معرفی وبلاگ
دسته
آرشیو
آمار وبلاگ
تعداد بازدید : 4577601
تعداد نوشته ها : 10297
تعداد نظرات : 320
Rss
طراح قالب
مهدي يوسفي
از جریان هاى متعدد توسعه اقتصادى، اجتماعى و سیاسى صد ساله اخیر ایران؛ جمعیت کشور در پدیده هاى مهمى چون تولید ملى، مصرف ملى، تجارت کشور و سرمایه گذارى تحولات ساختارى چشمگیرى تجربه کرده است که متاسفانه غیر از چندین مقاله توصیفى محدود در هیچکدام از موضوعات مزبور تحلیل هاى جامع نگرانه از علل، ریشه ها و مولفه هاى موثر و آثار پیچیده تبعى از چنین تحولاتى اسناد علمى قابل ذ کرى در دسترس نیست .یکى از موارد مهم که در عین حال سیاسى تر نیز مى باشد تحولات اتفاق افتاده در مصرف کشور است .به صورت کلان نگر پدیده مصرف در ایران در طى صد ساله گذشته به تدریج از یک الگوى فرهنگـى کاملاًملـى -اسلامى و داخلى به یک الگـوى فرهنگى مخلـوط و مر کب از مجموعه هـاى فرهنگى داخلـى و خارجى تبدیل شده است .کمترین نماد این تحولات تعدد کالا به حد دویست هزار و تنوع و تکثر مصرفى است که همین تغییرات تدریجى داراى آثار و تبعات متعدد اقتصادى، اجتماعى و مخصوصاً سیاسى پیچیده و در عین حال خزنده و کم محسوس در زمان اتفاق بوده است به نحوى که در شرایط فعلى اعمال تغییرات اسلامى - ملى محور حتى به شرط ضرورت در پدیده مصرف فعلى چیزى سخت و در شرایطى غیر ممکن مى نماید .بدین قرار هر گونه تلاش هدفدار در اصلاح پدیده مصرف نیازمند کنکاشى عمیق، طراحى و برنامه ریزى مدبرانه و از همه مهم تـر نیازمند اجرا و مدیریتى هوشیارانه است .براین مبنا در این نوشتار ابتدا مرورى از تعری مصرف، مولفه هاى موثر در مصرف، تعری فرهنگ، تنوع و طبقه بندى فرهنگى ، نقش فرهنگ در شکل گیرى ، تداوم و تغییر الگوى مصرف مولفه هاى موثر در فرهنگ صحیح مصرف و تعری فرهنگ صحیح مصرف پرداخته مى شود؛ تا با این زمینه سازى هاى مقدماتى رهنمودهاى راهبردى جهت اصلاح الگوى صحیح مصرف ملى در سطح خانوار و بنگاه و در حوزه هاى بخش خصوصى و عمومى ارائه شود .
مصرف چیست؟
تغییر شکل تدریجی و ناگهانی کالا و خدمت در دسترس برای رفع یک نیاز یا کسب یک مطلوبیت ساده ترین مفهوم مصرف است. کنکاشی کارشناسانه به پدیده مصرف؛ غذا، لباس، مسکن، خودرو، انواع و اقسام خدمات از جمله شهری و حتی استفاده از مواد منفجره صحت تعریف فوق را به نمایش می گذارد. برای فهم، هدایت و مدیریت معقول مصرف باید پاسخی علمی به سوالی به شرح:« مولفه های اثرگذار در پدیده مصرف فردی، خانوار، بنگاه و ملی چیست؟» پیدا شود. در این راستا نظریه های اقتصادی و رفتاری مهمی برای تشریح جنبه های خرد و کلان پدیده مصرف بر مبنای مشاهدات و مطالعات میدانی ارائه شده است، ولی تاکنون به لحاظ اثر اقتضاء در این پدیده اجماعی محسوس در دسترس نیست. اما به دلیل هدف این نوشتار و اینکه هر کدام از نظریه ها مستقیم و غیرمستقیم اثر فرهنگ را نتوانسته اند رد کنند بنابراین باید دید که فرهنگ چیست و با چه مکانیزمی موجب خود پدیده مصرف و دینامیزم، پویایی و تحول در این پدیده مهم مصرف می شود.
