معرفی وبلاگ
دسته
آرشیو
آمار وبلاگ
تعداد بازدید : 4577636
تعداد نوشته ها : 10297
تعداد نظرات : 320
Rss
طراح قالب
مهدي يوسفي
امروزه میزان مشارکت مردم در عرصه‌های سیاسی و تصمیم‌سازی یکی از مهمترین شاخصه‌های مردمسالاری و مشروعیت مردمی حکومت‌هاست. نظام‌های سیاسی با اتکاء به پشتوانه مردمی و حضور برجسته و پررنگ مردم در گزینش زمامداران خود، قدرتمندانه‌تر در عرصة جهانی عرض اندام می‌کنند؛ یعنی هر اندازه که حضور مردم در پای صندوق‌های رأی، برجسته‌تر و پررنگ‌تر باشد، معنایش این است که آن نظام از حمایت و پشتوانة مردمی بالاتری برخوردار است.
برگزاری بیش از 29 انتخابات در طول حیات سی سالة جمهوری اسلامی ایران، جایگاه شایسته مردمسالاری را در این نظام به تصویر می‌کشاند. در این میان برگزاری 9 دورة ریاست جمهوری، خود بیانگر نکات پندآموز بسیاری است. در واقع می‌توان انتخابات ریاست جمهوری را یکی از مؤلّفه‌های اصلی "جمهوریت " نظام و مشارکت همگانی توأم با احساس مسئولیت در ادارة امور کشور و نیز تبلور ارادة واقعی و راستین مردم در انتخاب زمامداران دانست. بررسی و تحلیل علمی و بی‌طرفانه این مؤلّفه‌ها، می‌تواند علاوه برای انتخاب‌کنندگان و انتخاب‌شوندگان، دستاوردهای فراوانی را برای مجریان و دست‌اندرکاران نظارت بر انتخابات نیز در بر داشته باشد. با این رویکرد این مقاله به بررسی 9 دوره برگزاری انتخابات ریاست جمهوری از زوایای گوناگون به ویژه از بُعد نظارت و بیان دستاوردهای آن پرداخته است.
1ـ اولین دوره
اولین انتخابات ریاست جمهوری در ایران در تاریخ 5/11/1358 برگزار شد. در این دوره تعداد 124 نفر به عنوان نامزد در انتخابات ریاست جمهوری ثبت‌نام نمودند که به علت عدم تشکیل شورای نگهبان، تأیید صلاحیت کاندیداها بر اساس مادة(5) "قانون انتخابات ریاست جمهوری " مصوب شورای انقلاب به عهدة رهبری نظام حضرت امام خمینی(ره) واگذار شده بود. صلاحیت هیچ یک از 124 داوطلب توسط حضرت امام (ره) رد نشد ولی برخی از آنها از رقابت در انتخابات کناره‌گیری نموده و در روز رأی‌گیری در نهایت 107 نفر به رقابت پرداختند. پس از شمارش آراء مأخوذه آقای بنی‌صدر بعنوان اولین رئیس‌جمهور ایران شناخته شد و با دریافت حکم تنفیذ از امام خمینی(ره) از روز 15 بهمن ماه 1358 دورة ریاست جمهوری وی آغاز شد. دوران ریاست جمهوری وی بنا به علل سیاسی که پرداختن به آنها بیرون از مجال و حوصلة این نوشتار می‌باشد، کوتاه بود. او ابتدا توسط حضرت امام(ره) از فرماندهی کل نیروهای مسلح برکنار، سپس با رأی مجلس به عدم کفایت سیاسی وی و تنفیذ رأی مجلس توسط حضرت امام(ره) از ریاست جمهوری عزل و در هفتم مردادماه 1360 در حالی که کمتر از 17 ماه از آغاز ریاست جمهوریش می‌گذشت از کشور گریخت.
در میان افراد تأیید صلاحیت شده اشخاصی وجود داشتند که از چهره‌های سیاسی بوده و با نگرش‌های کاملاً متفاوت و به صورت فعّال در این انتخابات شرکت نمودند. اسامی برخی از آنها عبارتند از: آقایان 1ـ صادق خلخالی 2ـ محمد مُکْری 3ـ سیداحمد مدنی 4ـ حسن حبیبی 5ـ صادق قطب‌زاده 6ـ صادق طباطبایی 7ـ کاظم سامی 8ـ داریوش فروهر و... . لازم به توضیح است که شهید حسن آیت در روزهای پایانی از نامزدی جهت تصدی ریاست جمهوری انصراف داد و آقای جلال‌الدین فارسی که نامزد اصلی حزب جمهوری اسلامی، جامعه روحانیت مبارز تهران و جامعة مدرسین حوزة علمیه قم بود، به دلیل شائبة ایرانی‌الاصل نبودن مجبور به کناره‌گیری از صحنة انتخابات شد. همچنین مسعود رجوی با این فرمایش حضرت امام(ره) مبنی بر اینکه کسانی که به قانون اساسی رأی نداده‌اند حق داوطلبی ندارند مجبور به کناره‌گیری از عرصة انتخابات شد.
تعداد شرکت‌کنندگان در انتخابات از مجموع حدود بیست میلیون نفر واجدین شرایط، 14 میلیون نفر بودند، به عبارت دیگر، میزان 67% آنها از مجموع واجدین شرایط در انتخابات شرکت نمودند. آقای ابوالحسن بنی‌صدر با بدست آوردن حدود ده میلیون رأی از کل آراء مأخوذه، بعنوان اولین رئیس‌جمهور ایران انتخاب شد.
2ـ دومین دوره
دومین دورة انتخابات ریاست جمهوری پس از برکناری بنی‌صدر در 2 مرداد ماه 1360 و در شرایطی که حدود یکسال از شروع جنگ تحمیلی عراق و استکبار جهانی علیه ایران می‌گذشت برگزار شد. لازم به ذکر است که قبل از برگزاری انتخابات، شورای ریاست جمهوری مرکب از آیت‌ا... بهشتی، آیت‌ا... خامنه‌ای، حجت‌الاسلام والمسلمین هاشمی رفسنجانی، حاج سیداحمد خمینی به عنوان نمایندة امام و شهید رجایی به عنوان نخست‌وزیر تشکیل شد. این شورا در اجرای اصل یکصدوسی‌ویکم قانون اساسی زمینة برگزاری انتخابات را فراهم نمود.
در این دوره 71 نفر به عنوان داوطلب در انتخابات ریاست جمهوری ثبت‌نام کردند. با تأسیس و تشکیل شورای نگهبان که احراز صلاحیت مطابق قانون اساسی به عهده این شورا بود، این شورا از میان دواطلبان، 4 نفر را واجد صلاحیت برای احراز پست ریاست جمهوری دانست. نامزدهای تأیید صلاحیت شده توسط شورای نگهبان عبارت بودند از: آقایان 1ـ محمدعلی رجائی 2ـ عباس شیبانی 3ـ اکبر پرورش 4ـ حبیب‌ا... عسگراولادی مسلمان. پس از تأییدصلاحیت افراد فوق به عنوان نامزد انتخابات و همچنین شروع زمان مجاز برای تبلیغات، احزاب، گروه‌ها و جمعیت‌ها به طرفداری و حمایت از کاندیدای مورد نظر خود پرداختند.
علی‌رغم آنکه تقریباً تمامی گروه‌ها و احزاب بصورت یکپارچه آقای محمدعلی رجائی را مورد حمایت خود قرار داده بودند، اما ایشان اعتقادی به تبلیغات نداشت و در بیان مبانی اعتقادی خود در خصوص موضوع اظهار می‌داشت: "من معتقدم که اینگونه تبلیغاتی که برای کاندیداها می‌شود، تبلیغات ناشی از نظام سرمایه‌داری است ". همچنین آرزو داشت روزی فرا برسد تا تبلیغات انتخاباتی نیز مردمی شود. با این اوصاف انتخابات برگزار گردید و در روز پنجم مردادماه با شمارش آراء، آقای رجائی اکثریت مطلق آراء را به خود اختصاص داده و شورای نگهبان نیز در تاریخ 10/5/1360 صحت انتخابات را تأیید و اعلام کرد. نکتة قابل توجه در نتیجة انتخابات این است که از مجموع 14.763.362 رأی مأخوذه، شهید رجائی 13.001.761 رأی را بدست آورد. ایشان مجموعاً 28 روز به عنوان رئیس‌جمهور مسئولیت امور اجرایی کشور را عهده‌دار بود و سرانجام در شهریور همان سال توسط منافقین به شهادت رسیدند.
