معرفی وبلاگ
دسته
آرشیو
آمار وبلاگ
تعداد بازدید : 4573932
تعداد نوشته ها : 10297
تعداد نظرات : 320
Rss
طراح قالب
مهدي يوسفي
حقوق و وظایف جنسی همسران بر پایه اندیشه اسلامی :
در اندیشه اسلامی نهاد خانواده تامین کننده آرامش روحی و رفع نیازهای عاطفی و جنسی همسران است .در چارچوب مبانی اندیشه اسلامی به سه نکته اساسی تاکید شده است :
1- تاکید بر تمکین خاص از سوی بانو و عرضه داشتن خود بر شوهر:
از جمله وظایفی که بر دوش زن محول شده است تمکین در مقابل خواست شوهر است و اینکه هر زمان که شوهر زن را طلب کند ،حاضر باشد .
2- عدم امتناع از برقراری روابط سالم زناشویی از دیگر وظایف جنسی است که خداوند بر عهده همسران قرار داده است .
3- منع از ارتباطهای آلوده و حرام در محیط های اجتماعی و نگاه های هوس انگیز و آلوده و نا پاک.
همانطور که تاکنون گفته شد در فرهنگ اسلام سه عنصر کرامت زن و مصلحت خانواده و سلامت جامعه به عنوان عمده ترین مقصد و اهداف مورد تاکید است همچنین در همین راستا وظایف زوجین در راستای تامین این اهداف شکل می گیرد.
در اندیشه اسلامی محیط خانواده محل تامین نیازهای جنسی همسران از یکدیگر تامین شده است و هر گونه استفاده ابزاری و بهره وری جنسی از او خارج از حریم خانواده شدیدا نفی می گردد لیکن در محدوده خانواده ارتباط و التذاذ زن و مرد از یکدیگر را در کامل ترین صورت آن مجاز می شمارد .با توجه به موارد ذکر شده روشن می شود مراد از تمکین و حصول رضایت از همسر ، به صرف اسارت زن تحت اعمال غریزه جنسی مرد نیست بلکه این تمکین اولا خشوع در مقابل حکم کردگار حکیم و ثانیا عشق ورزی بی شائبه و پایبندی به قداست خانواده و ایجاد اعتماد و ارج نهادن به شخصیت خود و همسر و ثالثا محکم ساختن میثاق ازدواج و تعهد نسبت به پیمانی ملکوتی و انجام رسالت زن در برابر هستی است .امام صادق ع در خصوص نقش بی بدیل زن در حفظ عفت همسر خویش می فرماید : "سه امر از امور بنده مومن است که مورد محاسبه و بازخواست قرار نمی گیرد : غذایی که می خورد ، لباسی که می پوشد ، زن صالحی که یاور شوهر است به واسطه آن زن عفت خویش را حفظ می نماید . "
از امام باقر( ع ) نیز نقل شده است که فرمایند: " نشاط مومن در سه چیز است رابطه جنسی با همسر ، شرکت کردن در مهمانی های برادران ، نماز شب. "
در خصوص وظایف جنسی زنان احادیث زیادی آمده است که به شرح زیر می باشد:
پیامبر اکرم (ص) در خصوص وظایف جنسی زنان می فرماید : "بهترین زنان شما خانمی است که اگر با شوهرش باشد ، لباس حیاء از تن بر می کند . "
در حدیثی از امام صادق ع در خصوص وظایف جنسی زن آمده است که زنی نزد پیامبر ص آمده و پرسید : ای رسول خدا حق شوهر بر زن چیست ؟ آن حضرت فرمود : آنکه خود را به بهترین عطری که در اختیار دارد خوشبو سازد ،زیباترین لباس خود را بپوشد در بهترین وجه خود را بیاراید و هر صبح و شام خود را بر شوهر خود عرضه نماید . "
حقوق جنسی زنان و وظایف جنسی مردان :
" للذین یولون من نسائهم تربص اربعه اشهر فان فاء فان الله غفور رحیم "
برای کسانی که سوگند می خورند که با زنان خویش نیامیزند ، چهار ماه مهلت است . پس اگر باز آیند خداوند آمرزنده و مهربان است .
قابل تاکید است که این آیه شریفه بر امر فقهی ظهار دلالت دارد که در این امر شوهر نه زن خود می گوید که تو مادر منهستی و آمیزش جنسی با تو بر من حرام است ، که خداوند در بیان این حکم فقهی در آیه 1-4سوره مجادله می فرماید که برای آمیزش مجدد این زن و مرد باید یک بنده از سوی آن دو آزاد شود .
از امام صادق ع در خصوص حقوق جنسی زنان و وظایف جنسی شوهران نقل شده است که در تفسیر این کلام خداوند که می فرماید : " زن به جهت فرزندش و مرد نیز به خاطر فرزندش نباید متضرر شود . "بیان می فرماید که : گاه زنی میل به آمیزش با شوهرش دارد ،ولی شوهر می گوید : می ترسم که باردار شوی و من سبب مرگ فرزندم شوم . در نتیجه تقاضای زن را نپذیرفته و با او آمیزش نمی کند .خداوند عز و جل در این آیه قرآن مردان را از این عمل بازداشته می فرماید : "مردان حق ندارند به زنان ضرر برسانند و زنان نیز به خاطر بچه نباید مانع آمیزش شوهر خود شده ، به او ضرر برسانند . "
حضرت علی ع در این خصوص می فرماید: "... با همسر خود به شتاب آمیزش نکنید ، چرا که زنان نیز نیازهایی دارند. "
انحلال خانواده و حکم طلاق در اندیشه اسلامی :
قابل توجه است که از جمله امور فقهی که در اندیشه اسلامی به عنوان یک حکم حلال شناخته شده است طلاق و انحلال خانواده است که بی شک این امر فقهی جهت مواردی ذکر شده است که وضعیت حاکم بر خانواده به بدترین شرایط ممکن رسیده و اهداف کلان خانواده که همان آرامش برای اعضاء آن است زیر سوال رفته و موجبات ضرر و خسران اعضاء آن را فراهم آورده است . در چنین شرایط نامطلوبی که امنیت روانی و عاطفی خانواده حذف شده است تنها چاره پیش رو انحلال خانواده است که در احکام فقهی اسلام گنجانیده شده است .
اما با وجود این حکم حلال الهی ، به منظور جلوگیری از سوء استفاده از آن و همچنین استحکام نهاد خانواده تلاش شده تا با ایجاد دشواری در امر وقوع طلاق و همچنین بیان اثرات نامطلوب آن در امور دنیوی و اخروی انسان تمایل به امر طلاق تا حد امکان کاهش پیدا کند . به عنوان مثال پیامبر اکرم ص در نکوهش طلاق می فرماید : " مغبوض ترین و منفورترین حلال نزد خداوند ، طلاق می باشد . "
در حدیثی دیگر از پیامبراکرم (ص) نقل شده است که فرمودند : " در اسلام هیچ چیز نزد خدا منفورتر از بنیانی که بواسطه تفرقه ویران شود نیست ...همانا خداوند بارها و بارها نفرت خود را در باب طلاق مطرح کرده است . "
در خصوص وظیفه زنان در جلوگیری از انحلال خانواده آمده است که امام صادق ع در تفسیر آیه "و ان امراه خافت من بعلها نشوزا و اعراضها " فرمود :مقصود آن زمانی است که شوهر می خواهد زن خود را طلاق دهد و زن (برای اینکه مطلقه نشود ) به او می گوید : مرا طلاق مده ، به زندگی با من ادامه بده و در عوض من از بعضی از حقوق خود گذشت می کنم .(آن حضرت در ادامه فرمود: ) این امر اشکالی ندارد و عمل نکردن به حقوقی که زن بنا به میل خود از آن گذشت نموده ، گناه نمی باشد.
دشواریهای طلاق در فقه اسلامی به عنوان یکی از راهکارهای اساسی جلوگیری از طلاق بی رویه خانواده ها و انحلال آن قرار داده شده است . از جمله احادیثی که در این خصوص موجود است عبارتند از :
راوی می گوید : " مردی در کوفه نزد حضرت علی ع آمد و گفت :همانا من همسرم را بعد از طهارت از خون حیض و قبل از این که با او آمیزش نموده باشم ، طلاق داده ام .
حضرت فرمود : آیا همانگونه که خداوند متعال امر نموده است ، دو مرد عادل شاهد بوده اند ؟گفت : خیر .امام فرمود : برو این طلاق تو صحیح نیست . "
در حدیثی دیگر از امام کاظم ع آمده است که فرمودند : "... خداوند متعال در بیان احکام طلاق بر حضور دو شاهد تاکید نموده و در مورد شهود ، فقط شهادت شاهد عادل را پذیرفت و همچنین به ازدواج امر نموده است اگرچه بدون شاهد باشد ... "
همانطور که اشاره شد در فقه اسلامی طلاق به عنوان راه حلی جهت بروز مشکلات جدی عاطفی ، معنوی و روحی در خانواده هایی که به بن بست رسیده اند قرار داده شده است اما با این حال به منظور استحکام خانواده آن را با دشواری های خاص همراه کرده است .
در سوره طلاق آیه 2 می خوانیم : " فامسکوهن بمعروف او فارقوهن بمعروف ... " زنان را به نیکی نگاه دارید یا به نیکی از آنان جدا شوید .
همچنین در سوره بقره آیه 229می خوانیم : "... فامساک بمعروف او تسویح باحسان ... " " نگاه داشتن به نیکی یا رها کردنی با احسان .. "
اقتصاد خانواده در اندیشه اسلامی :
با رجوع به آیات و روایاتی در رابطه با اقتصاد خانواده به چشم می خورد در می یابیم که در اندیشه سیاسی اسلام در سیستم اقتصاد خانواده ، مسئولیت اقتصادی با مرد است و زن به واسطه دریافت مهریه و نفقه همسر تامین می گردد . علاوه بر آن ارثیه دریافتی زن و دستمزد اشتغال درون خانه یا بیرون از خانه نیز به او تعلق دارد که با استفاده بهینه از این سرمایه ها می تواند آتیه خویش را تامین نماید .در صورتی که به هر دلیل ، زن در ایام سالمندی قادر به تامین نیاز خود نبود ، بر فرزندان واجب است تا نفقه مادر خود را پرداخته تمام مایحتاج او را تامین نمایند و در نهایت اگر هیچ یک امکان نداشت ، حکومت اسلامی موظف است تا نیاز این بانوان را بر آورده سازد .