فرهنگ چیست؟
به لحاظ لغوی فرهنگ انگاره و الگوئی جامع از دانش انسانی شامل باورها، دانش رفتارها، مجموعه ای از عادات، ارزش، اخلاق و الگوهای انجام اعمالی خاص منعکس در نهادهای گوناگون اجتماعی است. از دشواری های موجود در خود علم و فرهنگ تعریف فحوائی خود فرهنگ است. با توجه به اصول تعاریف معتبر که می گوید تعریفی معتبر است که پیامدار، جامع و همپوشان و کوتاه باشد، علیرغم دسترسی به حدود 164 نوع تعریف از فرهنگ هنوز در تعریف فحوائی فرهنگ اجماع نیست. برای این پیچیدگی دلایل متعددی است و آن اینکه همگان وجود و اثر و اهمیت آن را دریافته اند ولی به لحاظ وجود و حضور آن در اقتضاء های جغرافیایی و تاریخی متعدد و متفاوت و توجه به اثر آن در رفتارهای گوناگون انسانی، تاکنون اجماعی در میان ارائه کنندگان این تعاریف نیست. ولی در ماهیت و عناصر فرهنگی همآوائی زیاد مشاهده می شود، از جمله اینکه باور و ارزش و اخلاق از عناصر اساسی هر فرهنگی است. بنابراین در رابطه با هدف این مقاله باید پرسید که انواع فرهنگ ها از زوایای دید متفاوت چیست؟ دارای چه ساختار و سیر تحولی است. فرهنگ مصرف چیست، آیا در فرهنگ مصرف نیز بمانند هر پدیده حیاتی دیگر چرخه حیاتی وجود دارد و فرهنگ دارای مراحل آفرینش، رشد و افول است و اگر پاسخ مثبت است، مولفه های چنین چرخه در فرهنگ ها چیست و چگونه می توان از گذر اثرگذاری در این مولفه ها اصلاحاتی بسامان در چنین پدیده هایی را بوجود آورد و به پایداری این اصلاحات نیز اندیشه کرد.
انواع فرهنگ ها چیست؟
در این مقوله طبقه بندی، فرهنگ های متعدد مطرح هستند. در اینجا توجه به منشأ، ساختار و نتایج انواع فرهنگ ها است. به لحاظ منشأ، فرهنگ ممکن است الگویی ملی به ارث رسیده از نسل های پیشین همان ملت به صورت مجموعه های دانشی ملی و قومی و منطقه ای و به حالت های عمده فرهنگ و خرده فرهنگ و به صورت های در تعاملات گوناگون همسازگار و ناهمسازگار به همدیگر و با چرخه حیات خاص باشد. نیز ممکن است فرهنگ به صورت فراملی و وارداتی به طریق استفاده محسوس و غیرمحسوس از ابزارهای گوناگون و در عین حال پیچیده فرهنگی با اهداف شفاف و مبهم متعددی باشد. اجمالاً اینکه امروزه به صورت اجبار فرهنگی خاص و بسته در دنیا وجود خارجی نداشته و تقریباً همه فرهنگ ها به نسبت های متفاوت و متعدد در هم تنیده شده و ترکیباتی متفاوت از همه فرهنگ ها با آثار و تبعاتی متفاوت و متعدد است. به لحاظ ساختار، فرهنگ های گوناگون ارزش و ترجیحات متفاوت به عناصر فرهنگ از جمله به عنصر باور، اخلاق، نتایج، پایداری و حتی ناپایداری می دهند و بر این مبنا انواع فرهنگ ها بوجود می آیند. مثلاً در رابطه با نتایج بعضی فرهنگ ها به نتایج آنی مصرف و بعضی دیگر به نتایج پایدار مصرف اندیشه کرده و قرارها و باورهای مربوطه نیز بر این مبنا استوار است. به عنوان مثال موردی، مصرف گرائی مطرح در عموم جوامع امروزی، پدیده مدرنی است که بر مبنای تنظیم معادله مصرف فرد پایه شادابی شخص من و بنگاه من و خانوار من و ملت من با مصرف هر چه بیشتر و با خرید و تصرف مادی همه کالاها و خدماتی که در غایت موارد مصرفی دارند؛ بنیان گذاری شده