: به خدا سوگند، روزى در همین خانهاى که شما اکنون در آن نشستهاید، در محضر پیامبر (ص) بودم و هیچ کس در خانه نبود. على در طرف راست پیامبر (ص) نشسته بود و من سمت چپ او; انس بن مالک در برابر پیامبر ایستاده بود. ناگاه صداى در شنیده شد. پیامبر (ص) فرمود: اى انس! ببین کوبنده در کیست؟ انس بیرون رفته، عمار بن یاسر را پشت در خانه دید. پیامبر فرمود: در را براى عمار باز کن. عمار بر پیامبر (ص) وارد شد و سلام کرد. پیامبر (ص) پس از خوشآمدگویى به او فرمود: اى عمار! پس از من حوادث ناگوارى پیش خواهد آمد، به گونهاى که بعضى به روى یکدیگر شمشیر کشیده، یکدیگر را خواهند کشت. همچنین گروهى از گروهى دیگر برائت مىجویند. اى عمار! اگر آن روز را دیدى بر تو باد به پیروى از آن که سمت راستم نشسته است. اى عمار! اگر تمام مردم از راهى بروند، بر تو باد رفتن بدان راهى که على مىرود... اى عمار! هیچ گاه على تو را از راه هدایتباز نمىگرداند و بر گمراهى راهنمایىات نمىکند. اى عمار! پیروى از على پیروى از من است و پیروى از من پیروى از خدا است.نقش ابو ایوب انصارى در جنگ صفین
ابن اعثم کوفى مىنویسد: ابو ایوب در یکى از روزهاى جنگ صفین از صف لشکر امیر مؤمنان (ع) بیرون آمد و در میدان جنگ هماورد طلبید. هرچند آواز داد، کسى از لشکر معاویه به جنگ او روى نیاورد. ابو ایوب به اسب خود تازیانه زد و بر لشکر شامیان حملهور شد، اما همچنان کسى در مقابلش قرار نگرفت. ناگزیر به سراپرده معاویه روى آورد. وقتى معاویه، ابو ایوب را دید گریخت و از طرف دیگر بیرون رفت. ابو ایوب همچنان ایستاده بود و مبارز مىطلبید تا اینکه گروهى از شامیان به جنگ وى شتافتند. ابو ایوب بر آنها حمله برد، چند تن را مجروح ساخت و به سلامتبه صف لشکر على (ع) پیوست. معاویه با چهرهاى دگرگون به سراپرده خویش باز گشت و سپاهیان را به شدت نکوهش کرد که سوارى از صف لشکر على (ع) چنین تاخت تا به سرا پرده ما آمد و هیچ یک از شما واکنش نشان نداد. مگر دستهایشان را بسته بودند که هیچ کس را یاراى آن نبود. مشتى خاک بردارد و به روى اسب وى بپاشد؟! مردى از شامیان به نام مترفع بن منصورگفت: اى معاویه! نگران مباش، همان گونه که آن سوار حمله کرد و به سراپرده تو آمد، من نیز به سراپرده على یورش مىبرم. اگر بر او دستیابم، زخمىاش مىکنم و شادمانت مىسازم. آنگاه سوار اسب شد و به سراپرده على (ع) تاخت. چون ابو ایوب انصارى او را دید، به سویش شتافته، با یکدیگر درگیر شدند. ابو ایوب ضربتى بر دست و گردنش وارد کرد و او را به قتل رسانید. سپاهیان على (ع) که این شجاعتبىنظیر را شاهد بودند، بر ابو ایوب آفرین گفتند.
در انتظار جنگ با مارقین هستم
محمد بن سلیمان مىگوید: وقتى ابو ایوب انصارى بر ما وارد شد و اطراق کرد، خدمتش رفتیم، قدرى علوفه براى اسبش بردیم و گفتیم: اى ابو ایوب! تو با همین شمشیرى که همراه دارى در رکاب رسول خدا (ص) با کفار جنگیدى; اکنون با مسلمانان مىجنگى؟! گفت: رسول خدا ما را به جنگ با قاسطین و مارقین و ناکثین فرمان داد. من، طبق دستور او، با دو گره جنگ کردم و در آینده نیز با گروه سوم ... در نهروان خواهم جنگید; ولى نمىدانم این در کجاست؟
ابو ایوب در جنگ نهروان
وقتى خوارج به بهانههاى پوچ در محلى به نام «حرورا» توقف کردند، امیرمومنان به میان آنها رفت تا شبهههایشان را پاسخ دهد و آنان را به راه راست فراخواند. آنگاه پرچم امان را به دست ابو ایوب انصارى سپرد تا هرکه مىخواهد برگردد، خود را به ابو ایوب رساند. ابو ایوب فریاد بر آورد: هرکه به طرف این پرچم بیاید تا از بین این گروه بیرون رود ایمن خواهد بود. هشت هزار نفر از آنها برگشتند. خوارج بر طغیان و سرکشى خود پاى فشردند و منطقه را به قصد نهروان ترک گفتند.
ابو ایوب در میمنه
هنگام تنظیم سپاه براى جنگ با خوارج نهروان، حضرت، ابو ایوب انصارى را که رزمندهاى دلیر بود، در جناح میمنه گمارد. علامه مجلسى مىنویسد: عبد الله کوا، که از جنگ کناره گرفته بود، همراه هزار تن از خوارج به طرف ابو ایوب، که در میمنه سپاه قرار داشت، رفتند. ابو ایوب اولین کسى بود که به جنگ نهروانیان شتافت و زید بن حصین خارجى را به قتل رساند.