در حدیثی دیگر از پیامبر( ص) آمده است که فرمودند : " آن کس که از طلب روزی حلال و کسب آن ابا و شرمی نداشته باشد ، سختی و رنج روزی بر او هموار گشته آسوده خاطر می شود و خانواده و اهلش از رفاه بهره مند می گردد . "
نقش مرد در تامین مخارج زندگی :
در اندیشه اسلامی تامین مخارج متداول زندگی بر عهده مرد نهاده شده است همچنین مرد موظف است نسبت به همسر خود نفقه بپردازد حتی در مقابل کار او در منزل و شیر دادن فرزندان اجر و مزد او را بپردازد . در آیه شش سوره طلاق آمده است : " اسکنوهن من حیث سکنتم من وجد کم و لا تضاروهن لتضیقو علیهن و ان کن اولات حمل فانفقوا علیهن حتی یصعن حملهن فان ارضعن لکم فاتوهن اجورهن و اتمرو بینکم بمعروف ... "
" هر جا که خود سکونت گزیدید آنها را نیز به قدر توانایی خود مسکن دهید به آنان ضرر نزنید تا بر آنها تنگ آید .و اگر آبستن بودند نفقه شان را بدهید تا وضع حمل کنند و اگر فرزندان شما را شیر میدهند مزدشان را بدهید و به وجهی نیکو با یکدیگر توافق کنید . "آیه 233 سوره بقره در رابطه با وظیفه مرد در تامین نیازهای فرزندان و همسر آمده است : ".... و علی المولود له رزقهن و کسوتهن بالمعروف ... "
" خوراک و لباس زنان آن هم به وجهی نیکو بر عهده صاحب فرزند و پدر است . " در خصوص پرداخت نفقه از امام صادق ع نقل شده است که در جواب این سوال که :پرداخت نفقه چه کسی بر انسان واجب و الزامی است ؟ فرمود : پدر ، مادر ، فرزند و همسر ... "
در حدیثی دیگر از امام صادق (ع) نقل شده است که فرمودند: مرد به پنج نفر نمی تواند زکات دهد: فرزند ، پدر و مادر ، همسر و خدمتکار، چرا که نفقه آنها بر مرد واجب است . "
امام رضا (ع) در خصوص وجوب پرداخت نفقه از سوی همسر می فرماید: " ...زن در مورد نیازمندی اش عائله مرد محسوب شده و بر مرد واجب است که نفقه او را بپردازد ولی بر عهده زن نیست که شوهر خود را تامین کند و یا اگر مرد محتاج و نیازمند شد ، نفقه او را بپردازد ... "
پیامبر اکرم (ص) در رابطه با ارزش تلاش مرد برای کسب روزی می فرماید : " کسی که برای روزی حلال خانواده اش تلاش کند مانند کسی است که در راه خدا جهاد کرده است .
پیامبر اکرم ص فرمودند : " در شب معراج بهشت را مشاهده کردم که در آن قصری از یاقوت قرمز بود و درون آن به سبب نور و درخشندگی دیده می شد .قصر دارای دو گنبد از مروارید و زبرجه نیز بود . گفتم : ای جبرئیل این قصر از آن کیست ؟ گفت : از آن کسی است که خوش بیان (صاحب کلام پاک ) است . دائم روزه می گیرد و به دیگران اطعام می کند و در حال که مردم خوابند او شب زنده داری می نماید . حضرت علی ع فرمود : ای رسول خدا ، در امت تو چه کسی طاقت انجام چنین اعمالی را دارد ؟ آن حضرت فرمود : ....آیا می دانی مقصود از اطعام غذا چیست ؟ علی ع پاسخ داد : خداوند و رسولش آگاهتر می باشند . آن حضرت فرمود : هر که به دنبال تامین معاش خانواده باشد تا به وسیله آن ، آنها را از مردم بی نیاز گرداند . "
قناعت اقتصادی زنان در خانواده :
از جمله مواردی که مکرر در احادیث بیان شده است ،قناعت اقتصادی زنان در خانواده است به عبارت دیگر در اندیشه اسلامی از یک سو بر لزوم پرداخت نفقه از سوی مرد تاکید می شود و از سوی دیگر زنان به قناعت اقتصادی دعوت می شوند ، که به دنبال این دو توصیه تعادل اقتصادی در محیط خانواده خلاصه می شود .
در حدیثی آمده است که حضرت فاطمه( س) خطاب به حضرت علی ع همسرشان فرمودند : " یا ابا الحسن ، من از خدا شرم دارم که از تو بیشتر از آنچه در توان توست انتظار داشته باشم ..... "
پیامبر اکرم (ص) در یکی از خطبه هایش قبل از وفات فرمود : ".. زنی که با همسرش سازگاری ندارد و به آنچه خداوند روزی او گردانیده صبور نیست و بر او سخت می گیرد و تکلیفی بیش از طاقتش از او می خواهد ، خداوند هیچ حسنه ای را که به واسطه آن از آتش جهنم مصونیت حاصل شود از او نپذیرد . و مادامی که آنگونه است ، خداوند نیز بر او غضبناک خواهد بود.... "
توصیه به گشاده دستی و نفی بخل مرد در امور اقتصادی خانواده :
امام سجاد (ع) فرمود : "... بخل ورزیدن بر نفقه زن و فرزند و نزدیکان از جمله گناهانی است که سبب رسوایی و پرده دری می شود. "
امام کاظم ع در رابطه با لزوم گشاده دستی مرد در مقابل خانواده اش می فرماید: " خانواده مرد در بند او هستند . هرگاه خداوند بر مردی نعمتی ارزانی می دارد آن مرد وظیفه دارد که آنان را از نعمت به وفور بهره مند سازد و اگر چنین نکند چه بسا نعمت از کف او برود و ثروتش نابود شود . "
توصیه به میانه روی :
این نکته قابل توجه است که در دین مبین اسلام به محض توصیه بر گشاد دستی و پرهیز از بخل ، به میانه روی و اعتدال توصیه می شود .
پیامبر اکرم( ص ) نقل شده است که فرمودند : " ... میانه روی در مصرف نصف زندگانی است . "
توصیه به دعا و توکل به خدا در امور اقتصادی خانواده :
یکی از مواردی که در مقوله مسائل اقتصادی مربوط به خانواده توصیه می شود توجه به دعا و توکل بر خدا در امور اقتصاد خانواده است : بی شک توجه به این دو امر در حوزه مسائل اقتصادی خانواده هم توان و صبر در مقابل کمبود ها و کاستی ها را افزایش می دهد و هم درهای نعمت الهی را بیش از پیش به روی مومنان می گشاید .
امام صادق (ع) در بحار جلد 87 در توصیه به دعا در گسترش روزی حلال می فرماید : " هنگام طلوع فجر در دعای خود بگو : ... خدایا بر من و خانواده ام از برکت آسمانها و زمین روزی حلال و پاک و گسترده نصیب فرما که بواسطه آن مرا از مردم بی نیاز گردانی . "
در بحار آمده است که مستحب است روز بیست و نهم ما رمضان چنین دعایی خوانده شود: " .... ای خدا این تویی که متکفل رزق و روزی من و همه جانداران هستی . ای آنکه بهترین کس برای استجابت دعا و بهترین شخص برای برآوردن حاجات بندگان هستی . ای آنکه بیشتر از هر بخشاینده ای و برترین امید بخش هستی . رزق من و اهل و عیالم را وسعت بده . بار الها ! رزق مرا در مقتضیات و مقدراتت از امور حتمی قرار ده و... "
آورده شده است که در روز عید قربان بعد از نماز عید ، وقتی که به طرف منزلت روانه شدی و پس از وارد شدن به منزل گفته شود : " بسم الله الرحمن الرحیم ... خدایا نماز و روزه و حج و عمره و صله رحم به من عطا کن و روزی من و خانواده ام را زیاد و فراوان گردان که تو خدایی هستی که قبل از هر چیز بوده ای ... "
حضرت علی(ع) در رابطه با توکل بر خدا در زمینه امور اقتصادی خانواده فرموده است : " لقمان فرزندش را چنین موعظه کرد : خداوند تبارک وتعالی بنده اش را در چهار مرحله روزی می دهد که در سه مرحله آن انسان نه تلاش می کند و نه تدبیری می اندیشد . بنابراین در مرحله چهارم نیز او را نیازمند رها نخواهد ساخت . اول : وقتی که او در رحم مادر در جایی محکم قرار گرفته به او روزی می دهد و او در اثر گرما و سرما اذیت نمی شود . سپس او را از این حالت خارج کرده برای او روزیی از شیر مادرش که برای او کافی است عطا می کند و او را رشد می دهد بدون آنکه خودش قدرت بر رفع نیاز خود داشته باشد . سپس اورا از این حالت خارج کرده و روزی او را در تلاش پدر و مادرش که به او مهربانی و لطف نموده ، برای او زحمت می کشند قرار می دهد ، به طوریکه قلبهای این دو تنها در تصرف اوست به میزانی که او را در حوادث مختلف بر خود ترجیح می دهند تا این که بزرگ و عاقل شود و به دنبال روزی رود . در این زمان وقتی دچار فشار و سختی شود به خدا بدبین میگردد و حق خدا را در مالش انکار می کند و در خرج کردن مال را بر خود و خانواده اش خسیس است و علت آن این است که از کمی روزی می ترسد و به وعده خداوند تبارک و تعالی در مورد تامین حال و آینده اش بدبین است . فرزندم ، چه بد بنده ای است این فرد . "
همچنین نقل شده است که پیامبر اکرم (ص) به یکی از همسرانش فرمود : " آیا تو را از نگهداشتن چیزی برای روز مبادا نهی نکردم ؟ همانا خداوند رزق هر روزی را می دهد. "
همانطور که در احادیث ذکر شده دیده می شود توجه به رحمت الهی و توکل بر خدا یکی از مواردی است که در آرامش درونی فرد و خانواده موثر خواهد بود . در حدیث دیگر از پیامبر آمده است که فرمودند : " خدای تبارک و تعالی به اندازه خرجی مساعدت می کند و به تکافی کمی آسایش صبر عطا می کند .
