امر بین الامرین از دیدگاه روایات

 روایات بسیارى در توضیح و تبیین امر بین الامرین از امامان معصوم علیهم‏السلام وارد شده است که به برخى از آنها اشاره مى‏شود.
1- امام هشتم(ع) فرمود: خداوند فرموده است: اى پسر آدم آنچه را براى خودت مى‏خواهى با خواست من است و با نیروى من واجبات را انجام مى‏دهى وبا نعمت نیرویى که به تو داده‏ام بر معصیت توانا شده‏اى. من تو را شنوا، بینا و نیرومند آفریدم. هر نیکى که به تو برسد، از خداست و هر بدى که به تو برسد از خودت مى‏باشد. از این‏روست که من به نیکیهاى تو از تو سزاوارترم و تو به بدیهاى خودت سزاوارترى. آنچه را من انجام مى‏دهم، در آن پرسشى نیست و هر آنچه که آنها انجام دهند، پرسش دارد. خداوند به نیکیهاى انسان سزاوارتر است، از این جهت که نیروهایى که در انجام کار صرف مى‏شود، از لطف اوست و مردم به بدیهاى خود سزاوارترند; زیرا از بدى اختیار خود، نیروهاى الهى را در نافرمانى خدا صرف مى‏کنند.این حدیث‏بر این مطلب دلالت دارد: نیروهایى که انسان با آنها کارهاى خود را - از اطاعت و معصیت - انجام مى‏دهد، از خداست و به کارگیرى آن نیروها در راه گناه و به دست آوردن زشتیها از اختیار آنهاست; از این جهت‏به گناه و بدى خود سزاوارترند.کارهاى خدا پرسش ندارد; زیرا موافق با عدل است و کارهاى مردم پرسش دارد; زیرا بر خلاف عدل و انصاف، نیروهاى خدادادى را در راه نافرمانى او صرف مى‏کنند.
2-امام باقر و امام صادق(ع) فرمودند: خداوند مهربانتر از آن است که بندگانش را بر گناه مجبور نموده، سپس آنها را عذاب کند و خداوند بالاتر آن است که چیزى را بخواهد و به وجود نیاید. سؤال کردند: آیا میان جبر و قدر راه سومى هست؟ فرمود: بلى چیزى هست که از میان آسمان و زمین وسیعتر است. این حدیث‏بر دو قاعده عقلى دلالت دارد: 1- مهربانى خدا، با قول به جبر سازگار نیست.1-     خداوند با قدرت بى‏پایانش هیچ گاه مغلوب نمى‏شود. خداوند به مردم نیرو بخشیده تا بتواند با اراده و اختیار خود کارهایشان را انجام دهند و اگر نافرمانى کنند، خدا مقهور نشده و مى‏تواند از نافرمانى جلوگیرى کند.

2-      مردى از امام صادق(ع) پرسید: فدایت‏شوم آیا خداوند مردم را بر گناه مجبور کرده است؟ فرمود: خداوند عادلتر از آن است که آنها را بر گناه اجبار کرده، سپس آنها را عذاب نماید! پرسید: آیا افعال را به دست‏خود مردم سپرده و خود، کارى ندارد؟فرمود: اگر اینطور بود، امر و نهى نمى‏کرد! پرسید: آیا میان این دو چیز، امر دیگرى هست؟
فرمود: بلى چیزى وسیعتر از آنچه میان آسمان و زمین است.

نتیجه بررسى

  پس از ثابت‏شدن سه اصل مذکور (1- هر کارى که حرمت آن ثابت نشده باشد حکم آن اباحه است; 2- کسى بر کسى ولایت ندارد;3- انسان داراى اراده و اختیار است و با اراده و اختیار کارهاى خود را انجام مى‏دهد) باید گفت در مذهب شیعه انسان کمال آزادى و حریت را داراست; چرا که انجام هر کارى براى او مباح است و از انجام آن منع نشده است; ولایت و قیمومت کسى بر او ثابت نشده است تا او را امر و نهى کند و از انجام کارى که مى‏خواهد بکند، جلوگیرى کند. در انجام کار خود اختیار و اراده کامل دارد و با اراده خود کارهایش را انجام مى‏دهد; جبر و قهر و اکراهى او را وادار به انجام کار و یا ترک آن نمى‏کند.

