در تاریخ 21 بهمن 1357 مبارزات مردم ایران به اوج خود رسید، در این روز مردم همانند روزهای قبل ـ اما با شور و هیجان بیشتر، به خیابان‌ها ریختند تا رژیم پهلوی را سرنگون سازند.
در بامداد 21 بهمن 1357 مردم تهران نیز به خیابان آمده و به اقدامات خود چهره و سیمای شهر را به کلی عوض نمودند، در این روز سنگربندی‌های متعددی در شهر تهران بر پا شد، و مردم خاک باغچه‌های خیابان‌ها را در گونی ریخته و سنگر درست می‌کردند؛ کامیون‌هایی که شن و ماسه با خود می‌آوردند و خالی می‌کردند، باعث شدند، ساخت سنگر با سرعت بیشتری انجام گیرد. و از این طریق از حرکت تانک‌ها و خودروهای نظامی جلوگیری به عمل آید. (1)
این اعمال و رفتار مردم، در گزارش‌های روزانه مأمورین رژیم منعکس شده، به طوری که فرمانده گروه تعقیب و مراقبت، سرهنگ نعمت‌الله ، در گزارش به فرمانداری نظامی در تاریخ 21/11/57 ، در خصوص سنگربندی و اقدام مردم انقلابی جهت مقابله‌ی عملی با رژیم چنین اعلام می‌دارد:
«از ساعت 13:45 ، اطلاع واصله حاکی است که کلیه‌ی خیابان‌هایی که به کلانتری نارمک و پادگان نیروی هوایی منتهی می‌شود به وسیله‌ی کیسه‌های شن و ماسه راه بندان شده که به هیچ عنوان امکان حرکت خودرو و تانک نمی‌باشد، ضمنا خیابان‌هایی که به طرف پادگان فرح‌آباد راه دارد، بسته‌اند». (2)
فرماندهی عملیات در تاریخ 21 بهمن 1357، از طریق گروه تعقیب و مراقبت گزارش دیگری در همین زمینه به شرح ذیل دریافت می‌کند:
«برابر گزارش مأمورین در ساعت 13:54 ،‌خابان 46 متری نارمک با گونی ماسه و شن سنگربندی کرده‌اند». (3)
در گزارش دیگر که فرمانداری نظامی دریافت کرده حاکی از آن می‌باشد که حدود 800 نفر از ساکنین حومه مهدوی ، خیابان نظام‌آباد ... جلوی قنادی صدری سنگربندی نموده و نارنجک در دست گرفته و به کامیون‌های نظامیان و خود پرسنل نظامی که در حال عبور هستند تیراندازی می‌نمایند. (4)
مردم و نیروهای مخالف رژیم تنها به ساخت سنگر و بستن خیابان اکتفا نکردند بلکه سعی کردند از هر طریقی که شده، مسلح شوند. فرمانده گروه تعقیب و مراقبت در خصوص محاصره اطراف کارخانجات صنایع نظامی توسط مردم و نیز عدم توانایی مقابله با آنان در تاریخ 21 بهمن 57 چنین گزارش داد:
«برابر اطلاع واصله، اطراف کارخانجات صنایع نظامی توسط مردم و اخلال‌گران شدیدا محاصره و سنگربندی شده و قصد تصرف کارخانجات صنایع نظامی را دارند. پاسداران این کارخانجات ، تاکنون سخت با اخلال‌گران جنگیده‌اند ولی هم اکنون قدرت جسمانی خود را به تدریج در حال از دست دادن می‌باشند و اخلال‌گران به چندین قسمت این کارخانجات نفوذ کرده‌اند و احتمال دارد به چندین هزار تفنگ که در مجاور محل می‌باشد دسترسی پیدا نمایند». (5)
سپهبد ربیعی در مورد تقسیم اسلحه بین مردم چنین اعلام می‌نماید:
«این فعل و انفعالات در داخل مساجد صورت می‌گیرد که مأمورین فرمانداری اجازه داخل شدن ندارند». (6)