روابط اقتصادی زن و شوهر در خانواده :
پرداخت نفقه و طریقه وصول آن :همانطور که بیان شد نفقه از الزامات و تعهدات زوج نسبت به زوجه می باشد و چه زن توانایی مالی داشته باشد و چه نداشته باشد نفقه به عهده مرد خواهد بود .
امام خمینی در تحریر الوسیله در خصوص نفقه می فرماید : " شرط استحقاق نفقه زوجه فقر و احتیاج او نیست و نفقه زن بر مرد است ، اگرچه زن از غنی ترین افراد باشد . "
در خصوص نحوه وصول نفقه نیز دو صورت ممکن است :
1- زن در خانه شوهر بر حسب عرف و عادت زندگی می کند و هزینه زندگی را از طعام و غیره مرد تامین می کند .
2- زن نفقه خود را روزانه مطالبه می کند و شوهر نفقه یومیه را جداگانه به وی تسلیم می نماید .
نکات زیر دراین حوزه قابل توجه است :
1- زوجه مالک نفقه است مثلا اگر شوهر یک جا نفقه یک هفته را به زن تسلیم کند و زن از طریق دیگری مثلا از مال خود یا قناعت و صرفه جویی مبلغی را پس انداز کند ، شوهر نمی تواند مبلغ مزبور را استرداد کند .
2- اگر زوجه به خاطر انجام واجب شرعی مسافرت کند نفقه او ساقط نمی شود اما پرداخت نفس هزینه مسافرت مانند هزینه سفر حج واجب بر شوهر واجب نمی باشد .
3- نفقه زوجه بر نفقه سایر افراد واجب النفقه مقدم است .
4- هر گاه مدتی بگذرد و زوج نفقه زوجه را نپردازد نفقه ایام گذشته به صورت دین بر ذمه زوج است و مانند سایر دیون ساقط نمی شود مگر با ادای دین آن یا ابراء ذمه مرد از آن .
از امام باقر(ع) نقل شده است که در خصوص روابط اقتصادی زن و شوهر در خانواده فرمودند " سزاوار نیست کسی که چیزی را در راه خدا بخشید ، آن را پس بگیرد .. مرد آنچه را که به زنش می بخشد ، پس نگیرد و همچنین زن در مورد آنچه را که به همسرش می بخشد پس نگیرد خواه آن شی در اختیار طرف مقابل قرار گرفته باشد یا در اختیار او نگرفته باشد . آیا خداوند نمی فرماید : آنچه را که به همسرانتان دادید نگیرید و آنچه را که با میل خود به شما بخشیدند از آن با خوشی و گوارا بهره مند شوید . "
این نکته قابل تاکید است که در اندیشه اسلامی زن بر دستمزد خود و هر آنچه به ارث می برد مالکیت دارد . در خصوص این موضوع در آیه 32سوره نساء آمده است : " .. للنساء نصیب مما اکتسبن ... " زنان را از آنچه بدست می آورند نصیبی است ...
مهریه و لزوم پرداخت آن به زن :
مهریه از جمله حقوقی است که به زنان از سوی مردان داده می شود و پرداخت آن بر مرد واجب و عندالمطالبه است به عبارت دیگر مهریه به عنوان دین مرد در زمان عقد تعیین شده و مرد موظف به پرداخت آن به همسر می باشد.
در آیه 4سوره نساء می خوانیم : " و اتوا النساء صدقتهن نحله ... " و مهریه زنان را در کمال رضایت به طیب خاطر به آنها بدهید .
پیامبر اکرم ص نیز می فرماید : " به درستی که خداوند بزرگ هر گناهی را می آمرزد مگر گناه کسی که مهریه زن را انکار کند . "
حدیثی دیگر از پیامبر اکرم (ص) نقل شده است که کسی که در مورد مهریه همسرش به او ظلم و ستم کند این شخص نزد خدا زنا کار محسوب می شود و خداوند در روز قیامت به او می گوید : بنده من ، بنا بر پیمان و عهد من با همسرت ازدواج کردی اما به عهد و پیمان من وفا نکردی و به بنده ام ظلم نموده ای بعد از آن کارهای نیک مرد از آن گرفته می شود و به زن داده می شود البته به اندازه حق زن و اگر برای آن مرد حسنه ای باقی نباشد دستور داده می شود تا او را به سبب شکستن عهدش در آتش بیافکنند ، چون عهد و پیمان مورد سوال واقع می شود .
این نکته قابل توجه است که مهریه زن دارایی اختصاصی اوست و حتی پدر دختر نیز حق تصرف در آن را ندارد . از امام رضا (ع) در این رابطه سوال شد : مردی که دخترش را به عقد ازدواج مردی در آورده است آیا می تواند مقداری از مهریه زن را مورد استفاده قرار دهد ؟ آن حضرت فرمودند : پدر چنین حقی ندارد .
روابط اعضای خانواده با یکدیگر از منظر اندیشه اسلامی :
سیستم خانواده به عنوان یک خرده نظام اجتماعی علی رغم کوچکی دارای نسبت های عاطفی عمیق و ارتباطات پیچیده داخلی است که آگاهی کامل از این نسبت ها تصویر دقیقی از اهمیت آن ارائه می دهد. برخی از مفاهیم و مواردی که در حوزه خانواده قابل تعریف است عبارتند از :
الف) توجه دائم فرد به این معنا که خانواده امانتی الهی است . لذا در روابط با اعضاء آن و تنعم از لطف وجودشان باید شکرگزار خدا بود .
ب) همانطور که بیان شد محبت نسبت اعضاء خانواده ، سبب نزول رحمت الهی می شود . این عشق و محبت به خانواده عطیه ای الهی است که تجلی مهر مهربانترین مهربانان در وجود فرد می باشد.
ج) در نگرش اسلامی ، یک فرد در رفتار نسبت به اعضاء خانواده متناسب با توصیه های شریعت عمل کرده ، نسبت به خانواده خود خوشرفتاری می نماید . لذا با عنایت به توصیه های دینی در این حوزه :
- فرد با اعضای خانواده خود با نشاط برخورد می نماید .
- در حد توان نعمت را بر خانواده تمام می کند .
- برای این که منشاء خیر برای اعضای خانواده باشد ، سعی و تلاش می نماید.
- در مقابل بد خلقی آنان صبوری می کند .
- در فراق آنان به یاد آنها بوده ، هنگام بازگشت از سفر سوغاتی هر چند اندک می آورد .
- در تعالی افراد خانواده می کوشد .
آیات و روایاتی که در ادامه این فصل ذکر می شود به مطالب زیر اشاره دارد :
- اندیشه اسلامی همگان را امر می کند اعضای خانواده را به نماز و زکات فرا خوانند و بدین وسیله آنها را در اداء حقوق الهی و حقوق مردم مدد رسانند.
- قرآن به امت اسلامی می فرماید که خانواده خویش را از آتش اعمال زشت بر حذر دارند .
- روایات نیز توصیه مینماید که هر فرد ، سایر اعضای خانواده خود را به کسب مکارم اخلاقی دعوت نماید .
- در تربیت و تهذیب آنها بکوشد .
- اعضای خانواده را نصیحت نماید .آنها را به نظم ، تقوا، اصلاحات اجتماعی و وحدت اسلامی توصیه نماید .
- در توجهی ویژه نسبت به کودکان که روح وجودشان استعداد بیشتری برای پذیرش حقیقت دارد ، حقایق سفارش شده را به آنها بیاموزند تا تحت تاثیر مکاتب انحرافی قرار نگیرد .
- آنان را تشویق به علم آموزی نمایند.
- آنها را با معارف بلند قرآنی آشنا سازند .
- آنان را با الگوی صحیح زندگی که الگوی توصیه شده در دین می باشد آشنا نمایند .
- آنان را در استفاده از نعمت های ویژه خدا چون نزول رحمت الهی در شب قدر یاری رسانند .
- در انتقال معارف دینی چون ایثار ، گذشت ، شهادت ، جهاد،... به آنها بکوشند .
- جهت آشنایی آنان با اهل بیت و ارتباط معنوی با آن بزرگواران تلاش کنند.
- تفکر و اندیشه ولایی و مهدوی را به آنان آموخته و جهت ارتباط بهتر آنان با امامشان سعی نمایند .
این نکته قابل توجه است که اعضای خانواده با یکدیگر پیوندی تکوینی دارند که تشریع متناسب با تکوین به تعمیق این پیوند یاری می رساند و روابط درونی آنان را هدایت می نماید . در روایات از اعضای خانواده با عنوان گوشت و خون فرد و دست و بازوی او نام برده شده و به مسلمانان امر شده تا اجزای این پیکره در اتصال مداوم با یکدیگر باشند که این صله رحم سبب رونق اقتصادی و نیز طول عمر فرد می شود .پر واضح است که در گسترش روابط میان اعضاء خانواده و همفکری ها و همیاری ها وجود چنین برکاتی طبیعی است .
همکاری اعضای خانواده در شکل مطلوب خود که در رشد و کمال یار یکدیگر باشند نهایتا منجر به آن می شود که افراد خانواده در قیامت نیز شفاعت همدیگر را بر عهده گیرند ، چرا که در ارتباط خانوادگی زمینه سعادت اخروی نیز فراهم می گردد.
بدین گونه است که در ادعیه نیز مکرر توصیه شده تا در دعای خویش خیر دنیا و آخرت همه اعضای خانواده را در نظر داشته باشید .در توصیه به ارتباط سازنده و مفید با خانواده ، محدوده خانواده بسیار گسترده مطرح شده است .لذا والدین ، فرزندان ، اجداد و همچنین سایر بستگان اموات این خانواده نیز فراموش نشده و از لطف دعای خیر آنها برخوردار می شوند .