شایان ذکر است در این دوره تعداد افرادی که مطابق آمار رسمی واجد حق رأی بودند 22 میلیون نفر بوده است. با توجه به اوصاف و شرایط ویژه این دوره ملاحظه می‌شود هر چند کاندیداها دارای دیدگاه‌های متفاوتی در امور اقتصادی، سیاسی، ادارة امور کشور حتی در نحوه تبلیغات بودند ولی همة نامزدها به تأیید شورای نگهبان رسیده‌اند. بنابراین روش شورای نگهبان، بیانگر آن است که علی‌رغم وجود افکار متمایز و مختلف در عرصة انتخابات، این نهاد بدون توجه به مسائل و گرایشات و صرفاً با مدنظر قرار دادن ضوابط قانونی و حقوقی به بررسی صلاحیت‌ها پرداخته است.
3ـ سومین دوره
پس از شهادت آقای محمدعلی رجائی، بلافاصله مقدمات برگزاری انتخابات سومین دورة ریاست جمهوری در تاریخ دهم مهرماه 1360 فراهم شد. در این دوره تعداد ثبت‌نام کنندگان جهت احراز پست ریاست جمهوری 46 نفر بودند. البته با نگاهی گذرا به تعداد داوطلبان در دو دورة گذشته، تعداد نامزدها نسبت به دوره‌های اول و دوم کاهش چشمگیری داشته است، شاید بتوان دلیل این امر را اقتضائات خاص دوران آغاز جنگ دانست. به هر حال شورای نگهبان پس از بررسی صلاحیت نامزدهای انتخابات ریاست جمهوری تعداد 4 نفر را به شرح زیر واجد صلاحیت برای احراز پست خطیر ریاست جمهوری دانست. آقایان: 1ـ سیداکبر پرورش 2ـ سیدرضا زواره‌ای 3ـ آیت‌ا... سیدعلی خامنه‌ای 4ـ حسن غفوری‌فرد.
پس از برگزاری پرشور انتخابات، در نهایت، آیت‌ا... خامنه‌ای با حدود 16 میلیون رأی یعنی 95% از کل آراء به عنوان رئیس‌جمهور حائز آراء لازم گردید و رهبر فقید انقلاب اسلامی نیز حکم ریاست جمهوری ایشان را تنفیذ نمودند. البته شایان ذکر است در این دوره از انتخابات، آیت‌ا... مهدوی‌کنی یک روز قبل از اخذ آراء از نامزدی انصراف داد، همچنین آقایان علی موحدی ساوجی و علی‌اکبر ولایتی از جمله داوطلبان این دوره از انتخابات بودند که به دلیل حضور مقام معظم رهبری وارد میدان رقابت نشدند.
از جمله مسائل درخور توجّه در این دوره از انتخابات نسبت به انتخابات دوره‌های قبل آن است که رئیس‌جمهور منتخب، با حدود 16 میلیون رأی یعنی 41/94 درصد از کل آراء به ریاست جمهوری انتخاب شدند. این تعداد رأی تابه‌حال بیشترین میزان رأی در خلال انتخابات‌های ریاست جمهوری ایران می‌باشد. لازم به توضیح است پس از شهادت آقای محمدعلی رجائی، بنیانگذار جمهوری اسلامی ایران علی‌رغم نظر قبلی، شرط غیرروحانی بودن رئیس‌جمهور را برداشته و با این اقدام امکان حضور روحانیون در پست‌های اجرایی نظام فراهم شد.
افراد واجد شرایط رأی در این دوره بالغ بر بیست‌ودو میلیون نفر بوده‌اند. از دیگر ویژگی‌های بارز این دوره از انتخابات ریاست جمهوری افزایش آراء نسبت به دوره‌های قبلی بود. به طوری که نسبت به دورة دوم تعداد آراء 20 درصد افزایش یافت و مشارکت 75 درصدی مردم و کسب 95% از کل آرای مأخوذه توسط رئیس‌جمهور منتخب علی‌رغم اینکه انقلاب نوپای ایران اسلامی به دلیل اتخاذ مشی مسلحانه و ترورهای کور توسط منافقین و گروه‌های ضدانقلاب در درون درگیر و در جبهه‌های دفاع مقدس وارد یکی از بحرانی‌ترین مقاطع تاریخی شده بود، نشان داد که اولاً وحدت و همبستگی نیروهای انقلاب رمز پیروزی است، ثانیاً مردم به هر کنش مذبوحانه‌ای از آنچه و آنکه دشمن می‌پنداشت واکنش سترگ و حماسه‌وار نشان داده و می‌دهد.
4ـ چهارمین دوره
در انتخابات دورة چهارم ریاست جمهوری 50 نفر ثبت‌نام کردند که از این تعداد 3 نفر یعنی آقایان: آیت‌ا... سیدعلی خامنه‌ای، حبیب‌ا... عسگر اولادی مسلمان و دکتر سیدمحمود کاشانی توسط شورای نگهبان واجد صلاحیت شناخته شدند. تعداد ثبت‌نام کنندگان از دورة سوم بیشتر ولی از دوره‌های اول و دوم کمتر بود. همینطور تعداد تأیید صلاحیت‌شدگان کمتر از سه دوره قبل بود. در انتخابات دورة چهارم ریاست جمهوری بنا بر اعلام رسمی 25.133.802 نفر واجد شرایط رأی دادن بودند که از این تعداد یعنی 14.238.587 نفر (حدود 55%) با حضور در پای صندوق‌های رأی در تاریخ 25/5/1364 علی‌رغم شرایط جنگ و گرفتاری‌های پیش آمده حضوری شکوهمند را به نمایش گذاشتند. در این دوره، رئیس‌جمهور وقت با کسب 12.205.012 رأی و با حدود 86 درصد آراء مجدّداً برای یک دورة چهار سالة دیگر به مقام ریاست جمهوری انتخاب و آقایان سیدمحمود کاشانی با کسب 1.402.953 رأی و حبیب‌ا... عسگراولادی با کسب 278.113 رأی در رتبه‌های بعدی قرار گرفتند.
5ـ پنجمین دوره
پنجمین دورة انتخابات ریاست جمهوری در سال 1368 برگزار شد. در این دوره ابتدا 79 نفر برای نامزدی ثبت‌نام نمودند که صلاحیت دو نفر از آنان یعنی آقایان: اکبر هاشمی رفسنجانی و عباس شیبانی توسط شورای نگهبان مورد تأیید قرار گرفت. برگزاری پنجمین دورة انتخابات ریاست جمهوری همزمان با رحلت بنیانگذار جمهوری اسلامی بود و در زمان برگزاری انتخابات حدود دو ماه از رحلت حضرت امام می‌گذشت. در دورة پنجم انتخابات ریاست جمهوری بنا بر آمار رسمی حدود 30.139.598 نفر واجد شرایط رأی دادن بودند که از این تعداد حدود 16.452.677 نفر (54%) در 6 مرداد ماه 1368 پای صندوق‌های رأی حضور پیدا کردند. آقای اکبر هاشمی رفسنجانی با کسب 5/15 میلیون رأی از آراء مأخوذه و 94% درصد آراء شرکت‌کنندگان به مقام ریاست جمهوری رسید و عباس شیبانی نیز تعداد 635.165 از آراء را به خود اختصاص داد. این دوره از انتخابات ریاست جمهوری سرآغاز فصل تازه‌ای در حیات جمهوری اسلامی ایران شد که به دوره سازندگی معروف گردید و اقداماتی در راستای ترمیم خرابی‌های ناشی از جنگ و نیز پیشرفت اقتصادی کشور صورت گرفت.
در انتخابات دورة پنجم علی‌رغم قلّت کاندیداها، مشارکت مردم حدود 2 میلیون بیشتر از دورة پیش است و کشور شاهد افزایش مشارکت مردم می‌باشد.
6ـ ششمین دوره
دورة ششم انتخابات ریاست جمهوری با ثبت‌نام 128 داوطلب آغاز شد که از این میان، صلاحیت 4 نفر یعنی آقایان: اکبر هاشمی رفسنجانی، احمد توکلی، رجبعلی طاهری و عبدا... جاسبی توسط شورای نگهبان احراز شد. در این دوره بنا بر آمار رسمی 33.156.055 نفر واجد شرایط رأی دادن بودند که حدود 51 درصد واجدین شرایط یعنی 16.796.787 نفر در 21 خرداد ماه 1372 به پای صندوق‌های رأی رفتند. از کل آرای مأخوذه، آقای هاشمی رفسنجانی توانست با کسب 10.566.499 رأی یعنی حدود 63 درصد آراء مجدّداً به مقام ریاست جمهوری ششم نایل گردد و رقبای وی یعنی آقایان: احمد توکلی با کسب 4.026.879 رأی، عبدا... جاسبی با 1.498.084 رأی و رجبعلی طاهری با 387.655 رأی در رتبه‌های بعدی قرار گرفتند.
در این دوره مشارکت مردم 6/50 درصد بود که کمترین میزان مشارکت در طول انتخابات دوره‌های گذشته را نشان می‌دهد.