است. اصالت در مصرف، ترجیح و باور به لذت در مصرف و نتیجه بخش بودن آنی مصرف که خود را به صورت لذت قراردادی- نه واقعی - نشان می دهد. از طرف دیگر در فرهنگ اصالت بقای دینی فرد دین محور پایداری را اساس رفتارهای خود قرار داده و آن را به شرط ماندگاری آثار مصرف تا روز قیامت، پایداری اقتصادی هزینه مصرف در حد توان سامانه، پایداری سلامتی و پایداری محیطی می داند. به صراحت در متون اسلامی اینکه پرخوری و اسراف ذم می شود، ورشکستگی ناشی از مصرف زیاد نفی می شود و همگان توصیه به حفظ محیط می شوند، پیام ها و نشانهایی در رابطه با پایداری آثار حیات تا غایت زندگی را دارد. در فرهنگ اسلامی نه تنها مصرف بلکه همه اعمال انسان با ملاک رستگاری در آخرت تنظیم می شود. کلوا و اشربوا و لا تسرفوا ان المبذرین اخوان الشیاطین و... اگر بتوانیم بفهمیم که اسراف چیست و شیطان چیست، شاید عناصر اولیه و مصادیق فرهنگ صحیح مصرف را بتوانیم دریابیم.
فرهنگ مصرفی چیست؟
الگویی از دانش مصرف انسانی شامل باورها، دانش رفتارها، مجموعه ای از عادات، ارزش، اخلاق و الگوهای خاص مصرف در شرایط گوناگون اجتماعی است، که نماد عملی آن سبد مصرفی روزانه، هفتگی، ماهانه و سالانه هر سامانه از قبیل فرد، خانوار، بنگاه، دولت و ملت است.
چرا به فرهنگ مصرفی اهمیت می دهند؟
زیرا که خیلی از جنبه های حیات متأثر از این مبحث است. همه به نسبت های متفاوت در تعیین و انتخاب الگوی مصرفی خویش به صورت نهفته و غیر محسوس متأثر از این مولفه هستیم. ضمن تجربه مثبت و منفی اثرات متفاوت این فرهنگ مجبور به برخورداری و بعضاً تحمل تبعات گوناگون آن نیز هستیم. تبعاتی که در موارد خاص دارای آثار غیرقابل برگشت تبعی چون خسارات فردی، اقتصادی، اجتماعی، سیاسی و نیز فرهنگی است.
فرهنگ مصرفی صحیح و مولفه های صحت چیست؟
برای بررسی، گزینش و دفاع از فرهنگ صحیح باید ابتدا یک چهارچوب ارزش داوری صحیحی انتخاب کرد که کاری بس دشوار است. پایه این چهارچوب ارزش داوری، نگاهی فلسفی به خود حیات و به فرع حیات یعنی به مصرف است. چرایی حیات در نگاهی فلسفی دامنه های وسیعی از پوچ گرائی - نهیلیزم، تا آرمان خواهی ها بر مبنای اصالت بشر و اصالت خود حیات دارد. این چنین چرایی مصرف دامنه های وسیعی از اصالت لذت در مصرف تا مصرف به خاطر حیات پایدار ادامه دار تا زمان رستاخیز را دارد. از این همه پیچیدگی ها می توان به حداقل مولفه ها به شرح پایداری در سلامت انسانی، پایداری محیط زیست و پایداری اقتصادی که تا حدودی در همه فلسفه ها نیز هماوا است، مفاهمه کرد. بدین قرار فرهنگ صحیح مصرفی فرهنگی است که در غایت انسان را راهنمای خوب به سوی سلامتی بیشتر وی، به سوی پایداری بیشتر محیط زیست حول و حوش خودش و نیز به سوی نیل به تعادل اقتصادی بیشتر در سامانه وی از قبیل فرد، خانواده، بنگاه و ملت باشد.
الگوی مصرفی چیست؟
الگو، موضوعی قابل برگشت و تکرار از چیزها و حوادث گوناگون شامل عناصر تشکیل دهنده آن پدیده است که می تواند به صورت قابل پیش بینی و قابل تکرار درآید. ماهیت خود الگو اطلاعات است که شیوه خاصی از عمل و عکس العمل انسان در اقتضاءهای گوناگون را بیان می کند.
