مهدویت از دیدگاه دین پژوهان غربی

نویسنده: سید رضی موسوی گیلانی
ناشر: بنیاد فرهنگی حضرت مهدی موعود (عج)
سال نشر: 1385

نویسنده در مقدمه کتاب، ضمن ارائه تعریف کوتاهی از اصطلاح «شرق شناسی» به تاریخچه مختصری از فعالیت ها و محورهای مطالعاتی پاره ای از شرق شناسان اشاره می کند.

وی معتقد است که قالب خروجی پژوهش های شرق شناسی شامل: کتاب، مقاله، سایت و وبلاگ، فعالیت های پژوهشی مؤسسات و پایان نامه ها و رساله ها می شود و در این کتاب به محورهای یک و دو یعنی کتاب ها و مقالات شرق شناسانه می پردازد. سپس به تعریف معنای لغوی و اصطلاحی واژه شرق شناسی پرداخته و دوره هایی که بر این دست مطالعات گذشته است را یادآوری می کند.

اندیشمندانی که نویسنده در این کتاب به شرح افکار و پژوهش های شیعه شناسانه و به ویژه مطالعات ایشان درباره مهدویت همت گمارده است، عبارتند از:
هانری کربن، جیمز دارمستتر، فان فلوتن، ایگناتس گلدتسیهر، ادوارد برون، مارگولیوث، ژزف کنت دوگوبینو، همیلتون گیب و سرانجام آنه ماری شیمل.

فصل های بعدی کتاب هر کدام به یکی از شرق شناسان اختصاص یافته است که مؤلف برای توضیح دیدگاه آنان مباحثی چون، روش شناسی، زمینه های فکری، نگرش به موضوع مهدویت و نقد و بررسی آراء ایشان پیرامون این مسئله را محور قرار داده است.

وی معتقد است که دیدگاه هانری کربن به شیعه شناسی و همچنین مسئله مهدویت کاملا پدیدارشناسانه بوده است و با یادآوری زمینه های فکری او پیش از آشنایی با فرهنگ اسلامی، آرای بزرگانی چون شهاب الدین سهروردی، ابن عربی و سید حیدر عاملی را بر نگرش کربن به مسئله مهدویت مؤثر می بیند.

وی همچنین بر این باور است که کربن به بیان اصلی ترین عناصر تفکر شیعی اشاره می نماید و برای تبیین آن ها تلاش می کند. امامت، ولایت و مهدویت از عناصری است که شیعه بدون آن نابود و مضمحل می شود. کربن معتقد است که ظهور امام عصر نیازمند فراهم گردیدن شرایط است و از طرفی ظهور او بزرگ ترین پشتوانه و انگیزه تزکیه نفوس است.

نویسنده در پایان این فصل به نقد آراء کربن درباره مهدویت پرداخته و اگرچه محاسنی برای روش پدیدارشناسانه قائل است، پنهان ماندن پاره ای از نکات تاریخی را از نقاط ضعف این روش بر می شمارد.

در فصل بعدی به شرح دیدگاه های جیمز دارمستتر می پردازد و با ارائه کتابشناسی دارمستتر درباره مهدویت و اشاره به روش تحقیق او که بر خلاف کربن روشی معطوف به مطالعات تاریخی است نگرش های او به مسئله مهدویت را یادآوری می کند و در پایان به نقد و بررسی آراء او پرداخته است.

فان فلوتن شرق شناس دیگری است که دیدگاه های شیعه شناسانه او در این کتاب آمده است. روش او هم گرچه تاریخی است اما به جای آن که به مهدویت از دیدگاه شیعه و معتقدان به آن بپردازد صرفا به تاریخیگری نظر دارد. ضمن این که برای شناخت شیعه و مهدویت از منابع دسته دوم استفاده کرده است.

در فصل پنجم به دیدگاه ایگناتس گلدتسیهر می پردازد. روش گلدتسیهر گرچه تاریخی است اما از این جهت که در جستجوی گرایش های پنهان و اغراض نهان راویان تاریخ بوده است از دیگر شرق شناسان متمایز می شود. مؤلف ضمن شرح دیدگاه های او درباره مهدویت وی را فاقد اطلاعات دقیق نسبت به فرقه ها و مذاهب اسلامی دانسته است.

پژوهش های ادوارد براون درباره فرقه های منسوب به مهدویت شیوه پژوهشی او، تألیفات و آثار، دلایل گرایش براون به تحقیق درباره بابیت و بهائیت و داوری های او درباره ایشان محتوای فصل بعدی را شکل می دهد.

مؤلف، براون را دارای نگاه منصفانه ای نسبت به اسلام و شخصیت پیامبر اکرم دانسته و انگیزه اصلی گرایش او به مطالعه درباره بابیت و بهائیت را خواندن کتابی با عنوان «ادیان و فلسفه ها در آسیای وسطی» اثر کنت دوگوبینو سفیر فرانسه در ایران می داند.

به گفته مؤلف ساموئل مارگولیوث خاورشناس دیگری است که مقاله مستقلی تحت عنوان «مهدی» در دائرة المعارف دین و اخلاق نوشته است. روش این دائرة المعارف بر خلاف دائرة المعارف دین میرچاالیاده تاریخیگری است.

وی پس از یادآوری بیوگرافی کوتاهی از کنت دوگوبینو به معرفی کتاب او با عنوان «سه سال در ایران» که مردم شناسی و رفتارشناسی مردم ایران، روحانیت و فرقه های مذهبی دوران قاجار و ... است می پردازد، وی پس از این که نگرش دوگوبینو پیرامون مذهب شیعه و شیخیه و مسئله مهدویت را ذکر می کند به شرح مقایسه او میان بابیان و بهائیان می پردازد.

دیدگاه همیلتون گیب درباره شیعه و مهدویت، تألیفات اسلامشناسی و دیدگاه او درباره امامت، مهدویت و سیاست فصل نهم کتاب را شکل می دهد.

در فصل پایانی با ذکر بیوگرافی کوتاهی از شرق شناس برجسته خانم آنه ماری شیمل فهرستی از تألیفات او ارائه می کند، نویسنده معتقد است روش شیمل چون کربن پدیدارشناسانه است و نگرش او درباره مهدویت به صورت اشارات و مطالب پراکنده در آثار او دیده می شود. اسطوره شناسی هم جایگاه ویژه ای در اندیشه شمیل داشته است. مؤلف دیدگاه شیمل درباره شکل گیری مذهب تشیع را نقد می کند و معتقد است که شیمل مانند بسیاری از اسلام شناسان غربی در تحلیل موضوع مهدویت به ریشه ها و بنیان های اعتقادی آن در متون دینی نپرداخته است.