کارگزار[1] . این اصطلاح، به شخص یا سازمانی اطلاق می‌شود که عامل فروش تولیدات ناشران به کتابخانه‌هاست. گرچه کارگزاری برای انواع مواد کتابخانه‌ای می‌تواند صورت پذیرد، اما موضوع آن بیشتر نشریات ادواری است. در کتابخانه‌های دانشگاهی و پژوهشی که سهم نشریات ادواری از بودجه خرید گاه به بیش از 50 درصد می‌رسد، نقش کارگزاران اهمیت می‌یابد (13: ج 4، ص 2605).

نمونه کارگزاران بزرگ، دو شرکت خدمات کتابخانه‌ای ابسکو[2] و فاکسون هستند. دو سوم اشتراک نشریات ادواری را این دو شرکت به کتابخانه‌ها می‌فروشند. ابسکو و فاکسون دارای قدرت مالی زیادی هستند و در ماشینی کردن خدمات اشتراک پیشرو بودند. بسیاری از شرکت‌های کارگزاری متوسط و کوچک را کارگزاران بزرگ خریداری کرده و به غول‌هایی تبدیل شده‌اند که قادرند به انواع کتابخانه‌ها و مراکز اطلاعاتی با مهارت و تخصص بسیار ارائه خدمت کنند (12: 36).

انواع. کارگزاران را می‌توان از جهات مختلف تقسیم‌بندی کرد مانند:

1. دامنه. حیطه عمل برخی کارگزاران فراتر از مرزهای ملی بوده و منابع را از کشورهای مختلف گرد می‌آورند. از این لحاظ کارگزاران اروپایی شهرت بسیار دارند. کتابخانه‌های بزرگ به‌دلیل نیاز به انتشارات خارجی، کارگزاران بین‌المللی را به‌کار می‌گیرند؛ و به این ترتیب می‌توانند هم منابع داخلی و هم منابع خارجی را تهیه کنند. سوئتز، بلک‌ول، و مک‌گروهیل از این‌گونه هستند؛

2. موضوع. برخی کارگزاران تخصصی هستند، یعنی در زمینه موضوعی خاصی کار می‌کنند. بیشتر اینها به کتابخانه‌های دانشگاهی و تحقیقاتی وابسته‌اند. شرکت برنان، متخصص تأمین نشریات ادواری و اسناد دولتی است. شرکت کرواس در کار تهیه منابع تجدید چاپ شده و شماره‌های گذشته نشریات تخصص دارد (2: 82). برخی کارگزاران از شرکت‌های کوچک یا افرادی تشکیل می‌شوند که به هرجا، از جمله کتابخانه‌های عمومی، مراجعه می‌کنند و کتاب و نشریه می‌فروشند. این کارگزاران عامل ناشران هستند (10: 34-35؛ 12: 38). در ایران، پکا (پخش کتاب ایران) به‌عنوان کارگزار فروش محلی به ناشران خدمت می‌کند؛

3. نوع مواد. کارگزاران منابع غیرکتابی نیز در سال‌های اخیر فعال‌تر شده‌اند. شرکت‌های بیکر و تیلور در کنار توزیع کتاب، حدود 120000 عنوان نرم‌افزار تولید شده توسط 700 شرکت را توزیع می‌کنند. خدمات عمده مربوط به مواد غیرکتابی در بریتانیا توسط شرکت تی.سی. فریز ارائه می‌گردد، شرکت خدمات شنیداری مورلی[3]  نیز تعداد زیادی مواد ضبط شده شنیداری فراهم آورده است. مرکز اسلاید در زمینه اسلاید و فیلم‌استریپ، و شرکت چیورز در زمینه نوارهای ویدئویی کتابخانه‌ای نمونه‌هایی از این نوع کارگزاران هستند (6: 278-279)؛ و

4. کارگزاران کتاب‌های دست دوم و قدیمی. این کارگزاران در جمع‌آوری کتاب‌های کهنه و دست دوم تخصص دارند. کتابخانه‌ها معمولا کتاب‌های نایاب را از این کارگزاران تهیه می‌کنند (4: ذیل "کارگزار کتاب‌های دست دوم"). اغلب در انبار این کارگزاران منابع نایاب و بسیار ارزشمند وجود دارد. این کارگزاران آنچه را خود ندارند از جای دیگر برای مشتری تهیه می‌کنند. برخی از آنها فقط کتاب‌هایی در یک موضوع، یا فقط آثار یک نویسنده یا گروهی از نویسندگان را جمع‌آوری می‌کنند (9: 12-13). کارگزارانِ کتاب‌های دست دوم سابقه عمل طولانی دارند و از قرن نوزدهم به‌کار انتشار فهرست‌های خود اقدام می‌کرده‌اند.