7ـ هفتمین دوره
هفتمین دوره انتخابات ریاست جمهوری ایران را می‌توان با توجه به جو حاکم بر تبلیغات و نیز جوسازی‌های بیگانگان، دوره‌ای درخشان در تاریخ مردمسالاری دینی در نظام جمهوری اسلامی ایران دانست. در این دوره از انتخابات 238 نفر داوطلب ریاست‌جمهوری شدند. شورای‌نگهبان در چهارچوب اوصاف و شرایط مندرج در اصل115 قانون اساسی چهار نفر را واجد شرایط کاندیداتوری شناخته و صلاحیت آنها را برای احراز مقام ریاست جمهوری تأیید نمود. این چهار نفر عبارت بودند از آقایان: 1ـ علی‌اکبر ناطق نوری (رئیس وقت مجلس شورای اسلامی) 2ـ سیدمحمد خاتمی (وزیر پیشین فرهنگ و ارشاد اسلامی) 3ـ سیدرضا زواره‌ای (رئیس وقت سازمان ثبت اسناد و املاک کشور) 4ـ محمد محمدی‌نیک (ری‌شهری) (وزیر اسبق اطلاعات و رئیس جمعیت دفاع از ارزش‌های انقلاب اسلامی).
در انتخابات دورة هفتم ریاست جمهوری که طبق اعلام رسمی 36.466.487 نفر واجد شرایط رأی دادن بودند، حدود 29.145.745 نفر در روز دوم خرداد ماه 1376 پای صندوق‌های رأی رفتند و نمادی از مردمسالاری دینی در جمهوری اسلامی ایران را به نمایش گذاشتند. نتایج انتخابات دورة هفتم ریاست جمهوری برای تحلیل‌گران غیرمنتظره و اعجاب‌آور بود و تا اعلام نتایج، تحلیل‌گران سیاسی و انتخاباتی نتوانستند رئیس‌جمهوری منتخب را پیش‌بینی کنند. با پایان رأی‌گیری و شمارش آراء آقای سیدمحمد خاتمی توانست با کسب 20.078.178 رأی حدود 69 درصد آراء را به خود اختصاص دهد. پس از وی، علی‌اکبر ناطق نوری با کسب 7.242.859 رأی، نفر دوم شد و سیدرضا زواره‌ای با 771.460 و محمد محمدی‌نیک (ری‌شهری) با 744.205 رأی رتبه‌های بعدی را به خود اختصاص دادند.
دورة هفتم ریاست جمهوری را می‌توان دورة عطفی در تاریخ انتخابات جمهوری اسلامی ایران دانست چرا که جدا از حضور شکوهمند مردم در انتخابات، بی‌طرفی و استقلال نهاد ناظر بر انتخابات و نیز مجریان را به نمایش گذاشت و بر همگان ثابت کرد که مجریان و ناظران بدون توجه به گرایش کاندیداها، صرفاً از آرای عمومی پاسداری کرده و ارادة مردم را اعلام می‌نمایند.
انتخابات دورة هفتم ریاست جمهوری آغاز عصر اصلاحات سیاسی در جمهوری اسلامی ایران لقب گرفت و توسط مقام رهبری "حماسة بزرگی " نامیده شد. اولین اثر این حماسة بزرگ، نمایش اقتدار و مشروعیت مردمی نظام جمهوری اسلامی ایران بود، بطوری که این حضور حماسی مردم، نظام را در برابر تهدیدات خارجی بیمه کرد و پشتوانة مردمی، نظام جمهوری اسلامی ایران و نیز اهتمام آن را در پایبندی به حق تعیین سرنوشت شهروندان خویش به رخ جهانیان کشید و باعث بالا رفتن قدرت چانه‌زنی نظام در مناسبات جهانی گشت و در نتیجه دشمن وادار به عقب‌نشینی و تغییر در سیاست خود از حالت مخاصمه به مفاهمه شد.
منتخب دورة هفتم ریاست جمهوری به تعبیر مقام معظم رهبری، "از فرزندان انقلاب و از کارگزاران باسابقه دوران انقلاب و از خاندان پیغمبر و از ملبّسین به کسوت روحانی بود که در راه دانش‌های اسلامی و دینی سالیان متمادی تلاش نموده بود. " برخلاف جنگ روانی معاندان نظام، رأی به محمد خاتمی نه رأی به تغییر نظام بلکه رأی به تغییر و اصلاح پاره‌ای از امور در چارچوب قانون اساسی و ارزش‌های اصلی نظام محسوب گردید. برخلاف جوسازی رسانه‌های بیگانه و برخی از جریان‌های داخلی که کوشیده بودند تا تفسیری انحرافی از حماسة بزرگ خرداد 1376 ارائه دهند، دورة هفتم ریاست جمهوری فرصت بسیار ارزشمندی را برای تقریب نسل سوم و چهارم انقلاب به حاکمیت و پر کردن گسست احتمالی بین آنها فراهم نمود.
8ـ هشتمین دوره
دورة هشتم انتخابات ریاست جمهوری همچون دوره‌های دیگر نمایشگر مشروعیت مردمی نظام جمهوری اسلامی و تبلور نقش مردم در انتخابات زمامداران بود. در این دوره از انتخابات 814 نفر برای احراز مقام ریاست جمهوری ثبت‌نام نمودند که از این تعداد، 10 نفر توسط شورای نگهبان حائز شرایط مقرر در قانون اساسی برای احراز مقام ریاست جمهوری شناخته شدند. این اشخاص عبارت بودند از آقایان: 1ـ سیدمحمد خاتمی 2ـ احمد توکلی 3ـ علی شمخانی 4ـ عبدا... جاسبی 5ـ سیدمحمود کاشانی 6ـ حسن غفوری‌فرد 7ـ سیدمنصور رضوی 8ـ سیدشهاب‌الدین صدر 9ـ علی فلاحیان 10ـ سیدمصطفی هاشمی‌طبا.
با نگاهی به کاندیداهای تأیید صلاحیت شده دورة هشتم انتخابات ریاست جمهوری می‌توان این دوره را دورة تکثر فکری ـ سیاسی کاندیداها برای احراز مقام ریاست جمهوری دانست. داوطلبان در این دوره با شعارها و برنامه‌های متفاوتی سعی در جلب آرای مردم داشتند. احمد توکلی با برنامه تحقق جمهوری دوم؛ عبدا... جاسبی با برنامه و شعار ایران شاد برای فردایی آباد با دانایی ـ توانایی؛ سیدمنصور رضوی با شعار تشکیل دولت تفاهم ملی؛ علی شمخانی با شعار ایجاد امنیت و اصلاحات برای ایران 80 در سایه آرامش سیاسی ـ همبستگی ملی ـ رفاه اجتماعی؛ شهاب‌الدین صدر با شعار به سوی تمدن نوین ایران اسلامی؛ حسن غفوری فرد با شعار توسعه علمی کشور؛ علی فلاحیان با شعار حرکت به سمت توسعه فراصنعتی؛ سیدمحمود مصطفوی کاشانی با شعار تشکیل حکومت قانون و مبارزه با نابسامانی‌ها؛ سیدمصطفی هاشمی‌طبا با شعار اجرای برنامه سوم توسعه کشور؛ و سیدمحمد خاتمی با شعار تداوم اصلاحات، پا به عرصه رقابت‌های انتخاباتی گذاشتند. در این دوره بیش از هر چیز، تکثر فکری کاندیداها و نیز تنوع شعارها نمود پیدا می‌کرد. با این حال همچون دوره‌های گذشته انتخابات، جوسازی‌ها و سم‌پاشی‌های رسانه‌های بیگانه و عوامل آنها ادامه یافت و آنان سعی در مخدوش نمودن انتخابات و زیر سئوال بردن آن داشتند که باز همچون دوره‌های گذشته، شکوه مردم در پای صندوق‌های رأی تمام نقشه‌های آنان را نقش بر آب کرد و خواب‌های آشتفة آنان همچون گذشته تعبیر نشد.
در دورة هشتم انتخابات ریاست جمهوری علاوه بر محمد خاتمی که ریاست جمهوری هفتم را بر عهده داشت، برخی از کاندیداها، دومین دورة نامزدی خود را برای انتخابات ریاست جمهوری تجربه می‌کردند. احمد توکلی و عبدا... جاسبی در پنجمین دوره، حسن غفوری فرد در دورة سوم و سیدمحمود کاشانی در دورة چهارم نامزد شده بودند.