- در ارتباطات خانوادگی توصیه شده تا با هر فرد متناسب با جایگاه او برخورد شود . ازجمله آنکه " به اعضای کوچک خانواده رحم کن و از بزرگ خانواده حمایت نما .
- همگام با تاکید فراوان بر مهر و محبت نسبت به خانواده ، توصیه شده تا مسلمانان به این مساله که اصیل ترین پیوند هستی ، پیوند بشر با خدا می باشد و سایر پیوندها فروع و شاخه های این اصل هستند ، توجه داشته باشند . حال اگر روابط خانوادگی در مسیر غیر الهی باشد ، شاخه ای بریده از اصل خواهد بود که به سرعت حیات خویش را از دست داده و خشک خواهد شد . آنگاه که اعضاء خانواده یکدیگر را به دوری از خدا و اعمالی که خدا ناپسند می دارد فرا می خوانند ، همکاری با آنها هر چند ه ظاهر صمیمیتی بدنبال دارد ولی بدلیل محدودیت حیات عمل ناپسند آنان که مانع جاودانگی آن عمل خواهد شد ، به زودی این ارتباطات منقطع شده و حقیقت جدا از هم آدمیان همدیگر را نخواهند یافت.
- تعبیر متاع زندگانی دنیا برای خانواده اشاره به این معنا نیز دارد . روایاتی که بیان می کند گاه در قیامت اعضاء خانواده هر کدام در پی عقاب عمل خویش هستند نیز همین مضمون را در بردارد .
روایاتی در این بخش بیان می داد که هر چند علاقه به خانواده ارزشی الهی است ولی نباید بیشترین مشغولیت خود را خانواده قرار داد. چرا که اگر آنان دوست خدا باشند خداوند دوستان خود را ضایع نمی سازد و عهده دار امورشان خواهد بود و اگر دشمن خداباشند مومن را با اهتمام به امور دشمنان خدا چه رابطه ای است .
در مواردی نیز که اعضای خانواده طریق باطل را اتخاذ کرده اند ، باید مراقب بود تا محبت سطحی نسبت به آنان ، فرد را در پی آنان به بیراهه سوق ندهد. در قران مکررا گمراهان علت گمراهی خویش را تبعیت از پدران بیان کرده اند . به یقین محبتی که از عمق برخوردار باشد مهر ابراهیم گونه است که بت آذر می شکند . عشق لوط نبی است که همسر را در اطاعت امر خدا رها می سازد ، علاقه نوح است که پسر را تا آخرین امید دعوت می نماید و در نهایت به خدا وا می گذارد ، و عاطفه ای است که اسماعیل خویش را در بندگی خدا مذبح می برد و...
در روایات این فصل علاوه بر ذکر نوع ارتباطات با اعضای خانواده حکمت این نحوه رابطه نیز بیان میشود . مثلا در توصیه به خوشرفتاری با خانواده بیان می شود :
- حسن معاشرت با خانواده سبب نزدیکی به خدا می شود . تلازم بین این دو چه بسا به جهت تلازم بین خوشرفتاری با گذر از خود بینی و خود خواهی فرد است که در گذر از خود ، خدا را بهتر می توان یافت .
- خوش خلقی با خانواده سبب کمال دین فرد می شود چه بسا این روایت اشاره بدین معنا دارد که دین جامع ، قواعد ویژه ای جهت تنظیم روابط فرد با خدا ، با خود و با دیگران دارد و هر چه فرد رفتار خویش را بر اساس این قواعد بیشتر تنظیم نماید ، دین او کامل تر خواهد بود .
- خوش اخلاقی با خانواده سبب راحتی زندگی می گردد .چرا که انعکاس رفتار نیکو با آنان ، ارتباط نیکوی آنها خواهد بود .
- نیکی به خانواده سبب طول عمر می شود . چه بسا این روایت اشاره به آرامش روانی حاصل از این نوع رفتار در سلامت جسمانی فرد دارد و یا تاثیر متقابل اجتماعی نیکی به خانواده که منجر به یاری آنان در وقت رنج و بیماری خواهد شد .
- در روایتی بیان شده نامهربانی با اعضای خانواده سبب ضایع ساختن توان روحی و جسمی آنان و منجر به پیدایش فضایی متشنج در خانواده می گردد که از این فضای نا امن ، همگان ضرر خواهند دید .
- اهمیت حسن معاشرت در روابط خانوادگی به آن میزان است که ادعیه ویژه ای برای افراد ذکر شده تا افراد با تکرار آن از خدا توفیق عمل بر طبق معیار های الهی را بطلبند از جمله :
- خدایا مرا نزد خانواده ام فروتن گردان، مرا برای خانواده ام اصلاح کن ، مرا نسبت به حقوق مادر و پدر و خواهر و برادر صبور گردان ..
عشق به خانواده :
یکی از مواردی که در اندیشه اسلامی به شدت بر آن تاکید شده است عشق و محبت به خانواده است هر چند که در اندیشه اسلامی بر عدم وابستگی مومنان به دنیا و وابستگی های آن تاکید بسیار شده است اما گویا عشق ومحبت به خانواده چیزی است که در این مقوله نمی گنجد و مومنان بر آن سفارش می شوند . مظاهر این عشق و محبت در زندگی اهل بیت به گونه ای کاملا واضح و روشن به چشم می خورد . از آن نمونه نقل شده است که : " پس از آنکه همسر امام حسن مجتبی به آن حضرت سم خورانید ، حال ایشان وخیم شد . امام حسین (ع) به دیدار ایشان آمد . پرسید : حال خویش را چگونه می یابی ؟ امام حسن (ع) فرمود : من در آخرین روز زندگی دنیا و اولین حیات اخروی خود به سر می برم . و من از دوری تو (امام حسین ) و دوری خواهرم (زینب) اندوهگین می باشم .
همچنین نقل شده است که پیامبر اکرم (ص) " در مرگ فرزندش ابراهیم " فرمود : " آنچه گرفته از آن خداست و آنچه داده برای خداست و همه چیز زمان معینی دارد ، آنگاه گریه کرد .سعد بن عباده می گوید : آیا گریه می کنی در حالی که از گریه کردن نهی می نمایی ؟ رسول خدا فرمود : این رحمتی است که خداوند آن را در قلب بندگانش قرار داده و خدا به بندگان مهربانش رحم می کند. "
این نکته قابل توجه است که در سیره عملی معصومین (ع) موارد بسیاری از ابراز محبت نسبت به اعضای خانواده را می توان یافت . از جمله عبارات پر مهر و محبت پیامبر خطاب به فرزند خود ، فاطمه مانند: " فدا ها ابوها " یعنی پدر فاطمه قربان فاطمه گردد. "یا " فاطمه بضعه منی " " فاطمه پاره تن من است . " یا خطاب حضرت فاطمه نسبت به فرزند خود که می فرمود : " یا قره عینی و ثمره فوادی "... " ای نور دیدگانم و ای میوه قلب من "
خوشرفتاری با خانواده :
در اندیشه اسلامی مرد به عنوان یکی از ارکان خانواده موظف است با اعضای خانواده خویش رفتاری نیکو داشته باشد .، همانا رفتار نیکو و حسن خلق مرد و زن در خانه محیط خانواده را تبدیل به محیطی گرم و پر عطوفت کرده و زمینه را جهت آسایش اعضای خانواده فراهم می کند .
خوش خلقی در محیط خانواده به قدری اهمیت دارد که در روایات بسیار زیادی بر آن تاکید شده است :
امام سجاد در بیان اهمیت خوشرفتاری با خانواده فرمود : " همانا محبوبترین شما نزد خداوند کسی است که عملش نیکو تر باشد و.. ..نزدیکترین شما به خداوند خوش اخلاق ترینتان است و پسندیده ترین شما نزد خدا کسی است که نعمت را بر خانواده اش تمام گرداند . "
پیامبر اکرم (ص) در خصوص اجر و مقام کسی که با اهل بیت خویش خوشرفتار است می فرماید : "روز قیامت کسی به من نزدیکتر است که از همه خوش اخلاق تر بوده و خیرش بیشتر به خانواده اش برسد . "
در حدیثی دیگر از پیامبر اکرم آمده است که فرمود : " کسی ایمانش از همه بهتر است که اخلاقش بهتر و نسبت به خانواده اش مهربانتر باشد و من از همه شما نسبت به خانواده ام مهربانتر هستم .
حضرت امیر (ع) هنگام وفات خود این گونه وصیت نمود: " به کوچک خانواده ات رحم کن و از بزرگ خانواده ات حمایت نما. "
امام صادق (ع) در بیان فواید خوشرفتاری در خانواده می فرماید : "...هر کس با خانواده اش به نیکی رفتار کند ، عمرش طولانی می گردد. "
امام سجاد (ع) فرمود: " چهار خصلت اگر در فردی باشد اسلام او کامل شده گناهانش پاک می شود و خداوند عزوجل را در حالی که از او راضی است ملاقات می کند : 1- کسی که وظیفه الهی اش را در مقابل مردم انجام دهد .2- با مردم راستگو و صادق باشد .3- از انجام هر عملی که نزد خداوند ناخوشایند است حیا کند .4- با خانواده اش خوش اخلاق باشد. "
در روایتی از امام باقر فواید بسیار ممتاز صله رحم و نیکویی با خانواده این گونه ذکر می شود .امام باقر فرمود : " برترین چیزی که کسی به وسیله آن می تواند به خدا و رسولش متوسل شود عبارت است از :... صله رحم ( ارتباط با بستگان ) که سبب می شود ثروت او زیاد گشته و مرگ او به تاخیر افتد. "
امام صادق (ع) در خصوص یکی از وجوه نیکی خانواده می فرماید : " هر گاه یکی از شما به سفر رفتید ، هنگام بازگشت برای خانواده خود چیزی که آنها را شادمان گرداند سوغات آورید ولو به آوردن سنگی و هدیه کم ارزشی باشد "
از ثمرات این توصیه می توان این امر را اشاره کرد ، این امر موجب می شود تا اهل خانه اطمینان قلبی پیدا کرده و از توجهی که به آنها شده امید و انگیزه بیشتری برای ادای محبت پیدا خواهند کرد . همچنین با این اقدام از احساس تنهایی و یا غفلت اعضای خانواده نسبت به دیگران کن خواهد شد . و در نهایت این عامل شرایط را جهت آسایش روحی و روانی اعضاء خانواده فراهم خواهد کرد .