آنجایی که این الگو به مرحله کاربرد و فعالیت تبدیل می شود، جنبه عملیاتی الگو مشاهده می شود. پس جنبه اطلاعاتی و کاربردی الگوی مصرف نیازمند تعاریف ویژه در اقتضاءهای متفاوت و نیز کنکاش در توفیرات موجود و علل و عوامل این توفیرات و نیز توجه به چرخه های به وجود آمده در الگوهای رفتار و عملی این پدیده حساس مصرف است. همین توجه است که می تواند مبنای پاسخ سوالاتی حساس چون: «آیا الگوی مصرفی موجود به لحاظ اقتصادی، اجتماعی و سیاسی الگوی مطلوب، پایدار و مناسبی است؟» باشد.
تحلیل آثار متفاوت مصرف بی رویه آب و برق و انرژی و غذا
مصرف بی رویه آب و برق و انرژی و غذا که فعلاً به نسبت هایی در سطوح فرد و خانوار و بنگاه و به صورت اعم در سطح ملی - بخش خصوصی و دولتی - مطرح است از فرهنگی ناصحیح که تدریجاً در بین ماها نفوذ کرده ناشی است که موجبات پرهزینگی خرد بنگاهی و خانواری و کلان ملی شده و موجبات ناسلامتی های خرد و کلان و موجبات ناپایداری های زیست محیطی، اقتصادی، اجتماعی و سیاسی است که اگر بتوانیم اصالت خود به کار گرفته شده را بفهمیم از همه اول این اصالت فلسفی و فرهنگی نیاز به اصلاح دارد. که در این بین باید که از رهنمودهای اسلام در الگوی مصرف استفاده شایسته ای بشود.
رهنمودهای اسلام در الگوی مصرف
در شرع مقدس اسلام بمانند خیلی از پدیده ها و مسائل بعضی اصول، قواعد و راهنمایی های عام و بعضی دستورالعمل های خاص وجود دارد. در رابطه با پدیده مصارف انسانی انصافاً این مکتب خیلی غنی است، به طوری که شرح مفصل این موضوع تحقیق، مطالعه و تحلیل های تخصصی می طلبد. در رابطه با اصول عام مصرف، شرع مقدس مثل تمام پدیده ها عقلانیت، حلاوت و حلالیت مصرف انسانی را نیز با قواعد امانتداری و لاضرر و ضرر می بیند. بدین شرح که اگر در سامانه مصرف انسانی، مولفه های خود انسان، انواع و اقسام منابع از طبیعت، محصولات، افراد تلاش گر و دیگر مولفه ها درگیر هستند؛ خود مصرف کننده هم در پیش خود و هم در پیش خدا امانت بوده و اصل عدم خیانت به امانت از اصول محکم اسلامی است و از این مبنا حدود مصرف توصیه شده در اسلام دارای دامنه ای است که نباید به خود شخص، به محیط و به جامعه از منظر اقتصادی، اجتماعی و سیاسی موجب ضرر و زیان باشد. در رابطه با دستورالعمل های خاص نیز پرخوری، حرام خواری، ذم می شود.
رهنمودهای آینده
در راستای اصلاح الگوی مصرف که مقام معظم رهبری آن را برای سال جاری مطرح کرده اند، به نظر می رسد که از همه اول یک سامانه هوشمند و متعهد به قواعد اسلامی - امانتدار و ضرر نرسان - مراحل زیر را طراحی، برنامه ریزی، اجرا و کنترل و نظارت کرده و به مصداق کلکم راع به داوری عام بگذارند و با بازخورد نتایج داوری عام به صورت پویا به فکر اصلاح باشند.