در دورة هشتم انتخابات ریاست جمهوری بنا به آمار رسمی 42.170.230 نفر واجد شرایط رأی دادن بودند که مردم با حضور 67 درصدی یعنی 28.155.969 نفر در پای صندوق‌های رأی در 18 خردادماه 1380 حماسه‌ای دیگر آفریدند و بار دیگر مردمسالاری جمهوری اسلامی ایران را به رخ جهانیان کشانده و حماسه‌ای دیگر را به نمایش گذاشتند. در این دوره همچون دورة هفتم، سیدمحمد خاتمی برندة انتخابات بود که حدود 69 درصد از کل آرای مأخوذه یعنی حدود 21.600.000 رأی را به خود اختصاص داد و بقیه کاندیداها نیز به ترتیب میزان رأی بدینصورت در رده‌های بعدی قرار گرفتند: 2ـ احمد توکلی 4.387.112، 3ـ علی شمخانی 737.051، 4ـ عبدا... جاسبی 259.759، 5ـ سیدمحمود کاشانی 237.660، 6ـ حسن غفوری‌فرد 129.155، 7ـ سیدمنصور رضوی 114.616، 8ـ سیدشهاب‌الدین صدر 60.546، 9ـ علی فلاحیان 55.255 و 10ـ سیدمصطفی هاشمی‌طبا 27.949.
در دورة هشتم نیز همچون دورة هفتم ریاست جمهوری، خط سیر اصلاحات در کشور ادامه یافت و در پرتو سیاست‌های کلی نظام و قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران گام‌های مؤثری در جهت رشد علم و فناوری برداشته شد.
9ـ نهمین دوره
نهمین دورة انتخابات ریاست جمهوری با سیل عظیم ثبت‌نام‌کنندگان کلید خورد، بطوری که به گفتة سخنگوی وقت شورای نگهبان، 84 نفر از ثبت‌نام کنندگان بی‌کار، 85 نفر حداقل یک تا 6 بار در دوره‌های مختلف انتخابات ریاست جمهوری و مجلس شورای اسلامی رد صلاحیت شده و نیز برخی ثبت‌کنندگان فاقد هیچ‌گونه سنخیّت فرهنگی و سیاسی با مردم ایران بوده‌اند. شورای نگهبان از بین ثبت‌نام کنندگان، آقایان علی‌اکبر هاشمی رفسنجانی، محمود احمدی‌نژاد، مهدی کروبی، محمدباقر قالیباف، علی لاریجانی و محسن رضایی را واجد شرایط مقرر برای ریاست جمهوری در قانون اساسی تشخیص و صلاحیت آنان را برای احراز مقام ریاست جمهوری تأیید نمود. پس از اعلام اسامی تأیید صلاحیت شده توسط شورای نگهبان، مقام معظم رهبری در راستای برگزاری انتخاباتی با مشارکت حداکثری شهروندان و دادن فرصت و مجال حضور در آزمایش بزرگ انتخابات به همة صاحبان سلایق گوناگون سیاسی، از شورای نگهبان درخواست تجدیدنظر نسبت به اعلام صلاحیت مصطفی معین و محسن مهرعلیزاده نمودند که شورای نگهبان نیز به این درخواست لبیک گفته و دو نامزد مزبور را نیز وارد جرگة انتخابات نمود که با تأیید صلاحیت ایشان، تعداد کاندیداهای تأیید صلاحیت شده به 8 نفر رسید. در میانة راه و در جریان تبلیغات و رقابت‌ها، محسن رضایی به نفع هاشمی رفسنجانی از کاندیداتوری انصراف داد و از ادامة رقابت کنار کشید.
دورة نهم انتخابات ریاست جمهوری، دوره‌ای متفاوت از دوره‌های پیشین بود؛ چرا که اولاً در این دوره برای اولین بار دو نامزد با حکم حکومتی رهبر انقلاب وارد رقابت‌های انتخاباتی شدند، ثانیاً انتخابات برای نخستین‌بار به مرحلة دوم کشیده شد. در این دوره از انتخابات 41.878.646 نفر بنا بر اعلام رسمی، واجد شرایط رأی دادن بودند که از این تعداد حدود 84/62 درصد واجدین شرایط رأی دادن یعنی 29.400.857 نفر در پای صندوق‌های رأی حاضر شدند. هیچ‌کدام از کاندیداها نتوانستند حد نصاب لازم را برای انتخاب شدن به سمت ریاست جمهوری در دور اول کسب نمایند، لذا انتخابات به مرحلة دوم کشیده شد. مرحلة دوم انتخابات دورة هشتم ریاست جمهوری در سوم تیرماه 1384 با رقابت محمود احمدی‌نژاد و اکبر هاشمی رفسنجانی برگزار شد که از مجموع 27.959.253 رأی، محمود احمدی‌نژاد توانست با کسب 17.248.782 رأی ریاست جمهوری نهم را از آن خود کند.
انتخابات دورة نهم بیش از هر چیز اوج سلامت انتخابات در نظام جمهوری اسلامی ایران را به نمایش گذاشت؛ چرا که برندة انتخابات کسی بود که با مجریان انتخابات در یک طیف سیاسی قرار نداشت و از لحاظ فکری کاملاً مخالف هم بودند. همچنین انتخابات دورة نهم نمایانگر حضور همة طیف‌های سیاسی و با ایده‌های متفاوت در میدان انتخابات بود. در این دوره از انتخابات، مردم به شعارهای اقتصادی تمایل نشان دادند و با گزینش نامزد صاحب شعارهای اقتصادی، مستضعف‌مدار و ایده‌های اصیل انقلاب، پایبندی دوبارة خویش را به آرمان‌های انقلاب اسلامی به منصه ظهور رساندند و تجدید میثاقی دوباره با آرمان‌های نظام جمهوری اسلامی را به نمایش گذاشتند.
نتیجه‌گیری
با بررسی 9 دوره برگزاری انتخابات ریاست جمهوری در نظام جمهوری اسلامی ایران نکاتی درخور توجه بدست می‌آید:
1ـ برخلاف کشورهای غربی و به اصطلاح مردمسالار، در تمامی دوره‌ها، افزایش روزافزون مشارکت مردم در انتخابات و نمایش حق تعیین سرنوشت شهروندان را شاهد هستیم.
2ـ در تمام دوره‌ها همواره تکثر کاندیداها با افکار و سلایق گوناگون و از طیف‌های مختلف سیاسی وجود داشته است.
3ـ عدم حضور شورای نگهبان در بررسی صلاحیت نامزدهای دورة اول و نظارت بر انتخابات آن دوره، نظام سیاسی کشور را با چالش مواجه نمود به نحوی که با دخالت مستقیم رهبری، رئیس‌جمهوری منتخب، مجبور به کناره‌گیری شد.
3ـ در برخی دوره‌ها کسانی پیروز انتخابات بوده‌اند که اختلاف فکری و سیاسی عمیق و شدیدی با مجریان و ناظران داشته‌اند (به عنوان نمونه دورة هفتم و دوره نهم) و این نشانگر اوج سلامت برگزاری انتخابات در نظام جمهوری اسلامی ایران و بی‌طرفی مجریان و ناظران انتخاباتی است.
4ـ در تمام ادوار مقام رهبری از رئیس جمهوری منتخب حمایت کرده و با تنفیذ حکم وی مشروعیت مردمسالاری نظام جمهوری اسلامی ایران را به اثبات رسانده است.
5ـ انتخابات هفتمین دورة ریاست جمهوری از حیث مشارکت مردم در پای صندوق‌های رأی با حدود 80 درصد، اولین مقام را پس از همه‌پرسی جمهوری اسلامی در انتخابات برگزاری شده پس از پیروزی انقلاب اسلامی دارا می‌باشد.
6ـ تکثر بیش از حد کاندیداها از نظر فکری و سیاسی باعث کشانده شدن انتخابات به مرحله دوم می‌شود (دورة نهم).
7ـ تکثر کاندیداها از حیث نِحْلة فکری و تفکر سیاسی و نیز تنوع شعارها و برنامه‌ها نشانگر فضای باز سیاسی در کشور است.
8ـ شورای نگهبان بدون توجه به سلایق و گرایش‌های سیاسی افراد، و در چارچوب قانون اساسی و بر اساس ضوابط و شرایط قانونی به تأیید یا رد صلاحیت کاندیداها می‌پردازد.
9ـ در میان شش رئیس‌جمهور منتخب گذشته مقام معظم رهبری با کسب 95% آراء، بیشترین تعداد میزان آراء را کسب کرده است.
10ـ در جمهوری اسلامی ایران، رأی‌گیری یک انتخاب نانوشتة از بالا نیست بلکه واقعاً انتخابات به معنای واقعی کلمه در راستای تبلور اراده اصیل مردمی تحقق می‌یابد.
11ـ مطابق آمار تفکیکی نه دورة انتخابات ریاست جمهوری، کمترین میزان مشارکت مردم مربوط به دورة ششم ریاست جمهوری و بالاترین میزان مشارکت مربوط به دورة هفتم بوده است و بیشترین تعداد نامزدهای تأیید صلاحیت شده مربوط به اولین دوره با 107 نفر و کمترین نامزدها در دورة پنجم با 2 نفر بوده است.