در فرمایشی از حضرت علی (ع) آمده است که می فرمایند : " هرگاه یکی از شما به منزل خود وارد شود باید به خانواده اش سلام کند و بگوید : سلام و درود بر شما (اهل خانه ).... "
دعا و طلب خوشرفتاری با خانواده :
از جمله سفارشاتی که در اندیشه اسلامی در خصوص رفتار با خانواده به چشم می خورد ، دعا و طلب خوشرفتاری با خانواده است به کرات مشاهده می شود که مومنین به این دعا و طلب توصیه شده اند تا با عنایت و لطف الهی به این توفیق دست یافته ، در جهت ایجاد فضای آرام در محیط خانواده تلاش کنند:
در دعای بیستم ماه رمضان می خوانیم : " ... خدایا مرا ... و نزد خود و خانواده ام فروتن گردان . "
همچنین آمده است که مستحب است این دعا خوانده شود : ".. الهی !ای کریم و ای عظیم تو را به بخشش و گذشتت قسم می دهم که مرا نسبت به حقوق واجب پدران و مادران و خواهران حلیم و صبور بگردان ( تا از عهد و ادای آن بر آیم .)
قابل توجه است که در آداب زیارت قبر امام حسین (ع) آمده است که مستحب است خوانده شود : " خدایا مرا کمک کن و سلامت گردان و دیگران را از من در امان بدار و مرا کامل کن و مرا در ارتباط با خودم و خانواده ام و آنچه که به خوبی به من بخشیدی حفظ بفرما. "
نفی خشونت علیه خانواده :
در اندیشه اسلامی به هنگام بررسی الگوهای رفتاری توصیه شده در خانواده از یک سو با توصیه به خوشرفتاری و تشویق به خلق نیکو در نهاد خانواده مواجه می شویم و از سوی دیگر با توصیه به نفی خشونت علیه خانواده و نگاه شدیدا منفی روایات و معصومین به بد خلقی و زشت کاری در نهاد خانواده ، به عبارت دیگر در اندیشه اسلامی علاوه بر نگاه مشوقانه به رفتار نیک در نهاد خانواده بازدارنده نسبت به رفتار ناپسند به چشم می خورد که هر دو روند موجب برقراری تعامل در محیط خانواده می گردد.
ازجمله احادیث و روایاتی که در این موضوع آمده است می توان به موارد زیر اشاره کرد :
در حدیثی از پیامبر اکرم (ص) آمده است که فرمودند : " ... هر که خانواده اش را ضایع سازد ، حقوق آنها را رعایت نکند و ارتباط خود را با آنان قطع نماید ، خداوند در روز قیامت که روز پاداش نیکوکاران می باشد او را از پاداش نیکو محروم می سازد و او را در آخرت تباه شده ، همراه با سایر هلاک شدگان محشور خواهد شد ، تا زمانی که عاملی سبب خروج او از عذاب گردد. حال آنکه هرگز عامل نجاتی برای او نخواهد بود . " 1
در روایت دیگر از پیامبر اکرم (ص) آمده است که فرمودند : " بهترین مردان امت من کسانی هستند که نسبت به اعضاء خانواده خود تکبر نورزند و بر آنان شفقت کنند و به آنان ظلم ننمایند . "
در روایتی از امام صادق (ع) در رابطه با مجازات و عذاب کسی که در خانواده خود بدخلقی می کند می فرماید: "پیامبر (ص) در تشییع جنازه سعد شرکت نمود در حالی که هفتاد هزار از ملائک جنازه او را تشییع می نمودند . سپس آن حضرت سر خود را به سوی آسمان بلند کرد و فرمود: "سعد تحت فشار قبر قرار دارد ... و سپس افزود : پناه بر خدا ! همانا سعد با خانواده خویش بد اخلاق بود. "
مسئولیت اعضاء خانواده نسبت به رشد و کمال یکدیگر:
در اندیشه اسلامی هر یک از اعضاء خانواده موظف هستند جهت رشد و کمال دیگر اعضاء در جهت الهی تلاش نماید به عبارت دیگر می توان گفت : اولین وظیفه یک مومن در درون خانواده نگاه دقیق به عملکرد هر یک از اعضاء خانواده و بررسی روند اندیشه و حیات آنهاست به عبارت دیگر در اندیشه اسلامی اولین گام در اصلاح جامعه که از اصلاح خانواده آغاز می شود از طریق اعضاء خانواده و نظارت دقیق آنها بر عملکرد یکدیگر حاصل می شود . شاید بتوان گفت موثرترین راه اصلاح جامعه به همین روش است که شاید بتوان آن را اصلاح درون سیستمی نامید.
در رابطه با این موضوع آیات و روایات و احادیث بسیاری به چشم می خورد که عبارتند از : در سوره تحریم آیه 6در این خصوص می خوانیم : "یا ایها الذین امنوا قوا انفسکم و اهلیکم نارا و قودها الناس و الحجاره علیها ملئکه غلاظ شداد لایعصون الله ما امرهم و یفعلون ما یومرون "
" ای کسانیکه ایمان آورده اید، خود و خانواده خود را از آتشی که هیزم آن مردم و سنگها هستند نگه دارید . فرشتگانی درشت گفتار و سختگیر بر آن آتش موکلند . هرچه خدا بگوید نافرمانی نمی کنند و همان کنند که به آن مامور شده اند.
همچنین در سوره مریم آیات 54و55 می خوانیم : "و اذکر فی الکتاب اسماعیل... و کان یامر اهله بالصلاه و الزکاه و کان عند ربه مرضیا "
" و در این کتاب اسماعیل را یاد کن ... او خاندان خود را به نماز و زکات امر می کرد و نزد پروردگارش شایسته و پسندیده بود. "
در سوره طه آیه 132 این گونه خطاب شده است : " و امر اهلک بالصلوه و اصطبر علیها .... " " کسان خود 0 خانواده خویش ) را به نماز فرمان ده و خود نیز بر آن پافشاری کن... "
علاوه بر آیات ذکر شده که همگی بر تلاش تک تک اعضاء خانواده در رشد یکدیگر تاکید می شود روایات بیشماری وجود دارد که به این امر تاکید بسیار دارد :
امام صادق (ع) فرمودند " مومن رهبر ، سرپرست و ناظر خانواده اش است . "
در حدیثی دیگر از امام صادق (ع) آمده است که از ایشان در مور مردی که نماز شب به پا می دارد سوال شد . حضرت فرمود : "بسی شایسته است که وقتی مرد به نماز شب قیام می کند خانواده اش صدای او را بشنوند تا کسی که خواب است بیدار شود و آنکه بیدار است به نماز قیام کند . "
همچنین حضرت علی (ع) در خصوص این مسئله خطاب به کمیل می فرماید: " ای کمیل ! به خانواده ات توصیه کن تا برای کسب مکارم اخلاقی بکوشند. "
در روایتی حضرت علی (ع) از حقوقی که فرزند به گردن پدر دارد سخن می گوید و می فرماید: " .... حق فرزند بر پدر ان است که نامش را نیکو انتخاب کنند و او را به خوبی تربیت نماید و قرآن را به او تعلیم دهد. "
همانطور که در این روایات ذکر شده موارد بیان شده از جمله حقوقی است که به گردن پدر است و انجام آن بر او واجب است .در روایت دیگر از امام سجاد (ع) آمده است که می فرمایند: " ... حق فرزند بر تو آن است که بدانی او در نیک و بد این جهان به تو وا بستگی دارد و تو نسبت به تربیت نیکو و هدایت او به سوی خدا و یاری او به طاعت الهی مسئول می باشی "
دعای خیر در حق خانواده :
از جمله وظایف و حقوقی که در شرع اسلامی به اعضای خانواده داده شده است ، این است که هر یک از اعضای خانواده باید نسبت به دعای خیر در حق دیگر اعضاء خانواده تلاش کنند . در خصوص این رسالت مهم و اساسی در آیه 37 سوره ابراهیم آمده است: " قال ابراهیم (ع) ربنا انی اسکنت من ذریتی بواد غیر ذی زرع عند بیتک المحرم . ربنا لیقیموا الصلوه فاجعل افئده من الناس تهوی الیهم و ارزقهم من الثمرات ... "
حضرت ابراهیم (ع) فرمود : " پروردگارا ! من ذریه و فرزندان خود را به وادی بی کشت و زرعی نزد بیت الحرام تو برای به پا داشتن نماز مسکن دادم . بار خدایا ، تو دلهای مردمان را به سوی آنها مایل گردان و به انواع ثمرات آنها را روزی ده .... "
این آیه به دعای حضرت ابراهیم (ع) اشاره می کند که برای اعضاء خانواده خود دعا می کند که خداوند خیر کثیر بر آنها عطا کرده و دلهای مردم را به سوی آنها متمایل گرداند. "
همچنین آیه 74سوره فرقان عباد الرحمن را این گونه توصیف می کند :
عباد الرحمن کسانی هستند که پیوسته در دعایشان می گویند : ای پروردگار ما ، همسران و فرزندانمان را روشنی چشم ما قرار ده و ما را پیشوای پرهیزگاران گردان . "
درآیه 28 سوره نوح نیز قسم دیگری از دعای خیر برای اعضاء خانواده آمده است که در خصوص پدر و مادر می فرماید: " رب اغفرلی و لوالدی و لمن دخل بیتی مومنا... "
" پروردگارا ! من و پدر و مادرم و هر مومنی که وارد خانه ام می شود ، ببخش و بیامرز . ... "
در روایاتی نقل شده است که هنگامی که خورشید طلوع کرد و به آن نگاه کردی ، در حالی که سرت رو به آسمان است بگو: " .. خدایا روز من و خانواده ام را با برکت و عافیت و شادی و روشنی چشم و با رزقی وسیع به پایان رسان ... "
در روایتی از امام باقر (ع) آمده است که فرمودند : " در قنوت نمازهای واجب در همه روزها به جزء جمعه می گویی: خدایا ، از تو برای خودم و پدر و مادرم و فرزندم و خانواده ام و برادرم بخشش و صحت و سلامتی در دنیا و آخرت در خواست می کنم . "
محدوده عشق به خانواده :
توجه به این امر بسیار ضروری است که در اندیشه اسلامی علاوه بر اینکه مومن به علاقه و عشق به خانواده توصیه و امر می شود از سوی دیگر به او تذکر داده شده می شود که این عشق محدوده معینی دارد و تا جایی ارزشمند است که این علاقه و عشق او را از یاد خدا غافل نکند. "در آیه 9 سوره منافقون آمده است : " یا ایها الذین آمنوا لا تلهکم اموالکم و لا اولدکم عن ذکر الله و من یفعل ذلک فاولئک هم الخسرون "
" ای اهل ایمان ، مبادا هرگز مال و فرزندانتان ، شما را از یاد خدا غافل سازد و البته کسانی که به این امور از یاد خدا غافل شوند به حقیقت زیانکاران عالمند . "
همچنین در دعایی که از سوی پیامبر اکرم (ص) روایت شده است فرمودند : "... خدایا همه مخلوقات از تو درخواستی دارند و تو از آنها به آن آگاهتری و درخواستش آن است که هنگام گرفتاری که خانواده ام و اهل دنیا سبب فراموشی ام می شوند به من تذکر دهی . "
نهی از کژ اندیشی در رفتارهای دینی و بی توجهی به همسر:
این نکته قابل تاکید است که پیام اسلام در خصوص زندگی فردی و اجتماعی برقراری تعادل در تمام جهات است . تعادل دنیوی ، تعادل روحی و تعادل اخروی پیامی است که در اندیشه اسلامی انسان به آن توصیه شده است در نتیجه آن سعادت دنیوی و اخروی در زندگی حاصل می گردد.