در روز 21 بهمن 57 یکی از شیوه‌های مبارزه‌ی مردم علیه رژیم پهلوی، استفاده از سیم برق (کابل) در خیابان‌‌ها بود. که این ابتکار جالب و قابل ملاحظه‌ای بود؛ گروه تعقیب و مراقبت در گزارش دیگری به فرمانداری نظامی در خصوص این که مردم علاوه بر اینکه مسلح هستند؛ با اقدامی چون لخت کردن سیم برق و اتصال آن به برق، و کشیدن به خیابان به منظور ممانعت از حرکت تانک‌ها و خودروها چنین بیان می‌دارد:
«برابر اطلاع واصله در ساعت 17 از میدان شهناز تا میدان ژاله کلیه ساکنین مسلح شده‌اند و در خیابان، سیم برق را لخت نموده و به برق اتصال داده‌اند، در خیابان کشیده‌اند که از حرکت تانک و خودرو ارتشی جلوگیری و باعث برق گرفتگی شود و خود بر روی پل عابرین پیاده شهناز موضع گرفته‌اند». (7)
در 21 بهمن 57 مردم اختیار شهر را به دست می‌گیردند و پست‌های نگهبانی تشکیل می‌دهند. حتی اتومبیل‌ها به دقت بازرسی می‌شود تا از نفوذ ارتشی‌هایی که هنوز به انقلاب نپیوسته‌اند و نیروهای گارد جلوگیری شود. (8)
به هرحال این فعالیت‌ها و اقدامات مردم، بختیار را خشمگین نمود و باعث شد که کاسه صبر نخست وزیر ـ بختیار ـ لبریز شود و اعلام نماید:
« تا به حال من صبر کردم، بیش از این نمی‌شود تحمل نمود ».
وی به سپهبد رحیمی‌، فرماندار نظامی دستور داد که :« از این ساعت یعنی حدود ساعت 19 روز 21 بهمن 1357 مقررات حکومت نظامی در تهران به مرحله اجرا گذاشته، تظاهر کنندگان را متفرق و از اجتماعات جلوگیری نمایند ». (9)
وی همچنین اضافه کرد: « به گرفتن کمک از نیروی زمینی ، جمعی را تا در اطراف مراکز آموزش و دوشان تپه هستند متفرق کنید ». (10)
بختیار به سپهبد مقدم گفته بود: « آن طرح خودتان را به موقع به اجرا گذاشته و آن عده را که با هم بررسی کرده‌ایم دستگیر نمایید.» (منظور از "آن عده"، امام خمینی و یاران اصلی ایشان بود که در طرح کودتای ژنرال هایزر در شب 21 بهمن قرار بود دستگیر شوند). (11)
به دنبال اعلام حکومت نظامی ، مردم علیه آن واکنش نشان دادند، به طوری که سرهنگ نعمت‌الله، فرمانده گروه تعقیب و مراقبت، در بخشی از گزارش خود به فرمانداری نظامی در خصوص عدم توجه مردم به حکومت نظامی چنین اعلام می‌دارد:
« از ساعت 17:30 در مسجد صاحب‌الزمان اول بهبودی اعلام می‌کنند که حکومت نظامی برای ما بی‌تفاوت است». (12)
گروه تعقیب و مراقبت در خصوص اقدام مردم جهت لغو حکومت نظامی گزارش می‌دهد که « برابر اطلاع واصله در ساعت 17:10 سرتاسر خیابان تاج توسط مردم ، خودروها را در وسط چیدند(چیده‌اند) و می‌گویند می‌خواهیم حکومت نظامی را لغو کنیم». (13)
امام خمینی افزایش ساعات منع عبور و مرور (حکومت نظامی) را توطئه‌ای علیه پیروزی انقلاب اسلامی مردم ایران دانسته و آن را غیرقابل پذیرش دانستند. بدین ترتیب علت اینکه چرا مردم به اطلاعیه فرماندار نظامی توجه نکرده و به خیابان‌ها ریخته بودند، روشن می‌شود.