12ـ بیشترین افراد داوطلب ثبت‌نام کننده، مربوط به دورة نهم و در حدود 1010 نفر می‌باشد که 921 نفر مرد و 89 نفر زن و کمترین افراد داوطلب با 46 نفر مربوط به دوره سوم می‌باشد.
برگزاری بیش از 29 انتخابات در طول حیات سی سالة جمهوری اسلامی ایران، جایگاه شایسته مردمسالاری را در این نظام به تصویر می‌کشاند. در این میان برگزاری 9 دورة ریاست جمهوری، خود بیانگر نکات پندآموز بسیاری است. در واقع می‌توان انتخابات ریاست جمهوری را یکی از مؤلّفه‌های اصلی "جمهوریت " نظام و مشارکت همگانی توأم با احساس مسئولیت در ادارة امور کشور و نیز تبلور ارادة واقعی و راستین مردم در انتخاب زمامداران دانست. بررسی و تحلیل علمی و بی‌طرفانه این مؤلّفه‌ها، می‌تواند علاوه برای انتخاب‌کنندگان و انتخاب‌شوندگان، دستاوردهای فراوانی را برای مجریان و دست‌اندرکاران نظارت بر انتخابات نیز در بر داشته باشد. با این رویکرد این مقاله به بررسی 9 دوره برگزاری انتخابات ریاست جمهوری از زوایای گوناگون به ویژه از بُعد نظارت و بیان دستاوردهای آن پرداخته است.
1ـ اولین دوره
اولین انتخابات ریاست جمهوری در ایران در تاریخ 5/11/1358 برگزار شد. در این دوره تعداد 124 نفر به عنوان نامزد در انتخابات ریاست جمهوری ثبت‌نام نمودند که به علت عدم تشکیل شورای نگهبان، تأیید صلاحیت کاندیداها بر اساس مادة(5) "قانون انتخابات ریاست جمهوری " مصوب شورای انقلاب به عهدة رهبری نظام حضرت امام خمینی(ره) واگذار شده بود. صلاحیت هیچ یک از 124 داوطلب توسط حضرت امام (ره) رد نشد ولی برخی از آنها از رقابت در انتخابات کناره‌گیری نموده و در روز رأی‌گیری در نهایت 107 نفر به رقابت پرداختند. پس از شمارش آراء مأخوذه آقای بنی‌صدر بعنوان اولین رئیس‌جمهور ایران شناخته شد و با دریافت حکم تنفیذ از امام خمینی(ره) از روز 15 بهمن ماه 1358 دورة ریاست جمهوری وی آغاز شد. دوران ریاست جمهوری وی بنا به علل سیاسی که پرداختن به آنها بیرون از مجال و حوصلة این نوشتار می‌باشد، کوتاه بود. او ابتدا توسط حضرت امام(ره) از فرماندهی کل نیروهای مسلح برکنار، سپس با رأی مجلس به عدم کفایت سیاسی وی و تنفیذ رأی مجلس توسط حضرت امام(ره) از ریاست جمهوری عزل و در هفتم مردادماه 1360 در حالی که کمتر از 17 ماه از آغاز ریاست جمهوریش می‌گذشت از کشور گریخت.
در میان افراد تأیید صلاحیت شده اشخاصی وجود داشتند که از چهره‌های سیاسی بوده و با نگرش‌های کاملاً متفاوت و به صورت فعّال در این انتخابات شرکت نمودند. اسامی برخی از آنها عبارتند از: آقایان 1ـ صادق خلخالی 2ـ محمد مُکْری 3ـ سیداحمد مدنی 4ـ حسن حبیبی 5ـ صادق قطب‌زاده 6ـ صادق طباطبایی 7ـ کاظم سامی 8ـ داریوش فروهر و... . لازم به توضیح است که شهید حسن آیت در روزهای پایانی از نامزدی جهت تصدی ریاست جمهوری انصراف داد و آقای جلال‌الدین فارسی که نامزد اصلی حزب جمهوری اسلامی، جامعه روحانیت مبارز تهران و جامعة مدرسین حوزة علمیه قم بود، به دلیل شائبة ایرانی‌الاصل نبودن مجبور به کناره‌گیری از صحنة انتخابات شد. همچنین مسعود رجوی با این فرمایش حضرت امام(ره) مبنی بر اینکه کسانی که به قانون اساسی رأی نداده‌اند حق داوطلبی ندارند مجبور به کناره‌گیری از عرصة انتخابات شد.
تعداد شرکت‌کنندگان در انتخابات از مجموع حدود بیست میلیون نفر واجدین شرایط، 14 میلیون نفر بودند، به عبارت دیگر، میزان 67% آنها از مجموع واجدین شرایط در انتخابات شرکت نمودند. آقای ابوالحسن بنی‌صدر با بدست آوردن حدود ده میلیون رأی از کل آراء مأخوذه، بعنوان اولین رئیس‌جمهور ایران انتخاب شد.
2ـ دومین دوره
دومین دورة انتخابات ریاست جمهوری پس از برکناری بنی‌صدر در 2 مرداد ماه 1360 و در شرایطی که حدود یکسال از شروع جنگ تحمیلی عراق و استکبار جهانی علیه ایران می‌گذشت برگزار شد. لازم به ذکر است که قبل از برگزاری انتخابات، شورای ریاست جمهوری مرکب از آیت‌ا... بهشتی، آیت‌ا... خامنه‌ای، حجت‌الاسلام والمسلمین هاشمی رفسنجانی، حاج سیداحمد خمینی به عنوان نمایندة امام و شهید رجایی به عنوان نخست‌وزیر تشکیل شد. این شورا در اجرای اصل یکصدوسی‌ویکم قانون اساسی زمینة برگزاری انتخابات را فراهم نمود.
در این دوره 71 نفر به عنوان داوطلب در انتخابات ریاست جمهوری ثبت‌نام کردند. با تأسیس و تشکیل شورای نگهبان که احراز صلاحیت مطابق قانون اساسی به عهده این شورا بود، این شورا از میان دواطلبان، 4 نفر را واجد صلاحیت برای احراز پست ریاست جمهوری دانست. نامزدهای تأیید صلاحیت شده توسط شورای نگهبان عبارت بودند از: آقایان 1ـ محمدعلی رجائی 2ـ عباس شیبانی 3ـ اکبر پرورش 4ـ حبیب‌ا... عسگراولادی مسلمان. پس از تأییدصلاحیت افراد فوق به عنوان نامزد انتخابات و همچنین شروع زمان مجاز برای تبلیغات، احزاب، گروه‌ها و جمعیت‌ها به طرفداری و حمایت از کاندیدای مورد نظر خود پرداختند.
علی‌رغم آنکه تقریباً تمامی گروه‌ها و احزاب بصورت یکپارچه آقای محمدعلی رجائی را مورد حمایت خود قرار داده بودند، اما ایشان اعتقادی به تبلیغات نداشت و در بیان مبانی اعتقادی خود در خصوص موضوع اظهار می‌داشت: "من معتقدم که اینگونه تبلیغاتی که برای کاندیداها می‌شود، تبلیغات ناشی از نظام سرمایه‌داری است ". همچنین آرزو داشت روزی فرا برسد تا تبلیغات انتخاباتی نیز مردمی شود. با این اوصاف انتخابات برگزار گردید و در روز پنجم مردادماه با شمارش آراء، آقای رجائی اکثریت مطلق آراء را به خود اختصاص داده و شورای نگهبان نیز در تاریخ 10/5/1360 صحت انتخابات را تأیید و اعلام کرد. نکتة قابل توجه در نتیجة انتخابات این است که از مجموع 14.763.362 رأی مأخوذه، شهید رجائی 13.001.761 رأی را بدست آورد. ایشان مجموعاً 28 روز به عنوان رئیس‌جمهور مسئولیت امور اجرایی کشور را عهده‌دار بود و سرانجام در شهریور همان سال توسط منافقین به شهادت رسیدند.
شایان ذکر است در این دوره تعداد افرادی که مطابق آمار رسمی واجد حق رأی بودند 22 میلیون نفر بوده است. با توجه به اوصاف و شرایط ویژه این دوره ملاحظه می‌شود هر چند کاندیداها دارای دیدگاه‌های متفاوتی در امور اقتصادی، سیاسی، ادارة امور کشور حتی در نحوه تبلیغات بودند ولی همة نامزدها به تأیید شورای نگهبان رسیده‌اند. بنابراین روش شورای نگهبان، بیانگر آن است که علی‌رغم وجود افکار متمایز و مختلف در عرصة انتخابات، این نهاد بدون توجه به مسائل و گرایشات و صرفاً با مدنظر قرار دادن ضوابط قانونی و حقوقی به بررسی صلاحیت‌ها پرداخته است.