1- جمع آوری مستندات علمی و تجربی مصارف ملی کشور در سطح فرد - خانوار و بنگاه - عام - دولت
2- تعیین استانداردهای ملی، اسلامی و بین المللی حدود سلامتی و حدود ضرر هر کدام از مصارف فوق در هر سامانه بر مبنای عوامل شناخته شده اقتصادی، اجتماعی و سیاسی، با برآورد حاشیه های ضرر و خسارت فردی، ملی
3- ریشه یابی علل و عوامل متعدد مصارف فعلی به وجود آمده با مشخص کردن حدود آسیب پذیری
4- ساماندهی های فرهنگی الگوی صحیح مصرف از طریق اصول متقن مهندسی فرهنگی و ترویج مداوم و پویای این فرهنگ، با بازخورد نتایج این فرهنگ سازی
5- ساماندهی های اقتصادی جامع برای حمایت از الگوی مصرفی صحیح
6- ساماندهی های سیاسی جامع برای هدایت کل سامانه به آرمان های اسلامی
جمع بندی
بدین ترتیب از آنچه که از محتوای این نگارش مشخص می شود، اصلاح الگوی مصرفی، تلاشی جامع نگر، مدبرانه، هوشمند، دامنه دار از گذشته و به سوی آینده را می طلبد که عزم مجموعه انسان های از فرد بنگاهی، خانواری تا مجموعه های دولتی و ملی از حوزه های علمی تا دانشگاهی و دیگر مراکز علمی، تقنینی، قضایی، برنامه ریزی، اجرایی و نظارتی را می طلبد که مطمئناً از ضرورت های روز کشور بوده و تأخیر در این مهم موجب ضمان همگانی و مخصوصاً ضمان متعهدین به دلیل احتمال ورود خسارات متداوم، متعدد و دامنه دار به جامعه، به طبیعت و از همه مهم تر خدشه خطرناک به فرهنگ اسلامی است.
نویسنده: رسول محمدر ضایى
مصرف چیست؟
تغییر شکل تدریجی و ناگهانی کالا و خدمت در دسترس برای رفع یک نیاز یا کسب یک مطلوبیت ساده ترین مفهوم مصرف است. کنکاشی کارشناسانه به پدیده مصرف؛ غذا، لباس، مسکن، خودرو، انواع و اقسام خدمات از جمله شهری و حتی استفاده از مواد منفجره صحت تعریف فوق را به نمایش می گذارد. برای فهم، هدایت و مدیریت معقول مصرف باید پاسخی علمی به سوالی به شرح:« مولفه های اثرگذار در پدیده مصرف فردی، خانوار، بنگاه و ملی چیست؟» پیدا شود. در این راستا نظریه های اقتصادی و رفتاری مهمی برای تشریح جنبه های خرد و کلان پدیده مصرف بر مبنای مشاهدات و مطالعات میدانی ارائه شده است، ولی تاکنون به لحاظ اثر اقتضاء در این پدیده اجماعی محسوس در دسترس نیست. اما به دلیل هدف این نوشتار و اینکه هر کدام از نظریه ها مستقیم و غیرمستقیم اثر فرهنگ را نتوانسته اند رد کنند بنابراین باید دید که فرهنگ چیست و با چه مکانیزمی موجب خود پدیده مصرف و دینامیزم، پویایی و تحول در این پدیده مهم مصرف می شود.
فرهنگ چیست؟
به لحاظ لغوی فرهنگ انگاره و الگوئی جامع از دانش انسانی شامل باورها، دانش رفتارها، مجموعه ای از عادات، ارزش، اخلاق و الگوهای انجام اعمالی خاص منعکس در نهادهای گوناگون اجتماعی است. از دشواری های موجود در خود علم و فرهنگ تعریف فحوائی خود فرهنگ است. با توجه به اصول تعاریف معتبر که می گوید تعریفی معتبر است که پیامدار، جامع و همپوشان و کوتاه باشد، علیرغم دسترسی به حدود 164 نوع تعریف از فرهنگ هنوز در تعریف فحوائی فرهنگ اجماع نیست. برای این پیچیدگی دلایل متعددی است و آن اینکه همگان وجود و اثر و اهمیت آن را دریافته اند ولی به لحاظ وجود و حضور آن در اقتضاء های جغرافیایی و تاریخی متعدد و متفاوت و توجه به اثر آن در رفتارهای گوناگون انسانی، تاکنون اجماعی در میان ارائه کنندگان این تعاریف نیست. ولی در ماهیت و عناصر فرهنگی همآوائی زیاد مشاهده می شود، از جمله اینکه باور و ارزش و اخلاق از عناصر اساسی هر فرهنگی است. بنابراین در رابطه با هدف این مقاله باید پرسید که انواع فرهنگ ها از زوایای دید متفاوت چیست؟ دارای چه ساختار و سیر تحولی است. فرهنگ مصرف چیست، آیا در فرهنگ مصرف نیز بمانند هر پدیده حیاتی دیگر چرخه حیاتی وجود دارد و فرهنگ دارای مراحل آفرینش، رشد و افول است و اگر پاسخ مثبت است، مولفه های چنین چرخه در فرهنگ ها چیست و چگونه می توان از گذر اثرگذاری در این مولفه ها اصلاحاتی بسامان در چنین پدیده هایی را بوجود آورد و به پایداری این اصلاحات نیز اندیشه کرد.