سرلشکر پرویز امین افشار، رییس اداره دوم ستاد، اظهار نمود: « گزارش رسیده حاکی است که وضع شهر خیلی آشوب است،‌مردم به کلانتری، شهربانی حمله می‌کنند و یکی از دو کلانتری را محاصره کرده‌اند و پاسبانان، یکی از کلانتری‌ها را که حمله‌کنندگان موفق شده‌اند آتش بزنند تخلیه کرده‌اند ». (14)
گروه تعقیب و مراقبت نیز در گزارشی به فرماندار نظامی در خصوص بی‌توجهی انقلابیون به حکومت نظامی با توجه به سخنان امام خمینی چنین بیان می‌دارد:
« برابر اطلاع واصله در ساعت 17:45 در خیابان یاخچی‌آباد حدود دو هزار نفر با در دست داشتن پلاکاردهایی به طرف خیابان آرامگاه در حرکت هستند و شعار می‌دهند که" به گفته خمینی به حکومت نظامی توجه نکنید" ». (15)
در 21 بهمن 57 مردم مسلح از پشت بام‌های خانه‌های مسکونی به طرف مأمورین فرمانداری نظامی تیراندازی می‌کنند و گروه تعقیب و مراقبت در این خصوص گزارش می‌دهد که : « برابر اطلاع واصله در ساعت 19:10 در سراسر خیابان سبلان مردم از پشت بام‌های خانه‌های مسکونی نشسته و مواد آتش‌زا را هم به قدر کافی در اختیار دارند که به محض آمدن نیروهای فرمانداری نظامی شروع به تیراندازی و آتش زدن خودروهای مأمورین ‌نمایند ». (16)
بالاخره فعالیتهای گسترده تظاهرکنندگان و انقلابیون علیه حکومت نظامی سبب گردید که فرماندار نظامی در ساعت 8 شب، اطلاعیه‌ی شماره 41 خود را صادر نماید که در آن آمده است:
« فرمانداری نظامی تهران و حومه به حکم وظیفه و مسؤولیت سنگینی که به عهده دارد، نمی‌تواند در مقابل عملیات ضد انسانی وحشیانه‌ی عناصر اخلال‌گر و فریب خورده، بی‌تفاوت بماند، علی هذا بدین وسیله ساعات منع عبور و مرور شبانه را تا ساعت 12 ظهر روز یک شنبه 22 بهمن 1357 تمدید می‌نماید.
فرماندار نظامی تهران رحیمی». (17)

این اطلاعیه‌ی آتش تهاجمی انقلاب را شعله‌ور ساخت و موجب شد که مبارزه تا سرنگونی رژیم را ادامه دهند، و سرانجام پیروزی نهایی در روز 22 بهمن 1357 حاصل شد.


پی‌نوشت‌ها:
1 - ر. ک: آرشیو مرکز اسناد انقلاب اسلامی، شماره بازیابی ، 463 ، ص 58 (پوریزدان پرست ، سید محمد هاشم ، همگان با مردم در انقلاب اسلامی) جلد سوم، مرکز اسناد انقلاب اسلامی ، تهران ، 1386 ، ص 316
2 - آرشیو مرکز اسناد انقلاب اسلامی ، شماره بازیابی ، 463 ، ص 58
3 - آرشیو مرکز اسناد انقلاب اسلامی ، شماره بازیابی ، 463 ، ص 60
4 - آرشیو مرکز اسناد انقلاب اسلامی ، شماره بازیابی ، 463 ، ص 34
5 - آرشیو مرکز اسناد انقلاب اسلامی ، شماره بازیابی ، 463 ، ص 54
6 - پور یزدان پرست ، سید محمد هاشم ، پیشین ، ص 316
7 - آرشیو مرکز اسناد انقلاب اسلامی ، شماره بازیابی ، 463 ، ص 60
8 - پوریزدان پرست ، سید محمدهاشم ، پیشین ، ص 321
9 - همان ، ص 316
10 - همان
11 - همان
12 - آرشیو مرکز اسناد انقلاب اسلامی ، شماره بازیابی ، 463 ، ص 60
13 - آرشیو مرکز اسناد انقلاب اسلامی ، شماره بازیابی ، 463 ، ص 62
14 - پوریزدان پرست ، سیدمحمد هاشم ، پیشین ، ص 318
15 - آرشیو مرکز اسناد انقلاب اسلامی ، شماره بازیابی ، 463 ، ص 64
16 - آرشیو مرکز اسناد انقلاب اسلامی ، شماره بازیابی ، 463 ، ص 64
17 - پور یزدان پرست ، سیدمحمدهاشم ، پیشین ، ص 322-323