آنچه در توصیه دین مبین اسلام به چشم می خورد نه رهبانیت محض و کناره گیری افراطی از دنیا است و نه رفاه طلبی و جاه طلبی دنیایی محض بلکه توامان میانه روی و اعتدال توصیه شده است .
در روایتی تاریخی گفته شده که سلمان به دیدار ابوالدرداء رفت و زن او را با لباسی مندرس دید به او گفت : مشکل تو چیست ؟ زن گفت : برادر تو (ابوالدرداء)اصلا به دنیا توجهی ندارد . هنگامی که ابوالدرداء آمد به سلمان خوش آمد گفت و غذایی نزد او آورد و به سلمان گفت : بخور .سلمان گفت : من روزه ام ابوالدرداء گفت : تو را قسم می دهم که بخوری .سلمان گفت : من نمی خورم تا اینکه تو بخوری .سلمان تا شب نزد ابوالدرداء ماند و هنگامی که شب شد ابوالدرداء برای نماز شب برخاست . سلمان مانع شد و گفت : ای ابوالدرداء ، خداوند بر تو حق دارد . بدنت نیز بر تو حقی دارد و خانواده ات نیز بر تو حقی دارند پس روزه بگیر و افطار نیز بکن . نماز بخوان و استراحت نیز بکن .حق هر کسی را که بر تو حقی دارد، ادا کن . ابوالدرداء نزد رسول (ص) آمد و ایشان شبیه آنچه سلمان گفته بود فرمود.
ترجیح ضوابط سیاسی و دینی بر روابط خانوادگی :
در اندیشه سیاسی اسلام بسیار به این مطلب برخورد میکنیم که رعایت ضوابط سیاسی و دینی بر روابط خانوادگی برتری و رجحان دارد. به عبارت دیگر آنچه در اندیشه اسلامی بر آن تاکید می شود رعایت بی قید ضوابط سیاسی و دینی و عدم انحراف آن است حتی در جایی که روابط خانوادگی و نزدیکی قومی افراد در میان می آید .
در روایتی نقل شده است که " عقیل نزد حضرت علی (ع) آمد . امام(ع) به فرزندش حسن (ع) فرمود: به عمویت لباسی هدیه بده آن حضرت پیراهن و ردای به عقیل داد چون شب شد عقیل دید برای شام مقداری نان و نمک آوردند عقیل پرسید: چیزی دیگر نیست ؟ امام فرمود: مگر این نعمت خدا نیست که باید برای آن خدا را بسیار سپاس گوییم؟ عقیل که چنان دید ، گفت : مالی به من بده که قرض و بدهی خود را بپردازم و زودتر مرا مرخص کن تا بروم . آن حضرت فرمود :بدهکاری تو چقدر است ؟ گفت : صد هزار درهم .فرمود: به خدا چنین پولی ندارم و مالک آن هم نیستم ولی صبر کن تا سهمیه خود را از بیت المال بگیرم و قسمتی از آن را به تو بدهم که اگر ناچار نبودم برای اهل و عیال خود چیزی بردارم ، همه آن را به تو می دادم. عقیل گفت : همه بیت المال در دست توست و تو وعده آینده و دریافت سهمیه خود را به من می دهی و تازه وقتی سهمیه خود را بگیری مگر چقدر می شود ، اگرچه همه را به من بپردازی ؟ امام (ع) فرمود : من و تو با دیگر مسلمانان هیچ فرقی نداریم و همانند یکی از آنها هستیم . "
در خصوص ترجیح ضوابط دینی بر روابط خانوادگی آمده است که حضرت علی (ع) به یکی از اصحابش فرمود: " بیشترین مشغولیت و سرگرمی خود را خانواده و فرزندانت قرار مده ، زیرا اگر خانواده و فرزندانت اولیاء و دوستان خدا باشند همانا خداوند دوستانش را ضایع نمی سازد و اگر خانواده و فرزندانت دشمنان خدا باشند ، پس هم و غم تو نسبت به دشمنان خدا برای چیست ؟ "
مواردی دیگر بر ترجیح ضوابط دینی بر روابط خانوادگی حکم می کند که در زیر به آنها اشاره می شود: " ضرب الله مثلا للذین کفروا امرات نوح و امرات لوط ... فلم یغنیا عنهما من الله شیئا و قیل ادخلا النار مع الداخلین "
"خدا برای کافران ، زن نوح و زن لوط را مثال زد ... آنها نتوانستند از زنان خود دفع عذاب کنند و به همسرانشان گفته شد : با دیگران به آتش درآیید. "
در این روایات براین مطلب تاکید شده است که زندگی خانوادگی با صالحین (حتی پیامبران ) نیز دلیلی نیست برای بخشیده شدن گناهان و آلودگی و حذف عذاب الهی از دیگران و خداوند سنت های ثابت دارد.
"و اما الغلام فکان ابواه مومنین فخشینا ان یرهقهما طغیانا و کفرا . فاردنا ان یبدلهما ربهما خیرا منه زکوه و اقرب رحما "
" اما آن پسر ، پدر و مادرش مومن بودند ، ترسیدیم که آن دو را به عصیان و کفر در اندازد . خواستیم تا در عوض او پروردگارشان چیزی به پاکی بهتر از او و به مهربانی نزدیکتر از او نصیبشان سازد.
این آیه به حکمت کشته شدن پسر توسط حضرت خضر (ع) اشاره دارد ، همانا برای خداوند حفظ ایمان مومنان بر نزدیکی خاندان برتری دارد.
در اندیشه اسلامی نهاد خانواده تامین کننده آرامش روحی و رفع نیازهای عاطفی و جنسی همسران است .در چارچوب مبانی اندیشه اسلامی به سه نکته اساسی تاکید شده است :
1- تاکید بر تمکین خاص از سوی بانو و عرضه داشتن خود بر شوهر:
از جمله وظایفی که بر دوش زن محول شده است تمکین در مقابل خواست شوهر است و اینکه هر زمان که شوهر زن را طلب کند ،حاضر باشد .
2- عدم امتناع از برقراری روابط سالم زناشویی از دیگر وظایف جنسی است که خداوند بر عهده همسران قرار داده است .
3- منع از ارتباطهای آلوده و حرام در محیط های اجتماعی و نگاه های هوس انگیز و آلوده و نا پاک.
همانطور که تاکنون گفته شد در فرهنگ اسلام سه عنصر کرامت زن و مصلحت خانواده و سلامت جامعه به عنوان عمده ترین مقصد و اهداف مورد تاکید است همچنین در همین راستا وظایف زوجین در راستای تامین این اهداف شکل می گیرد.
در اندیشه اسلامی محیط خانواده محل تامین نیازهای جنسی همسران از یکدیگر تامین شده است و هر گونه استفاده ابزاری و بهره وری جنسی از او خارج از حریم خانواده شدیدا نفی می گردد لیکن در محدوده خانواده ارتباط و التذاذ زن و مرد از یکدیگر را در کامل ترین صورت آن مجاز می شمارد .با توجه به موارد ذکر شده روشن می شود مراد از تمکین و حصول رضایت از همسر ، به صرف اسارت زن تحت اعمال غریزه جنسی مرد نیست بلکه این تمکین اولا خشوع در مقابل حکم کردگار حکیم و ثانیا عشق ورزی بی شائبه و پایبندی به قداست خانواده و ایجاد اعتماد و ارج نهادن به شخصیت خود و همسر و ثالثا محکم ساختن میثاق ازدواج و تعهد نسبت به پیمانی ملکوتی و انجام رسالت زن در برابر هستی است .امام صادق ع در خصوص نقش بی بدیل زن در حفظ عفت همسر خویش می فرماید : "سه امر از امور بنده مومن است که مورد محاسبه و بازخواست قرار نمی گیرد : غذایی که می خورد ، لباسی که می پوشد ، زن صالحی که یاور شوهر است به واسطه آن زن عفت خویش را حفظ می نماید . "
از امام باقر( ع ) نیز نقل شده است که فرمایند: " نشاط مومن در سه چیز است رابطه جنسی با همسر ، شرکت کردن در مهمانی های برادران ، نماز شب. "
در خصوص وظایف جنسی زنان احادیث زیادی آمده است که به شرح زیر می باشد:
پیامبر اکرم (ص) در خصوص وظایف جنسی زنان می فرماید : "بهترین زنان شما خانمی است که اگر با شوهرش باشد ، لباس حیاء از تن بر می کند . "
در حدیثی از امام صادق ع در خصوص وظایف جنسی زن آمده است که زنی نزد پیامبر ص آمده و پرسید : ای رسول خدا حق شوهر بر زن چیست ؟ آن حضرت فرمود : آنکه خود را به بهترین عطری که در اختیار دارد خوشبو سازد ،زیباترین لباس خود را بپوشد در بهترین وجه خود را بیاراید و هر صبح و شام خود را بر شوهر خود عرضه نماید . "
حقوق جنسی زنان و وظایف جنسی مردان :
" للذین یولون من نسائهم تربص اربعه اشهر فان فاء فان الله غفور رحیم "
برای کسانی که سوگند می خورند که با زنان خویش نیامیزند ، چهار ماه مهلت است . پس اگر باز آیند خداوند آمرزنده و مهربان است .