انواع فرهنگ ها چیست؟
در این مقوله طبقه بندی، فرهنگ های متعدد مطرح هستند. در اینجا توجه به منشأ، ساختار و نتایج انواع فرهنگ ها است. به لحاظ منشأ، فرهنگ ممکن است الگویی ملی به ارث رسیده از نسل های پیشین همان ملت به صورت مجموعه های دانشی ملی و قومی و منطقه ای و به حالت های عمده فرهنگ و خرده فرهنگ و به صورت های در تعاملات گوناگون همسازگار و ناهمسازگار به همدیگر و با چرخه حیات خاص باشد. نیز ممکن است فرهنگ به صورت فراملی و وارداتی به طریق استفاده محسوس و غیرمحسوس از ابزارهای گوناگون و در عین حال پیچیده فرهنگی با اهداف شفاف و مبهم متعددی باشد. اجمالاً اینکه امروزه به صورت اجبار فرهنگی خاص و بسته در دنیا وجود خارجی نداشته و تقریباً همه فرهنگ ها به نسبت های متفاوت و متعدد در هم تنیده شده و ترکیباتی متفاوت از همه فرهنگ ها با آثار و تبعاتی متفاوت و متعدد است. به لحاظ ساختار، فرهنگ های گوناگون ارزش و ترجیحات متفاوت به عناصر فرهنگ از جمله به عنصر باور، اخلاق، نتایج، پایداری و حتی ناپایداری می دهند و بر این مبنا انواع فرهنگ ها بوجود می آیند. مثلاً در رابطه با نتایج بعضی فرهنگ ها به نتایج آنی مصرف و بعضی دیگر به نتایج پایدار مصرف اندیشه کرده و قرارها و باورهای مربوطه نیز بر این مبنا استوار است. به عنوان مثال موردی، مصرف گرائی مطرح در عموم جوامع امروزی، پدیده مدرنی است که بر مبنای تنظیم معادله مصرف فرد پایه شادابی شخص من و بنگاه من و خانوار من و ملت من با مصرف هر چه بیشتر و با خرید و تصرف مادی همه کالاها و خدماتی که در غایت موارد مصرفی دارند؛ بنیان گذاری شده است. اصالت در مصرف، ترجیح و باور به لذت در مصرف و نتیجه بخش بودن آنی مصرف که خود را به صورت لذت قراردادی- نه واقعی - نشان می دهد. از طرف دیگر در فرهنگ اصالت بقای دینی فرد دین محور پایداری را اساس رفتارهای خود قرار داده و آن را به شرط ماندگاری آثار مصرف تا روز قیامت، پایداری اقتصادی هزینه مصرف در حد توان سامانه، پایداری سلامتی و پایداری محیطی می داند. به صراحت در متون اسلامی اینکه پرخوری و اسراف ذم می شود، ورشکستگی ناشی از مصرف زیاد نفی می شود و همگان توصیه به حفظ محیط می شوند، پیام ها و نشانهایی در رابطه با پایداری آثار حیات تا غایت زندگی را دارد. در فرهنگ اسلامی نه تنها مصرف بلکه همه اعمال انسان با ملاک رستگاری در آخرت تنظیم می شود. کلوا و اشربوا و لا تسرفوا ان المبذرین اخوان الشیاطین و... اگر بتوانیم بفهمیم که اسراف چیست و شیطان چیست، شاید عناصر اولیه و مصادیق فرهنگ صحیح مصرف را بتوانیم دریابیم.