3ـ سومین دوره
پس از شهادت آقای محمدعلی رجائی، بلافاصله مقدمات برگزاری انتخابات سومین دورة ریاست جمهوری در تاریخ دهم مهرماه 1360 فراهم شد. در این دوره تعداد ثبت‌نام کنندگان جهت احراز پست ریاست جمهوری 46 نفر بودند. البته با نگاهی گذرا به تعداد داوطلبان در دو دورة گذشته، تعداد نامزدها نسبت به دوره‌های اول و دوم کاهش چشمگیری داشته است، شاید بتوان دلیل این امر را اقتضائات خاص دوران آغاز جنگ دانست. به هر حال شورای نگهبان پس از بررسی صلاحیت نامزدهای انتخابات ریاست جمهوری تعداد 4 نفر را به شرح زیر واجد صلاحیت برای احراز پست خطیر ریاست جمهوری دانست. آقایان: 1ـ سیداکبر پرورش 2ـ سیدرضا زواره‌ای 3ـ آیت‌ا... سیدعلی خامنه‌ای 4ـ حسن غفوری‌فرد.
پس از برگزاری پرشور انتخابات، در نهایت، آیت‌ا... خامنه‌ای با حدود 16 میلیون رأی یعنی 95% از کل آراء به عنوان رئیس‌جمهور حائز آراء لازم گردید و رهبر فقید انقلاب اسلامی نیز حکم ریاست جمهوری ایشان را تنفیذ نمودند. البته شایان ذکر است در این دوره از انتخابات، آیت‌ا... مهدوی‌کنی یک روز قبل از اخذ آراء از نامزدی انصراف داد، همچنین آقایان علی موحدی ساوجی و علی‌اکبر ولایتی از جمله داوطلبان این دوره از انتخابات بودند که به دلیل حضور مقام معظم رهبری وارد میدان رقابت نشدند.
از جمله مسائل درخور توجّه در این دوره از انتخابات نسبت به انتخابات دوره‌های قبل آن است که رئیس‌جمهور منتخب، با حدود 16 میلیون رأی یعنی 41/94 درصد از کل آراء به ریاست جمهوری انتخاب شدند. این تعداد رأی تابه‌حال بیشترین میزان رأی در خلال انتخابات‌های ریاست جمهوری ایران می‌باشد. لازم به توضیح است پس از شهادت آقای محمدعلی رجائی، بنیانگذار جمهوری اسلامی ایران علی‌رغم نظر قبلی، شرط غیرروحانی بودن رئیس‌جمهور را برداشته و با این اقدام امکان حضور روحانیون در پست‌های اجرایی نظام فراهم شد.
افراد واجد شرایط رأی در این دوره بالغ بر بیست‌ودو میلیون نفر بوده‌اند. از دیگر ویژگی‌های بارز این دوره از انتخابات ریاست جمهوری افزایش آراء نسبت به دوره‌های قبلی بود. به طوری که نسبت به دورة دوم تعداد آراء 20 درصد افزایش یافت و مشارکت 75 درصدی مردم و کسب 95% از کل آرای مأخوذه توسط رئیس‌جمهور منتخب علی‌رغم اینکه انقلاب نوپای ایران اسلامی به دلیل اتخاذ مشی مسلحانه و ترورهای کور توسط منافقین و گروه‌های ضدانقلاب در درون درگیر و در جبهه‌های دفاع مقدس وارد یکی از بحرانی‌ترین مقاطع تاریخی شده بود، نشان داد که اولاً وحدت و همبستگی نیروهای انقلاب رمز پیروزی است، ثانیاً مردم به هر کنش مذبوحانه‌ای از آنچه و آنکه دشمن می‌پنداشت واکنش سترگ و حماسه‌وار نشان داده و می‌دهد.
4ـ چهارمین دوره
در انتخابات دورة چهارم ریاست جمهوری 50 نفر ثبت‌نام کردند که از این تعداد 3 نفر یعنی آقایان: آیت‌ا... سیدعلی خامنه‌ای، حبیب‌ا... عسگر اولادی مسلمان و دکتر سیدمحمود کاشانی توسط شورای نگهبان واجد صلاحیت شناخته شدند. تعداد ثبت‌نام کنندگان از دورة سوم بیشتر ولی از دوره‌های اول و دوم کمتر بود. همینطور تعداد تأیید صلاحیت‌شدگان کمتر از سه دوره قبل بود. در انتخابات دورة چهارم ریاست جمهوری بنا بر اعلام رسمی 25.133.802 نفر واجد شرایط رأی دادن بودند که از این تعداد یعنی 14.238.587 نفر (حدود 55%) با حضور در پای صندوق‌های رأی در تاریخ 25/5/1364 علی‌رغم شرایط جنگ و گرفتاری‌های پیش آمده حضوری شکوهمند را به نمایش گذاشتند. در این دوره، رئیس‌جمهور وقت با کسب 12.205.012 رأی و با حدود 86 درصد آراء مجدّداً برای یک دورة چهار سالة دیگر به مقام ریاست جمهوری انتخاب و آقایان سیدمحمود کاشانی با کسب 1.402.953 رأی و حبیب‌ا... عسگراولادی با کسب 278.113 رأی در رتبه‌های بعدی قرار گرفتند.
5ـ پنجمین دوره
پنجمین دورة انتخابات ریاست جمهوری در سال 1368 برگزار شد. در این دوره ابتدا 79 نفر برای نامزدی ثبت‌نام نمودند که صلاحیت دو نفر از آنان یعنی آقایان: اکبر هاشمی رفسنجانی و عباس شیبانی توسط شورای نگهبان مورد تأیید قرار گرفت. برگزاری پنجمین دورة انتخابات ریاست جمهوری همزمان با رحلت بنیانگذار جمهوری اسلامی بود و در زمان برگزاری انتخابات حدود دو ماه از رحلت حضرت امام می‌گذشت. در دورة پنجم انتخابات ریاست جمهوری بنا بر آمار رسمی حدود 30.139.598 نفر واجد شرایط رأی دادن بودند که از این تعداد حدود 16.452.677 نفر (54%) در 6 مرداد ماه 1368 پای صندوق‌های رأی حضور پیدا کردند. آقای اکبر هاشمی رفسنجانی با کسب 5/15 میلیون رأی از آراء مأخوذه و 94% درصد آراء شرکت‌کنندگان به مقام ریاست جمهوری رسید و عباس شیبانی نیز تعداد 635.165 از آراء را به خود اختصاص داد. این دوره از انتخابات ریاست جمهوری سرآغاز فصل تازه‌ای در حیات جمهوری اسلامی ایران شد که به دوره سازندگی معروف گردید و اقداماتی در راستای ترمیم خرابی‌های ناشی از جنگ و نیز پیشرفت اقتصادی کشور صورت گرفت.
در انتخابات دورة پنجم علی‌رغم قلّت کاندیداها، مشارکت مردم حدود 2 میلیون بیشتر از دورة پیش است و کشور شاهد افزایش مشارکت مردم می‌باشد.
6ـ ششمین دوره
دورة ششم انتخابات ریاست جمهوری با ثبت‌نام 128 داوطلب آغاز شد که از این میان، صلاحیت 4 نفر یعنی آقایان: اکبر هاشمی رفسنجانی، احمد توکلی، رجبعلی طاهری و عبدا... جاسبی توسط شورای نگهبان احراز شد. در این دوره بنا بر آمار رسمی 33.156.055 نفر واجد شرایط رأی دادن بودند که حدود 51 درصد واجدین شرایط یعنی 16.796.787 نفر در 21 خرداد ماه 1372 به پای صندوق‌های رأی رفتند. از کل آرای مأخوذه، آقای هاشمی رفسنجانی توانست با کسب 10.566.499 رأی یعنی حدود 63 درصد آراء مجدّداً به مقام ریاست جمهوری ششم نایل گردد و رقبای وی یعنی آقایان: احمد توکلی با کسب 4.026.879 رأی، عبدا... جاسبی با 1.498.084 رأی و رجبعلی طاهری با 387.655 رأی در رتبه‌های بعدی قرار گرفتند.
در این دوره مشارکت مردم 6/50 درصد بود که کمترین میزان مشارکت در طول انتخابات دوره‌های گذشته را نشان می‌دهد.