مرزهاى عقلى و شرعى آزادى

 آزادى و حریتى را که انسان از این سه اصل به دست آورده است، به دسته و گروه خاصى اختصاص ندارد و تمام افراد انسان از آن برخوردار هستند; لیکن به کارگیرى این آزادى براى تمام افراد انسان در هر راه و در هر خواستى ممکن نیست; زیرا شعاع آزادى افراد انسان در مسیر حرکت، به هم مى‏رسد و برخورد مى‏کند.
خواسته‏هاى بى‏حد و حصر تمام افراد انسان، آنها را به نزاع و اختلاف با هم مى‏کشاند و در نتیجه اختلاف و نزاع، خواسته‏هاى آنها نافرجام مى‏ماند و یا قوى، ضعیف را پایمال کرده و حقوق او را تضییع مى‏کند.
پس براى رفع اختلاف و براى تعدیل و کنترل خواسته‏ها و به کارگیرى آزادیهاى افراد بشر، باید قانون باشد. قانونى که بتواند پاسخگوى نیازها باشد، بر کسى ستم نکند و نارسایى نداشته باشد. لیکن سخن در این است که چه کسى باید این قانون را وضع کند؟
قانونگذار باید یک انسان شناس کامل باشد که از تمام اسرار و ریزه‏کاریهاى جسم و جان و عواطف و غرائز درون انسانها با خبر باشد و تمام پدیده‏هاى اجتماعى را که در هنگام زندگى افراد با یکدیگر در دل اجتماع پیدا مى‏شود، بداند و نیز از تمام نیازمندیهاى اجتماعى و قوانینى که انسان را به تکامل مى‏رساند، با اطلاع باشد. آرى قانونگذار باید آفریدگار بشر باشد که از تمام رموز و اسرار آفرینش باخبر است و به تمام نیازمندیهاى ساختمان بدن او آگاه است و فطرت اصلى بشر را که در هیچ زمان و مکانى تغییر نمى‏کند، در نظر دارد و بر طبق خواست طبیعى آنها، قانون را وضع کرده است.
«فاقم وجهک للدین حنیفا فطرة الله التى فطر الناس علیها»وقتى قانون روى فطرت ثابت‏بشرى وضع شود، همیشه زنده و قابل اجراست; زیرا تمام غرائز و تمایلات بشرى از آغاز آفرینش تا انجام آن تغییر نخواهد کرد. ما از قانون همان استفاده را مى‏کنیم که یاران پیامبر مى‏کردند و گذشت زمان و پیشرفت دانش بشرى تنها به ما امکاناتى را داده که بتوانیم از قرآن و سنت استفاده بیشترى ببریم و بینش ما به حقائق احکام الهى بیش‏تر شود. بشر نمى‏تواند چنین قانونى را وضع کند; زیرا بشر به تمام مصالح و مفاسد آگاهى کامل ندارد. قانونى که او وضع مى‏کند، دستخوش هواى نفس، ارتباطها و دیگر ناعدالتیهایى است که نمى‏تواند پاسخگو بوده و حقوق تمام افراد جامعه را تضمین کند. بشر به تمام نیازمندیها، نیکیها و زشتیها آگاهى کامل ندارد و اگر در اخلاق اظهار نظر کند، اندیشه خود را بازگو مى‏کند و چه بسا دچار اشتباه نیز مى‏شود و آنچه را نیک دانسته، بد باشد و یا آنچه را بد دانسته، نیک باشد.

هیچ بشرى نمى‏تواند به فطرت اصلى بشر دست‏یابد و به تمام نیازمندیهاى او آگاهى پیدا کند. در میان دانشمندان انسان شناس و جامعه شناس، کسى نیست که بگوید من از تمام اسرار پیچیده اجتماعى که در اثر روابط مخصوص افراد حاصل مى‏گردد، با خبرم و یا تمام نیازمندیهاى انسان را مى‏شناسم.

آیا نصب پیامبر و امام با آزادى بشر مخالفت دارد!؟

پس از آنکه روشن شد انسان در به کارگیرى آزادى نیاز به قانون دارد و این قانون را باید خدا وضع کند، براى ابلاغ این قانون از طرف خدا به بندگانش نیاز به پیامبر ضرورى مى‏نماید. پیامبر بشر است و مانند دیگر انسانها روزى از دنیا رحلت مى‏کند. بنابراین پس از پیامبر باید کسى که در علم و کاردانى و دیگر صفات مانند اوست، حضور داشته باشد تا قانون را نگهدارى، اجرا و تبیین نماید و او امام است. در اعتقادات شیعه پیامبر و امام باید معصوم بوده و از گناه و خطا و اشتباه مصون باشند، تعیین پیامبر و امام باید از طرف خدا باشد; زیرا جز خدا کسى نمى‏داند معصوم کیست که او را براى پیامبرى و یا امامت معرفى کند. حال این پرسش پیش مى‏آید که

آیا نصب پیامبر و یا امام از طرف خدا با آزادى و حریت انسان مخالفتى ندارد!؟

اما پاسخ اعتراض اول روشن است; زیرا هیچ عالمى از علماى شیعه در کتاب خود ننوشته است که قانونگذارى و تشریع با امام است. شیعه عقیده دارد، قانونگذار خداست و پیامبر، واسطه میان خدا و خلق براى تبلیغ قانون الهى است. و اگر در روایات شیعه به چشم مى‏خورد که حدود برخى از احکام را پیامبر بیان کرده است، به معناى قانونگذارى پیامبر در برابر خدا نیست; بلکه خداوند پس از تعیین اصل قانون و ابلاغ آن به پیامبر، در برخى از موارد، تعیین حدود قانون را به او تفویض کرده است. این روایات تفویض در تشریع را از طرف خدا براى پیامبر در تعیین حدود برخى از احکام داده است، نه اینکه اصل تشریع و قانونگذارى را در برابر خدا به وى تفویض کرده باشد. اما شیعه این عقیده را نسبت‏به امام ندارد و مى‏گوید; امام حافظ سنت پیامبر و مجرى آن است و هر چه مى‏گوید از پیامبر به او رسیده; یا از طریق مشافهه امیرالمؤمنین على‏بن‏ابى‏طالب(ع) و یا از راه نوشتن احکام به دست آن حضرت و به صورت کتاب از امامى به امام دیگر مى‏رسیده و یا از راههاى دیگرى که در جاى خود مشخص شده است.و اما پاسخ به اعتراض دوم; یعنى لزوم عصمت در امام. لزوم عصمت در امام، بحث پردامنه و گسترده‏اى است که از اوائل اسلام تا امروز مورد سخن بوده است.

ادامه دارد...