فرهنگ مصرفی چیست؟
الگویی از دانش مصرف انسانی شامل باورها، دانش رفتارها، مجموعه ای از عادات، ارزش، اخلاق و الگوهای خاص مصرف در شرایط گوناگون اجتماعی است، که نماد عملی آن سبد مصرفی روزانه، هفتگی، ماهانه و سالانه هر سامانه از قبیل فرد، خانوار، بنگاه، دولت و ملت است.
چرا به فرهنگ مصرفی اهمیت می دهند؟
زیرا که خیلی از جنبه های حیات متأثر از این مبحث است. همه به نسبت های متفاوت در تعیین و انتخاب الگوی مصرفی خویش به صورت نهفته و غیر محسوس متأثر از این مولفه هستیم. ضمن تجربه مثبت و منفی اثرات متفاوت این فرهنگ مجبور به برخورداری و بعضاً تحمل تبعات گوناگون آن نیز هستیم. تبعاتی که در موارد خاص دارای آثار غیرقابل برگشت تبعی چون خسارات فردی، اقتصادی، اجتماعی، سیاسی و نیز فرهنگی است.
فرهنگ مصرفی صحیح و مولفه های صحت چیست؟
برای بررسی، گزینش و دفاع از فرهنگ صحیح باید ابتدا یک چهارچوب ارزش داوری صحیحی انتخاب کرد که کاری بس دشوار است. پایه این چهارچوب ارزش داوری، نگاهی فلسفی به خود حیات و به فرع حیات یعنی به مصرف است. چرایی حیات در نگاهی فلسفی دامنه های وسیعی از پوچ گرائی - نهیلیزم، تا آرمان خواهی ها بر مبنای اصالت بشر و اصالت خود حیات دارد. این چنین چرایی مصرف دامنه های وسیعی از اصالت لذت در مصرف تا مصرف به خاطر حیات پایدار ادامه دار تا زمان رستاخیز را دارد. از این همه پیچیدگی ها می توان به حداقل مولفه ها به شرح پایداری در سلامت انسانی، پایداری محیط زیست و پایداری اقتصادی که تا حدودی در همه فلسفه ها نیز هماوا است، مفاهمه کرد. بدین قرار فرهنگ صحیح مصرفی فرهنگی است که در غایت انسان را راهنمای خوب به سوی سلامتی بیشتر وی، به سوی پایداری بیشتر محیط زیست حول و حوش خودش و نیز به سوی نیل به تعادل اقتصادی بیشتر در سامانه وی از قبیل فرد، خانواده، بنگاه و ملت باشد.
الگوی مصرفی چیست؟
الگو، موضوعی قابل برگشت و تکرار از چیزها و حوادث گوناگون شامل عناصر تشکیل دهنده آن پدیده است که می تواند به صورت قابل پیش بینی و قابل تکرار درآید. ماهیت خود الگو اطلاعات است که شیوه خاصی از عمل و عکس العمل انسان در اقتضاءهای گوناگون را بیان می کند.
آنجایی که این الگو به مرحله کاربرد و فعالیت تبدیل می شود، جنبه عملیاتی الگو مشاهده می شود. پس جنبه اطلاعاتی و کاربردی الگوی مصرف نیازمند تعاریف ویژه در اقتضاءهای متفاوت و نیز کنکاش در توفیرات موجود و علل و عوامل این توفیرات و نیز توجه به چرخه های به وجود آمده در الگوهای رفتار و عملی این پدیده حساس مصرف است. همین توجه است که می تواند مبنای پاسخ سوالاتی حساس چون: «آیا الگوی مصرفی موجود به لحاظ اقتصادی، اجتماعی و سیاسی الگوی مطلوب، پایدار و مناسبی است؟» باشد.
تحلیل آثار متفاوت مصرف بی رویه آب و برق و انرژی و غذا
مصرف بی رویه آب و برق و انرژی و غذا که فعلاً به نسبت هایی در سطوح فرد و خانوار و بنگاه و به صورت اعم در سطح ملی - بخش خصوصی و دولتی - مطرح است از فرهنگی ناصحیح که تدریجاً در بین ماها نفوذ کرده ناشی است که موجبات پرهزینگی خرد بنگاهی و خانواری و کلان ملی شده و موجبات ناسلامتی های خرد و کلان و موجبات ناپایداری های زیست محیطی، اقتصادی، اجتماعی و سیاسی است که اگر بتوانیم اصالت خود به کار گرفته شده را بفهمیم از همه اول این اصالت فلسفی و فرهنگی نیاز به اصلاح دارد. که در این بین باید که از رهنمودهای اسلام در الگوی مصرف استفاده شایسته ای بشود.