7ـ هفتمین دوره
هفتمین دوره انتخابات ریاست جمهوری ایران را می‌توان با توجه به جو حاکم بر تبلیغات و نیز جوسازی‌های بیگانگان، دوره‌ای درخشان در تاریخ مردمسالاری دینی در نظام جمهوری اسلامی ایران دانست. در این دوره از انتخابات 238 نفر داوطلب ریاست‌جمهوری شدند. شورای‌نگهبان در چهارچوب اوصاف و شرایط مندرج در اصل115 قانون اساسی چهار نفر را واجد شرایط کاندیداتوری شناخته و صلاحیت آنها را برای احراز مقام ریاست جمهوری تأیید نمود. این چهار نفر عبارت بودند از آقایان: 1ـ علی‌اکبر ناطق نوری (رئیس وقت مجلس شورای اسلامی) 2ـ سیدمحمد خاتمی (وزیر پیشین فرهنگ و ارشاد اسلامی) 3ـ سیدرضا زواره‌ای (رئیس وقت سازمان ثبت اسناد و املاک کشور) 4ـ محمد محمدی‌نیک (ری‌شهری) (وزیر اسبق اطلاعات و رئیس جمعیت دفاع از ارزش‌های انقلاب اسلامی).
در انتخابات دورة هفتم ریاست جمهوری که طبق اعلام رسمی 36.466.487 نفر واجد شرایط رأی دادن بودند، حدود 29.145.745 نفر در روز دوم خرداد ماه 1376 پای صندوق‌های رأی رفتند و نمادی از مردمسالاری دینی در جمهوری اسلامی ایران را به نمایش گذاشتند. نتایج انتخابات دورة هفتم ریاست جمهوری برای تحلیل‌گران غیرمنتظره و اعجاب‌آور بود و تا اعلام نتایج، تحلیل‌گران سیاسی و انتخاباتی نتوانستند رئیس‌جمهوری منتخب را پیش‌بینی کنند. با پایان رأی‌گیری و شمارش آراء آقای سیدمحمد خاتمی توانست با کسب 20.078.178 رأی حدود 69 درصد آراء را به خود اختصاص دهد. پس از وی، علی‌اکبر ناطق نوری با کسب 7.242.859 رأی، نفر دوم شد و سیدرضا زواره‌ای با 771.460 و محمد محمدی‌نیک (ری‌شهری) با 744.205 رأی رتبه‌های بعدی را به خود اختصاص دادند.
دورة هفتم ریاست جمهوری را می‌توان دورة عطفی در تاریخ انتخابات جمهوری اسلامی ایران دانست چرا که جدا از حضور شکوهمند مردم در انتخابات، بی‌طرفی و استقلال نهاد ناظر بر انتخابات و نیز مجریان را به نمایش گذاشت و بر همگان ثابت کرد که مجریان و ناظران بدون توجه به گرایش کاندیداها، صرفاً از آرای عمومی پاسداری کرده و ارادة مردم را اعلام می‌نمایند.
انتخابات دورة هفتم ریاست جمهوری آغاز عصر اصلاحات سیاسی در جمهوری اسلامی ایران لقب گرفت و توسط مقام رهبری "حماسة بزرگی " نامیده شد. اولین اثر این حماسة بزرگ، نمایش اقتدار و مشروعیت مردمی نظام جمهوری اسلامی ایران بود، بطوری که این حضور حماسی مردم، نظام را در برابر تهدیدات خارجی بیمه کرد و پشتوانة مردمی، نظام جمهوری اسلامی ایران و نیز اهتمام آن را در پایبندی به حق تعیین سرنوشت شهروندان خویش به رخ جهانیان کشید و باعث بالا رفتن قدرت چانه‌زنی نظام در مناسبات جهانی گشت و در نتیجه دشمن وادار به عقب‌نشینی و تغییر در سیاست خود از حالت مخاصمه به مفاهمه شد.
منتخب دورة هفتم ریاست جمهوری به تعبیر مقام معظم رهبری، "از فرزندان انقلاب و از کارگزاران باسابقه دوران انقلاب و از خاندان پیغمبر و از ملبّسین به کسوت روحانی بود که در راه دانش‌های اسلامی و دینی سالیان متمادی تلاش نموده بود. " برخلاف جنگ روانی معاندان نظام، رأی به محمد خاتمی نه رأی به تغییر نظام بلکه رأی به تغییر و اصلاح پاره‌ای از امور در چارچوب قانون اساسی و ارزش‌های اصلی نظام محسوب گردید. برخلاف جوسازی رسانه‌های بیگانه و برخی از جریان‌های داخلی که کوشیده بودند تا تفسیری انحرافی از حماسة بزرگ خرداد 1376 ارائه دهند، دورة هفتم ریاست جمهوری فرصت بسیار ارزشمندی را برای تقریب نسل سوم و چهارم انقلاب به حاکمیت و پر کردن گسست احتمالی بین آنها فراهم نمود.
8ـ هشتمین دوره
دورة هشتم انتخابات ریاست جمهوری همچون دوره‌های دیگر نمایشگر مشروعیت مردمی نظام جمهوری اسلامی و تبلور نقش مردم در انتخابات زمامداران بود. در این دوره از انتخابات 814 نفر برای احراز مقام ریاست جمهوری ثبت‌نام نمودند که از این تعداد، 10 نفر توسط شورای نگهبان حائز شرایط مقرر در قانون اساسی برای احراز مقام ریاست جمهوری شناخته شدند. این اشخاص عبارت بودند از آقایان: 1ـ سیدمحمد خاتمی 2ـ احمد توکلی 3ـ علی شمخانی 4ـ عبدا... جاسبی 5ـ سیدمحمود کاشانی 6ـ حسن غفوری‌فرد 7ـ سیدمنصور رضوی 8ـ سیدشهاب‌الدین صدر 9ـ علی فلاحیان 10ـ سیدمصطفی هاشمی‌طبا.
با نگاهی به کاندیداهای تأیید صلاحیت شده دورة هشتم انتخابات ریاست جمهوری می‌توان این دوره را دورة تکثر فکری ـ سیاسی کاندیداها برای احراز مقام ریاست جمهوری دانست. داوطلبان در این دوره با شعارها و برنامه‌های متفاوتی سعی در جلب آرای مردم داشتند. احمد توکلی با برنامه تحقق جمهوری دوم؛ عبدا... جاسبی با برنامه و شعار ایران شاد برای فردایی آباد با دانایی ـ توانایی؛ سیدمنصور رضوی با شعار تشکیل دولت تفاهم ملی؛ علی شمخانی با شعار ایجاد امنیت و اصلاحات برای ایران 80 در سایه آرامش سیاسی ـ همبستگی ملی ـ رفاه اجتماعی؛ شهاب‌الدین صدر با شعار به سوی تمدن نوین ایران اسلامی؛ حسن غفوری فرد با شعار توسعه علمی کشور؛ علی فلاحیان با شعار حرکت به سمت توسعه فراصنعتی؛ سیدمحمود مصطفوی کاشانی با شعار تشکیل حکومت قانون و مبارزه با نابسامانی‌ها؛ سیدمصطفی هاشمی‌طبا با شعار اجرای برنامه سوم توسعه کشور؛ و سیدمحمد خاتمی با شعار تداوم اصلاحات، پا به عرصه رقابت‌های انتخاباتی گذاشتند. در این دوره بیش از هر چیز، تکثر فکری کاندیداها و نیز تنوع شعارها نمود پیدا می‌کرد. با این حال همچون دوره‌های گذشته انتخابات، جوسازی‌ها و سم‌پاشی‌های رسانه‌های بیگانه و عوامل آنها ادامه یافت و آنان سعی در مخدوش نمودن انتخابات و زیر سئوال بردن آن داشتند که باز همچون دوره‌های گذشته، شکوه مردم در پای صندوق‌های رأی تمام نقشه‌های آنان را نقش بر آب کرد و خواب‌های آشتفة آنان همچون گذشته تعبیر نشد.
در دورة هشتم انتخابات ریاست جمهوری علاوه بر محمد خاتمی که ریاست جمهوری هفتم را بر عهده داشت، برخی از کاندیداها، دومین دورة نامزدی خود را برای انتخابات ریاست جمهوری تجربه می‌کردند. احمد توکلی و عبدا... جاسبی در پنجمین دوره، حسن غفوری فرد در دورة سوم و سیدمحمود کاشانی در دورة چهارم نامزد شده بودند.
در دورة هشتم انتخابات ریاست جمهوری بنا به آمار رسمی 42.170.230 نفر واجد شرایط رأی دادن بودند که مردم با حضور 67 درصدی یعنی 28.155.969 نفر در پای صندوق‌های رأی در 18 خردادماه 1380 حماسه‌ای دیگر آفریدند و بار دیگر مردمسالاری جمهوری اسلامی ایران را به رخ جهانیان کشانده و حماسه‌ای دیگر را به نمایش گذاشتند. در این دوره همچون دورة هفتم، سیدمحمد خاتمی برندة انتخابات بود که حدود 69 درصد از کل آرای مأخوذه یعنی حدود 21.600.000 رأی را به خود اختصاص داد و بقیه کاندیداها نیز به ترتیب میزان رأی بدینصورت در رده‌های بعدی قرار گرفتند: 2ـ احمد توکلی 4.387.112، 3ـ علی شمخانی 737.051، 4ـ عبدا... جاسبی 259.759، 5ـ سیدمحمود کاشانی 237.660، 6ـ حسن غفوری‌فرد 129.155، 7ـ سیدمنصور رضوی 114.616، 8ـ سیدشهاب‌الدین صدر 60.546، 9ـ علی فلاحیان 55.255 و 10ـ سیدمصطفی هاشمی‌طبا 27.949.