قابل تاکید است که این آیه شریفه بر امر فقهی ظهار دلالت دارد که در این امر شوهر نه زن خود می گوید که تو مادر منهستی و آمیزش جنسی با تو بر من حرام است ، که خداوند در بیان این حکم فقهی در آیه 1-4سوره مجادله می فرماید که برای آمیزش مجدد این زن و مرد باید یک بنده از سوی آن دو آزاد شود .
از امام صادق ع در خصوص حقوق جنسی زنان و وظایف جنسی شوهران نقل شده است که در تفسیر این کلام خداوند که می فرماید : " زن به جهت فرزندش و مرد نیز به خاطر فرزندش نباید متضرر شود . "بیان می فرماید که : گاه زنی میل به آمیزش با شوهرش دارد ،ولی شوهر می گوید : می ترسم که باردار شوی و من سبب مرگ فرزندم شوم . در نتیجه تقاضای زن را نپذیرفته و با او آمیزش نمی کند .خداوند عز و جل در این آیه قرآن مردان را از این عمل بازداشته می فرماید : "مردان حق ندارند به زنان ضرر برسانند و زنان نیز به خاطر بچه نباید مانع آمیزش شوهر خود شده ، به او ضرر برسانند . "
حضرت علی ع در این خصوص می فرماید: "... با همسر خود به شتاب آمیزش نکنید ، چرا که زنان نیز نیازهایی دارند. "
انحلال خانواده و حکم طلاق در اندیشه اسلامی :
قابل توجه است که از جمله امور فقهی که در اندیشه اسلامی به عنوان یک حکم حلال شناخته شده است طلاق و انحلال خانواده است که بی شک این امر فقهی جهت مواردی ذکر شده است که وضعیت حاکم بر خانواده به بدترین شرایط ممکن رسیده و اهداف کلان خانواده که همان آرامش برای اعضاء آن است زیر سوال رفته و موجبات ضرر و خسران اعضاء آن را فراهم آورده است . در چنین شرایط نامطلوبی که امنیت روانی و عاطفی خانواده حذف شده است تنها چاره پیش رو انحلال خانواده است که در احکام فقهی اسلام گنجانیده شده است .
اما با وجود این حکم حلال الهی ، به منظور جلوگیری از سوء استفاده از آن و همچنین استحکام نهاد خانواده تلاش شده تا با ایجاد دشواری در امر وقوع طلاق و همچنین بیان اثرات نامطلوب آن در امور دنیوی و اخروی انسان تمایل به امر طلاق تا حد امکان کاهش پیدا کند . به عنوان مثال پیامبر اکرم ص در نکوهش طلاق می فرماید : " مغبوض ترین و منفورترین حلال نزد خداوند ، طلاق می باشد . "
در حدیثی دیگر از پیامبراکرم (ص) نقل شده است که فرمودند : " در اسلام هیچ چیز نزد خدا منفورتر از بنیانی که بواسطه تفرقه ویران شود نیست ...همانا خداوند بارها و بارها نفرت خود را در باب طلاق مطرح کرده است . "
در خصوص وظیفه زنان در جلوگیری از انحلال خانواده آمده است که امام صادق ع در تفسیر آیه "و ان امراه خافت من بعلها نشوزا و اعراضها " فرمود :مقصود آن زمانی است که شوهر می خواهد زن خود را طلاق دهد و زن (برای اینکه مطلقه نشود ) به او می گوید : مرا طلاق مده ، به زندگی با من ادامه بده و در عوض من از بعضی از حقوق خود گذشت می کنم .(آن حضرت در ادامه فرمود: ) این امر اشکالی ندارد و عمل نکردن به حقوقی که زن بنا به میل خود از آن گذشت نموده ، گناه نمی باشد.
دشواریهای طلاق در فقه اسلامی به عنوان یکی از راهکارهای اساسی جلوگیری از طلاق بی رویه خانواده ها و انحلال آن قرار داده شده است . از جمله احادیثی که در این خصوص موجود است عبارتند از :
راوی می گوید : " مردی در کوفه نزد حضرت علی ع آمد و گفت :همانا من همسرم را بعد از طهارت از خون حیض و قبل از این که با او آمیزش نموده باشم ، طلاق داده ام .
حضرت فرمود : آیا همانگونه که خداوند متعال امر نموده است ، دو مرد عادل شاهد بوده اند ؟گفت : خیر .امام فرمود : برو این طلاق تو صحیح نیست . "
در حدیثی دیگر از امام کاظم ع آمده است که فرمودند : "... خداوند متعال در بیان احکام طلاق بر حضور دو شاهد تاکید نموده و در مورد شهود ، فقط شهادت شاهد عادل را پذیرفت و همچنین به ازدواج امر نموده است اگرچه بدون شاهد باشد ... "
همانطور که اشاره شد در فقه اسلامی طلاق به عنوان راه حلی جهت بروز مشکلات جدی عاطفی ، معنوی و روحی در خانواده هایی که به بن بست رسیده اند قرار داده شده است اما با این حال به منظور استحکام خانواده آن را با دشواری های خاص همراه کرده است .
در سوره طلاق آیه 2 می خوانیم : " فامسکوهن بمعروف او فارقوهن بمعروف ... " زنان را به نیکی نگاه دارید یا به نیکی از آنان جدا شوید .
همچنین در سوره بقره آیه 229می خوانیم : "... فامساک بمعروف او تسویح باحسان ... " " نگاه داشتن به نیکی یا رها کردنی با احسان .. "
اقتصاد خانواده در اندیشه اسلامی :
با رجوع به آیات و روایاتی در رابطه با اقتصاد خانواده به چشم می خورد در می یابیم که در اندیشه سیاسی اسلام در سیستم اقتصاد خانواده ، مسئولیت اقتصادی با مرد است و زن به واسطه دریافت مهریه و نفقه همسر تامین می گردد . علاوه بر آن ارثیه دریافتی زن و دستمزد اشتغال درون خانه یا بیرون از خانه نیز به او تعلق دارد که با استفاده بهینه از این سرمایه ها می تواند آتیه خویش را تامین نماید .در صورتی که به هر دلیل ، زن در ایام سالمندی قادر به تامین نیاز خود نبود ، بر فرزندان واجب است تا نفقه مادر خود را پرداخته تمام مایحتاج او را تامین نمایند و در نهایت اگر هیچ یک امکان نداشت ، حکومت اسلامی موظف است تا نیاز این بانوان را بر آورده سازد .
در حدیثی دیگر از پیامبر( ص) آمده است که فرمودند : " آن کس که از طلب روزی حلال و کسب آن ابا و شرمی نداشته باشد ، سختی و رنج روزی بر او هموار گشته آسوده خاطر می شود و خانواده و اهلش از رفاه بهره مند می گردد . "
نقش مرد در تامین مخارج زندگی :
در اندیشه اسلامی تامین مخارج متداول زندگی بر عهده مرد نهاده شده است همچنین مرد موظف است نسبت به همسر خود نفقه بپردازد حتی در مقابل کار او در منزل و شیر دادن فرزندان اجر و مزد او را بپردازد . در آیه شش سوره طلاق آمده است : " اسکنوهن من حیث سکنتم من وجد کم و لا تضاروهن لتضیقو علیهن و ان کن اولات حمل فانفقوا علیهن حتی یصعن حملهن فان ارضعن لکم فاتوهن اجورهن و اتمرو بینکم بمعروف ... "
" هر جا که خود سکونت گزیدید آنها را نیز به قدر توانایی خود مسکن دهید به آنان ضرر نزنید تا بر آنها تنگ آید .و اگر آبستن بودند نفقه شان را بدهید تا وضع حمل کنند و اگر فرزندان شما را شیر میدهند مزدشان را بدهید و به وجهی نیکو با یکدیگر توافق کنید . "آیه 233 سوره بقره در رابطه با وظیفه مرد در تامین نیازهای فرزندان و همسر آمده است : ".... و علی المولود له رزقهن و کسوتهن بالمعروف ... "
" خوراک و لباس زنان آن هم به وجهی نیکو بر عهده صاحب فرزند و پدر است . " در خصوص پرداخت نفقه از امام صادق ع نقل شده است که در جواب این سوال که :پرداخت نفقه چه کسی بر انسان واجب و الزامی است ؟ فرمود : پدر ، مادر ، فرزند و همسر ... "
در حدیثی دیگر از امام صادق (ع) نقل شده است که فرمودند: مرد به پنج نفر نمی تواند زکات دهد: فرزند ، پدر و مادر ، همسر و خدمتکار، چرا که نفقه آنها بر مرد واجب است . "
امام رضا (ع) در خصوص وجوب پرداخت نفقه از سوی همسر می فرماید: " ...زن در مورد نیازمندی اش عائله مرد محسوب شده و بر مرد واجب است که نفقه او را بپردازد ولی بر عهده زن نیست که شوهر خود را تامین کند و یا اگر مرد محتاج و نیازمند شد ، نفقه او را بپردازد ... "
پیامبر اکرم (ص) در رابطه با ارزش تلاش مرد برای کسب روزی می فرماید : " کسی که برای روزی حلال خانواده اش تلاش کند مانند کسی است که در راه خدا جهاد کرده است .