مزایا و معایب استفاده کتابخانه‌ها از خدمات کارگزاران. در استفاده از کارگزار برای تهیه منابع و مواد کتابخانه‌ای، مزایای متعددی را برمی‌شمارند. کاهش کارهای دفتری و حسابداری در بخش فراهم‌آوری از آن جمله است. با استفاده از خدمات کارگزار با یک فقره سفارش می‌توان منابع بسیاری از ناشران گوناگون را تهیه کرد و زحمت برقرار کردن ارتباط با ناشران متعدد را بر خود هموار کرد؛ احتیاجی به نظارت بر اشتراک‌ها نیست، زیرا کارگزار در این مورد خود اقدام می‌کند؛ پیگیری‌ها، تجدید سفارشات، اطلاعات راجع به نشریات جدید، و دیگر جزئیات به‌وسیله کارگزار انجام می‌گیرد؛ همچنین کارگزاران انعطاف‌پذیرترند و بهتر از ناشران می‌توان با آنها مذاکره کرد و چانه زد؛ کارگزاران به‌دلیل تجربه و تخصصی که دارند مشکلات و مسائل سفارش و پیگیری‌ها را سریع‌تر حل و فصل می‌کنند (3: 223-224؛ 7: 77؛ 11: 50-51؛ 14: 95-97).

اما معایبی نیز برای خدمات کارگزاران برشمرده‌اند. مثلا اینکه اینان در ازای خدمات خود بر قیمت‌های اشتراک می‌افزایند؛ تأخیر در امر تهیه توسط کارگزار نیز می‌تواند باعث بالا رفتن مبلغ صورتحساب‌ها شود. سفارش ندادن به موقع، شماره‌های تکراری و گم شده، و همچنین سفارشات تهیه نشده کتابخانه را با مشکل روبه‌رو خواهد کرد؛ در صورتی که کارگزار به وعده‌های خود عمل نکند کتابخانه دچار مشکل می‌شود. برقراری ارتباطات نیز در برخی کشورهای در حال توسعه، در انتشار و توزیع به موقع منابع درخواست شده اشکال ایجاد می‌کند (1: 92؛ 3: 225-226؛ 12: 42-43؛ 14: 99).

انتخاب کارگزار. برای انتخاب کارگزار باید سابقه کار و اعتبار او را کاملا مدنظر داشت، هزینه‌ها و کارمزدها را به دقت بررسی کرد، و از میزان تخفیف‌هایی که برای سفارشات درنظر می‌گیرد کاملا مطلع شد. برخی کارگزاران خدمات اضافی مانند درج مُهر مالکیت، علائم امنیتی، و یا پوشاندن کتاب‌های جلد نازک با پوشش پلاستیک چسب‌دار را به مشتریان خود عرضه می‌کنند. حتی فراتر از آن، برخی کارگزاران خدمات فهرستنویسی و رده‌بندی نیز ارائه می‌کنند؛ بنابراین، در انتخاب کارگزار باید خدماتی را که ارائه می‌کند کاملا درنظر گرفت (10: 34-35).

مهارت و سرعت در تهیه منابع اطلاعاتی و ارائه خدمات و پیگیری سفارش‌ها از ویژگی‌هایی است که باید مورد توجه قرار گیرد. کارگزار توانا باید قادر به تهیه منابع از همه جهان، بدون محدودیت زبانی، موضوعی، و ارزی باشد؛ مهارت لازم برای تهیه منابع خاص مانند مواد سمعی و بصری را داشته باشد؛ در حیطه موضوعی باید بتواند منابع تخصصی کتابخانه را تهیه کند؛ و انعطاف‌پذیری لازم برای پذیرش انواع سفارشات و حل مشکلات را داشته باشد. همچنین باید میزان بهره‌مندی کارگزار از فناوری‌های نوین اطلاعاتی درنظر گرفته شود، زیرا در تسریع کار سفارش و پیگیری مهم است (72:5؛78:7-85).