سخنان پرشور ابو ایوب در جمع سپاهیان
وقتى مردم سخنان امیر مؤمنان (ع) را نایده گرفته، از حضور در جنگ و جهاد با دشمنان خود دارى ورزیدند، ابو ایوب از جاى برخاسته، لب به سخن گشاد و چنین گفت: اى مردم! بدانید امیرمومنان (ع) پیام خود را به کسانى که گوش شنوا و قلب آگاه و بیدار داشتند، رساند. خداى متعال به شما کرامتى ارزانى داشت; اما چنانکه سزاوار بود، نپذیرفتید. بهدرستیى که عموزاده پیامبرتان در بین شما فرود آمده تا از دین آگاهتان سازد و شما را به جهاد با پیمان شکنان فرا خواند. گویا گوش شنوا ندارید و بر دلهاتان مهر زده شده است; مگر خرد از دست دادهاید؟ مردم! چرا شرم نمىکنید؟! آیا همین دیروز نبود که ستم همه جا را فرا گرفته بود. چه بسیار کسانى که از حقشان محروم گشته، سیلى خوردند و گرسنه و سرگردان در بیابانها رها شدند; گرد بادها بر آنها مىوزید و در برابر گرما و نور آفتاب، جز همان لباسهاى کهنه و چادرهاى موئینى پوسیده، هیچ پوشش و سرپناهى نداشتند. تا اینکه خداى، امیر مؤمنان (ع) را بدینجا آورد. او حقیقت را آشکار ساخته، داد گستراند و به کتاب خدا عمل کرد. مردم! خداى را بر این نعمتى که به شما ارزانى داشته، سپاس گزارید و چون کسانى که گفتند: شنیدیم، اما نشنیدند، نباشید. شمشیرها را تیز کنید و آماده نبرد با دشمنانتان باشید. اگر فراخوانده شدید، اجابت کنید، و اگر فرمانى رسید، بشنوید و پیروى کنید و آنچه او مىگوید حرف دلتان بدانید تا از راستگویان باشید.
سرانجام
ابو ایوب در سال پنجاه و یک هجرى نزدیک شهر قسطنطنیه که در دست رومیان بود، بیمار شد و از دنیا رفت. یزید، فرزند معاویه و فرمانده سپاه، فرمان داد مسلمانان شبانه وارد خاک دشمن شده پیکر وى را همانجا دفن کنند و آثار قبرش را محو سازند. لابد مىپرسید; ابو ایوب زیر چتر معاویه و فرزندش یزید چه مىکرد؟ در پاسخ باید گفت: ابو ایوب لحظهاى از على (ع) جدا نشد. اما برخى حضور وى را، در کنار مسلمانانى که به جنگ با کفار بیرون رفته بودند، براى تقویت لشکر اسلام مىدانند. فضل بن شاذان معتقد استحضور فردى چون ابو ایوب در سپاه معاویه، خطایى آشکار است. شاید ابو ایوب چنان اندیشیده که حضورش سبب تقویت اسلام و سست کردن شرک مىشود. گروهى، این امر را نوعى خطا در اجتهاد شمردهاند که با سلامت پایههاى اعتقادىاش هرگز منافات ندارد. در «معجم رجال الحدیث» در پاسخ به این شبهه چنین مىخوانیم: اعتراض فضل بن شاذان بر ابو ایوب وارد نیست; زیرا جنگ با کفار در سایه حکومتخلفاى جور، اگر به اذن خاص یا عام امام (ع) باشد اشکالى ندارد. و حتى موجب اجر و ثواب هم مىشود. زیرا افرادى برتر از ابو ایوب در کنار حکامى پستتر از معاویه با کفار جنگیدهاند. گمان من آن است که چون ابو ایوب در میان یاران پیامبر (ص) و سایر مسلمانان چهرهاى مبارک شمرده مىشد، او را به جهت تبرک جستن و براى غلبه بر رومیان همراه خود بردند. بدین جهت، نمىتوان حضور ابو ایوب را به معناى تصحیح کارهاى معاویه و عدول از مواضع قبلى وى دانست. او هرگز روى خوش به معاویه و فرزندش نشان نداد. عمر بن کثیر مىگوید: روزى ابو ایوب بر معاویه وارد شد، معاویه او را بر تخت فرمانروایى، در کنار خود، جاى داد. سپس با وى به گفتگو پرداخت و پرسید: چه کسى صاحب آن اسب بلقا را، که در فلان روز جولان مىداد، به قتل رسانید. ابو ایوب پاسخ داد: من; این در حالى بود که تو و پدرت بر شترى سرخ سوار بوده، پرچم کفر را همراه داشتید. معاویه از این پاسخ کوبنده سختشرمنده شد، سر به زیر افکند و چیزى نگفت. دوستان معاویه، که از این گفتگو سخت عصبانى بودند، به نشانه طرفدارى از معاویه با ابو ایوب تندى کردند. اما معاویه، براى آنکه ماجرا را پایان دهد، به ابو ایوب گفت: دستبردار، ما این را که از تو نپرسیدیم.