در دورة هشتم نیز همچون دورة هفتم ریاست جمهوری، خط سیر اصلاحات در کشور ادامه یافت و در پرتو سیاست‌های کلی نظام و قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران گام‌های مؤثری در جهت رشد علم و فناوری برداشته شد.
9ـ نهمین دوره
نهمین دورة انتخابات ریاست جمهوری با سیل عظیم ثبت‌نام‌کنندگان کلید خورد، بطوری که به گفتة سخنگوی وقت شورای نگهبان، 84 نفر از ثبت‌نام کنندگان بی‌کار، 85 نفر حداقل یک تا 6 بار در دوره‌های مختلف انتخابات ریاست جمهوری و مجلس شورای اسلامی رد صلاحیت شده و نیز برخی ثبت‌کنندگان فاقد هیچ‌گونه سنخیّت فرهنگی و سیاسی با مردم ایران بوده‌اند. شورای نگهبان از بین ثبت‌نام کنندگان، آقایان علی‌اکبر هاشمی رفسنجانی، محمود احمدی‌نژاد، مهدی کروبی، محمدباقر قالیباف، علی لاریجانی و محسن رضایی را واجد شرایط مقرر برای ریاست جمهوری در قانون اساسی تشخیص و صلاحیت آنان را برای احراز مقام ریاست جمهوری تأیید نمود. پس از اعلام اسامی تأیید صلاحیت شده توسط شورای نگهبان، مقام معظم رهبری در راستای برگزاری انتخاباتی با مشارکت حداکثری شهروندان و دادن فرصت و مجال حضور در آزمایش بزرگ انتخابات به همة صاحبان سلایق گوناگون سیاسی، از شورای نگهبان درخواست تجدیدنظر نسبت به اعلام صلاحیت مصطفی معین و محسن مهرعلیزاده نمودند که شورای نگهبان نیز به این درخواست لبیک گفته و دو نامزد مزبور را نیز وارد جرگة انتخابات نمود که با تأیید صلاحیت ایشان، تعداد کاندیداهای تأیید صلاحیت شده به 8 نفر رسید. در میانة راه و در جریان تبلیغات و رقابت‌ها، محسن رضایی به نفع هاشمی رفسنجانی از کاندیداتوری انصراف داد و از ادامة رقابت کنار کشید.
دورة نهم انتخابات ریاست جمهوری، دوره‌ای متفاوت از دوره‌های پیشین بود؛ چرا که اولاً در این دوره برای اولین بار دو نامزد با حکم حکومتی رهبر انقلاب وارد رقابت‌های انتخاباتی شدند، ثانیاً انتخابات برای نخستین‌بار به مرحلة دوم کشیده شد. در این دوره از انتخابات 41.878.646 نفر بنا بر اعلام رسمی، واجد شرایط رأی دادن بودند که از این تعداد حدود 84/62 درصد واجدین شرایط رأی دادن یعنی 29.400.857 نفر در پای صندوق‌های رأی حاضر شدند. هیچ‌کدام از کاندیداها نتوانستند حد نصاب لازم را برای انتخاب شدن به سمت ریاست جمهوری در دور اول کسب نمایند، لذا انتخابات به مرحلة دوم کشیده شد. مرحلة دوم انتخابات دورة هشتم ریاست جمهوری در سوم تیرماه 1384 با رقابت محمود احمدی‌نژاد و اکبر هاشمی رفسنجانی برگزار شد که از مجموع 27.959.253 رأی، محمود احمدی‌نژاد توانست با کسب 17.248.782 رأی ریاست جمهوری نهم را از آن خود کند.
انتخابات دورة نهم بیش از هر چیز اوج سلامت انتخابات در نظام جمهوری اسلامی ایران را به نمایش گذاشت؛ چرا که برندة انتخابات کسی بود که با مجریان انتخابات در یک طیف سیاسی قرار نداشت و از لحاظ فکری کاملاً مخالف هم بودند. همچنین انتخابات دورة نهم نمایانگر حضور همة طیف‌های سیاسی و با ایده‌های متفاوت در میدان انتخابات بود. در این دوره از انتخابات، مردم به شعارهای اقتصادی تمایل نشان دادند و با گزینش نامزد صاحب شعارهای اقتصادی، مستضعف‌مدار و ایده‌های اصیل انقلاب، پایبندی دوبارة خویش را به آرمان‌های انقلاب اسلامی به منصه ظهور رساندند و تجدید میثاقی دوباره با آرمان‌های نظام جمهوری اسلامی را به نمایش گذاشتند.
نتیجه‌گیری
با بررسی 9 دوره برگزاری انتخابات ریاست جمهوری در نظام جمهوری اسلامی ایران نکاتی درخور توجه بدست می‌آید:
1ـ برخلاف کشورهای غربی و به اصطلاح مردمسالار، در تمامی دوره‌ها، افزایش روزافزون مشارکت مردم در انتخابات و نمایش حق تعیین سرنوشت شهروندان را شاهد هستیم.
2ـ در تمام دوره‌ها همواره تکثر کاندیداها با افکار و سلایق گوناگون و از طیف‌های مختلف سیاسی وجود داشته است.
3ـ عدم حضور شورای نگهبان در بررسی صلاحیت نامزدهای دورة اول و نظارت بر انتخابات آن دوره، نظام سیاسی کشور را با چالش مواجه نمود به نحوی که با دخالت مستقیم رهبری، رئیس‌جمهوری منتخب، مجبور به کناره‌گیری شد.
3ـ در برخی دوره‌ها کسانی پیروز انتخابات بوده‌اند که اختلاف فکری و سیاسی عمیق و شدیدی با مجریان و ناظران داشته‌اند (به عنوان نمونه دورة هفتم و دوره نهم) و این نشانگر اوج سلامت برگزاری انتخابات در نظام جمهوری اسلامی ایران و بی‌طرفی مجریان و ناظران انتخاباتی است.
4ـ در تمام ادوار مقام رهبری از رئیس جمهوری منتخب حمایت کرده و با تنفیذ حکم وی مشروعیت مردمسالاری نظام جمهوری اسلامی ایران را به اثبات رسانده است.
5ـ انتخابات هفتمین دورة ریاست جمهوری از حیث مشارکت مردم در پای صندوق‌های رأی با حدود 80 درصد، اولین مقام را پس از همه‌پرسی جمهوری اسلامی در انتخابات برگزاری شده پس از پیروزی انقلاب اسلامی دارا می‌باشد.
6ـ تکثر بیش از حد کاندیداها از نظر فکری و سیاسی باعث کشانده شدن انتخابات به مرحله دوم می‌شود (دورة نهم).
7ـ تکثر کاندیداها از حیث نِحْلة فکری و تفکر سیاسی و نیز تنوع شعارها و برنامه‌ها نشانگر فضای باز سیاسی در کشور است.
8ـ شورای نگهبان بدون توجه به سلایق و گرایش‌های سیاسی افراد، و در چارچوب قانون اساسی و بر اساس ضوابط و شرایط قانونی به تأیید یا رد صلاحیت کاندیداها می‌پردازد.
9ـ در میان شش رئیس‌جمهور منتخب گذشته مقام معظم رهبری با کسب 95% آراء، بیشترین تعداد میزان آراء را کسب کرده است.
10ـ در جمهوری اسلامی ایران، رأی‌گیری یک انتخاب نانوشتة از بالا نیست بلکه واقعاً انتخابات به معنای واقعی کلمه در راستای تبلور اراده اصیل مردمی تحقق می‌یابد.
11ـ مطابق آمار تفکیکی نه دورة انتخابات ریاست جمهوری، کمترین میزان مشارکت مردم مربوط به دورة ششم ریاست جمهوری و بالاترین میزان مشارکت مربوط به دورة هفتم بوده است و بیشترین تعداد نامزدهای تأیید صلاحیت شده مربوط به اولین دوره با 107 نفر و کمترین نامزدها در دورة پنجم با 2 نفر بوده است.
12ـ بیشترین افراد داوطلب ثبت‌نام کننده، مربوط به دورة نهم و در حدود 1010 نفر می‌باشد که 921 نفر مرد و 89 نفر زن و کمترین افراد داوطلب با 46 نفر مربوط به دوره سوم می‌باشد.