تحولات جاری و آینده کارگزاری منابع کتابخانه‌ای. امروزه به‌علت رشد صنعت چاپ و نشر و تولید روزافزون مواد غیرکتابی، کتابخانه‌ها برای سفارش و پیگیری، بایگانی داده‌ها، و حفاظت مواد به همکاری کارگزاران متکی هستند. با رواج منابع الکترونیکی، کارگزاران پیایندها از استاندارد ای.دی.آی.ایکس12 [4] برای پردازش صورتحساب‌ها و انتقال آن به کتابخانه‌ها استفاده می‌کنند. این امر برای کتابداران و ناشران صرفه‌جویی مالی و زمانی را به همراه دارد (8: 227).

بعضی از ناشران علمی، فنی، و پزشکی مجلات خود را فقط به‌طور مستقیم به کتابخانه عرضه می‌کنند و بدین‌ترتیب، دست کارگزاران را برای ایفای نقش قدیمی آنان در این مدت کوتاه می‌کنند (13: ج 4، ص 2609).

امروزه، بیشتر ناشران و کارگزاران برای تسهیل در ارتباطات، وب سایت خود را طراحی کرده‌اند. آنان امکان جست‌وجوی همزمان در چندین مجله را فراهم ساخته‌اند؛ به‌طوری که در برخی موارد شمار این مجلات به چندین هزار عنوان می‌رسد. در چنین شرایطی کتابخانه با پرداخت حق اشتراک به کارگزار، به متن تمام مجلات دسترسی پیدا می‌کند. شرکت مهندسی رُز سیستم در ایران، کارگزار نشریات الکترونیک است که از 1377 امکان دسترسی پیوسته به پایگاه‌ها و بانک‌های اطلاعاتی، و همچنین چندین مجموعه بزرگ نشریات ادواری الکترونیکی را فراهم آورده است (5: 60، 139 و 145).

مآخذ: 1) پورسیا، ستر؛ برادوی، ریتا. "مجلات کتابداری در کشورهای در حال توسعه: مشکلات و دسترسی به آنها از دیدگاه کارگزاران نشریات". ترجمه سیمین هژبریان. پیام کتابخانه. س. نهم، 4 (زمستان 1378): 90-64؛ 2) چاپمن، لیز. خرید کتاب برای کتابخانه. برگردانندگان جلال رحیمیان و عبدالرسول جوکار. شیراز: دانشگاه شیراز، 1379؛ 3) دیانی، محمدحسین. مجموعه‌سازی و فراهم‌آوری در کتابخانه‌ها. اهواز: دانشگاه شهید چمران، 1377؛ 4) سلطانی، پوری؛ راستین، فروردین. دانشنامه کتابداری و اطلاع‌رسانی. ذیل "کارگزار کتاب‌های دست دوم"؛ 5) فتاحی، رحمت‌الله؛ منصوریان، یزدان. مدیریت نشریه‌های ادواری: جنبه‌های نظری و کاربردی گزینش، فراهم‌آوری، سازماندهی و ارائه خدمات ادواری‌ها (چاپی و الکترونیکی). تهران: دبیزش، 1381؛ 6) فوترگیل، ریچارد؛ بوچارت، یان. مواد غیرکتابی در کتابخانه‌ها. ترجمه کاظم خادمیان. مشهد: آستان قدس رضوی، بنیاد پژوهش‌های اسلامی، 1379؛ 7) محسنی، حمید. سفارش و خدمات تحویل مدرک. ویراستار رزیتا بهزادی. تهران: کتابدار، 1377؛ 8) والاس، فیلیپ. "نشر الکترونیکی و توسعه مجموعه: دیدگاه یک کارگزار مشترک". در فراگام‌هایی در اطلاع‌رسانی (3): گزیده مقالات بیستمین کنفرانس بین‌المللی اطلاع‌رسانی پیوسته (3ـ5 دسامبر 1996: لندن). تهران: مرکز اطلاع‌رسانی و خدمات علمی جهاد سازندگی، 1379، ص 219-227؛

9) A Directory of Dealers in Secondhand and Antiquarian Books in the British Isles 1978-1980. London: Sheppard Press, 1977; 10) Feather, John. "Book Trade". International Encyclopedia of Information and Library Science. PP.34-35; 11) Katz, Bill. Magazine Selection: How to Build a Community-Oriented Collection. New York: R.R. Bowker, 1977; 12) Katz, Bill; Gellatly, Peter. Guide to Magazine and Serial Agents. New York: R.R. Bowker, 1975; 13) Kavanaugh, Karalyn. "Serials Vendor". Encyclopedia of Library and Information Science. (Dekker). Vol.4, PP. 2605-2612; 14) Osborn, Andrew D. Serial Publications: Their Place and Treatment in Libraries. Chicago: American Library Association, 1973.