رهنمودهای اسلام در الگوی مصرف
در شرع مقدس اسلام بمانند خیلی از پدیده ها و مسائل بعضی اصول، قواعد و راهنمایی های عام و بعضی دستورالعمل های خاص وجود دارد. در رابطه با پدیده مصارف انسانی انصافاً این مکتب خیلی غنی است، به طوری که شرح مفصل این موضوع تحقیق، مطالعه و تحلیل های تخصصی می طلبد. در رابطه با اصول عام مصرف، شرع مقدس مثل تمام پدیده ها عقلانیت، حلاوت و حلالیت مصرف انسانی را نیز با قواعد امانتداری و لاضرر و ضرر می بیند. بدین شرح که اگر در سامانه مصرف انسانی، مولفه های خود انسان، انواع و اقسام منابع از طبیعت، محصولات، افراد تلاش گر و دیگر مولفه ها درگیر هستند؛ خود مصرف کننده هم در پیش خود و هم در پیش خدا امانت بوده و اصل عدم خیانت به امانت از اصول محکم اسلامی است و از این مبنا حدود مصرف توصیه شده در اسلام دارای دامنه ای است که نباید به خود شخص، به محیط و به جامعه از منظر اقتصادی، اجتماعی و سیاسی موجب ضرر و زیان باشد. در رابطه با دستورالعمل های خاص نیز پرخوری، حرام خواری، ذم می شود.
رهنمودهای آینده
در راستای اصلاح الگوی مصرف که مقام معظم رهبری آن را برای سال جاری مطرح کرده اند، به نظر می رسد که از همه اول یک سامانه هوشمند و متعهد به قواعد اسلامی - امانتدار و ضرر نرسان - مراحل زیر را طراحی، برنامه ریزی، اجرا و کنترل و نظارت کرده و به مصداق کلکم راع به داوری عام بگذارند و با بازخورد نتایج داوری عام به صورت پویا به فکر اصلاح باشند.
1- جمع آوری مستندات علمی و تجربی مصارف ملی کشور در سطح فرد - خانوار و بنگاه - عام - دولت
2- تعیین استانداردهای ملی، اسلامی و بین المللی حدود سلامتی و حدود ضرر هر کدام از مصارف فوق در هر سامانه بر مبنای عوامل شناخته شده اقتصادی، اجتماعی و سیاسی، با برآورد حاشیه های ضرر و خسارت فردی، ملی
3- ریشه یابی علل و عوامل متعدد مصارف فعلی به وجود آمده با مشخص کردن حدود آسیب پذیری
4- ساماندهی های فرهنگی الگوی صحیح مصرف از طریق اصول متقن مهندسی فرهنگی و ترویج مداوم و پویای این فرهنگ، با بازخورد نتایج این فرهنگ سازی
5- ساماندهی های اقتصادی جامع برای حمایت از الگوی مصرفی صحیح
6- ساماندهی های سیاسی جامع برای هدایت کل سامانه به آرمان های اسلامی
جمع بندی
بدین ترتیب از آنچه که از محتوای این نگارش مشخص می شود، اصلاح الگوی مصرفی، تلاشی جامع نگر، مدبرانه، هوشمند، دامنه دار از گذشته و به سوی آینده را می طلبد که عزم مجموعه انسان های از فرد بنگاهی، خانواری تا مجموعه های دولتی و ملی از حوزه های علمی تا دانشگاهی و دیگر مراکز علمی، تقنینی، قضایی، برنامه ریزی، اجرایی و نظارتی را می طلبد که مطمئناً از ضرورت های روز کشور بوده و تأخیر در این مهم موجب ضمان همگانی و مخصوصاً ضمان متعهدین به دلیل احتمال ورود خسارات متداوم، متعدد و دامنه دار به جامعه، به طبیعت و از همه مهم تر خدشه خطرناک به فرهنگ اسلامی است.
نویسنده: رسول محمدر ضایى