پیامبر اکرم ص فرمودند : " در شب معراج بهشت را مشاهده کردم که در آن قصری از یاقوت قرمز بود و درون آن به سبب نور و درخشندگی دیده می شد .قصر دارای دو گنبد از مروارید و زبرجه نیز بود . گفتم : ای جبرئیل این قصر از آن کیست ؟ گفت : از آن کسی است که خوش بیان (صاحب کلام پاک ) است . دائم روزه می گیرد و به دیگران اطعام می کند و در حال که مردم خوابند او شب زنده داری می نماید . حضرت علی ع فرمود : ای رسول خدا ، در امت تو چه کسی طاقت انجام چنین اعمالی را دارد ؟ آن حضرت فرمود : ....آیا می دانی مقصود از اطعام غذا چیست ؟ علی ع پاسخ داد : خداوند و رسولش آگاهتر می باشند . آن حضرت فرمود : هر که به دنبال تامین معاش خانواده باشد تا به وسیله آن ، آنها را از مردم بی نیاز گرداند . "
قناعت اقتصادی زنان در خانواده :
از جمله مواردی که مکرر در احادیث بیان شده است ،قناعت اقتصادی زنان در خانواده است به عبارت دیگر در اندیشه اسلامی از یک سو بر لزوم پرداخت نفقه از سوی مرد تاکید می شود و از سوی دیگر زنان به قناعت اقتصادی دعوت می شوند ، که به دنبال این دو توصیه تعادل اقتصادی در محیط خانواده خلاصه می شود .
در حدیثی آمده است که حضرت فاطمه( س) خطاب به حضرت علی ع همسرشان فرمودند : " یا ابا الحسن ، من از خدا شرم دارم که از تو بیشتر از آنچه در توان توست انتظار داشته باشم ..... "
پیامبر اکرم (ص) در یکی از خطبه هایش قبل از وفات فرمود : ".. زنی که با همسرش سازگاری ندارد و به آنچه خداوند روزی او گردانیده صبور نیست و بر او سخت می گیرد و تکلیفی بیش از طاقتش از او می خواهد ، خداوند هیچ حسنه ای را که به واسطه آن از آتش جهنم مصونیت حاصل شود از او نپذیرد . و مادامی که آنگونه است ، خداوند نیز بر او غضبناک خواهد بود.... "
توصیه به گشاده دستی و نفی بخل مرد در امور اقتصادی خانواده :
امام سجاد (ع) فرمود : "... بخل ورزیدن بر نفقه زن و فرزند و نزدیکان از جمله گناهانی است که سبب رسوایی و پرده دری می شود. "
امام کاظم ع در رابطه با لزوم گشاده دستی مرد در مقابل خانواده اش می فرماید: " خانواده مرد در بند او هستند . هرگاه خداوند بر مردی نعمتی ارزانی می دارد آن مرد وظیفه دارد که آنان را از نعمت به وفور بهره مند سازد و اگر چنین نکند چه بسا نعمت از کف او برود و ثروتش نابود شود . "
توصیه به میانه روی :
این نکته قابل توجه است که در دین مبین اسلام به محض توصیه بر گشاد دستی و پرهیز از بخل ، به میانه روی و اعتدال توصیه می شود .
پیامبر اکرم( ص ) نقل شده است که فرمودند : " ... میانه روی در مصرف نصف زندگانی است . "
توصیه به دعا و توکل به خدا در امور اقتصادی خانواده :
یکی از مواردی که در مقوله مسائل اقتصادی مربوط به خانواده توصیه می شود توجه به دعا و توکل بر خدا در امور اقتصاد خانواده است : بی شک توجه به این دو امر در حوزه مسائل اقتصادی خانواده هم توان و صبر در مقابل کمبود ها و کاستی ها را افزایش می دهد و هم درهای نعمت الهی را بیش از پیش به روی مومنان می گشاید .
امام صادق (ع) در بحار جلد 87 در توصیه به دعا در گسترش روزی حلال می فرماید : " هنگام طلوع فجر در دعای خود بگو : ... خدایا بر من و خانواده ام از برکت آسمانها و زمین روزی حلال و پاک و گسترده نصیب فرما که بواسطه آن مرا از مردم بی نیاز گردانی . "
در بحار آمده است که مستحب است روز بیست و نهم ما رمضان چنین دعایی خوانده شود: " .... ای خدا این تویی که متکفل رزق و روزی من و همه جانداران هستی . ای آنکه بهترین کس برای استجابت دعا و بهترین شخص برای برآوردن حاجات بندگان هستی . ای آنکه بیشتر از هر بخشاینده ای و برترین امید بخش هستی . رزق من و اهل و عیالم را وسعت بده . بار الها ! رزق مرا در مقتضیات و مقدراتت از امور حتمی قرار ده و... "
آورده شده است که در روز عید قربان بعد از نماز عید ، وقتی که به طرف منزلت روانه شدی و پس از وارد شدن به منزل گفته شود : " بسم الله الرحمن الرحیم ... خدایا نماز و روزه و حج و عمره و صله رحم به من عطا کن و روزی من و خانواده ام را زیاد و فراوان گردان که تو خدایی هستی که قبل از هر چیز بوده ای ... "
حضرت علی(ع) در رابطه با توکل بر خدا در زمینه امور اقتصادی خانواده فرموده است : " لقمان فرزندش را چنین موعظه کرد : خداوند تبارک وتعالی بنده اش را در چهار مرحله روزی می دهد که در سه مرحله آن انسان نه تلاش می کند و نه تدبیری می اندیشد . بنابراین در مرحله چهارم نیز او را نیازمند رها نخواهد ساخت . اول : وقتی که او در رحم مادر در جایی محکم قرار گرفته به او روزی می دهد و او در اثر گرما و سرما اذیت نمی شود . سپس او را از این حالت خارج کرده برای او روزیی از شیر مادرش که برای او کافی است عطا می کند و او را رشد می دهد بدون آنکه خودش قدرت بر رفع نیاز خود داشته باشد . سپس اورا از این حالت خارج کرده و روزی او را در تلاش پدر و مادرش که به او مهربانی و لطف نموده ، برای او زحمت می کشند قرار می دهد ، به طوریکه قلبهای این دو تنها در تصرف اوست به میزانی که او را در حوادث مختلف بر خود ترجیح می دهند تا این که بزرگ و عاقل شود و به دنبال روزی رود . در این زمان وقتی دچار فشار و سختی شود به خدا بدبین میگردد و حق خدا را در مالش انکار می کند و در خرج کردن مال را بر خود و خانواده اش خسیس است و علت آن این است که از کمی روزی می ترسد و به وعده خداوند تبارک و تعالی در مورد تامین حال و آینده اش بدبین است . فرزندم ، چه بد بنده ای است این فرد . "
همچنین نقل شده است که پیامبر اکرم (ص) به یکی از همسرانش فرمود : " آیا تو را از نگهداشتن چیزی برای روز مبادا نهی نکردم ؟ همانا خداوند رزق هر روزی را می دهد. "
همانطور که در احادیث ذکر شده دیده می شود توجه به رحمت الهی و توکل بر خدا یکی از مواردی است که در آرامش درونی فرد و خانواده موثر خواهد بود . در حدیث دیگر از پیامبر آمده است که فرمودند : " خدای تبارک و تعالی به اندازه خرجی مساعدت می کند و به تکافی کمی آسایش صبر عطا می کند .
روابط اقتصادی زن و شوهر در خانواده :
پرداخت نفقه و طریقه وصول آن :همانطور که بیان شد نفقه از الزامات و تعهدات زوج نسبت به زوجه می باشد و چه زن توانایی مالی داشته باشد و چه نداشته باشد نفقه به عهده مرد خواهد بود .
امام خمینی در تحریر الوسیله در خصوص نفقه می فرماید : " شرط استحقاق نفقه زوجه فقر و احتیاج او نیست و نفقه زن بر مرد است ، اگرچه زن از غنی ترین افراد باشد . "
در خصوص نحوه وصول نفقه نیز دو صورت ممکن است :
1- زن در خانه شوهر بر حسب عرف و عادت زندگی می کند و هزینه زندگی را از طعام و غیره مرد تامین می کند .
2- زن نفقه خود را روزانه مطالبه می کند و شوهر نفقه یومیه را جداگانه به وی تسلیم می نماید .
نکات زیر دراین حوزه قابل توجه است :
1- زوجه مالک نفقه است مثلا اگر شوهر یک جا نفقه یک هفته را به زن تسلیم کند و زن از طریق دیگری مثلا از مال خود یا قناعت و صرفه جویی مبلغی را پس انداز کند ، شوهر نمی تواند مبلغ مزبور را استرداد کند .
2- اگر زوجه به خاطر انجام واجب شرعی مسافرت کند نفقه او ساقط نمی شود اما پرداخت نفس هزینه مسافرت مانند هزینه سفر حج واجب بر شوهر واجب نمی باشد .
3- نفقه زوجه بر نفقه سایر افراد واجب النفقه مقدم است .
4- هر گاه مدتی بگذرد و زوج نفقه زوجه را نپردازد نفقه ایام گذشته به صورت دین بر ذمه زوج است و مانند سایر دیون ساقط نمی شود مگر با ادای دین آن یا ابراء ذمه مرد از آن .
از امام باقر(ع) نقل شده است که در خصوص روابط اقتصادی زن و شوهر در خانواده فرمودند " سزاوار نیست کسی که چیزی را در راه خدا بخشید ، آن را پس بگیرد .. مرد آنچه را که به زنش می بخشد ، پس نگیرد و همچنین زن در مورد آنچه را که به همسرش می بخشد پس نگیرد خواه آن شی در اختیار طرف مقابل قرار گرفته باشد یا در اختیار او نگرفته باشد . آیا خداوند نمی فرماید : آنچه را که به همسرانتان دادید نگیرید و آنچه را که با میل خود به شما بخشیدند از آن با خوشی و گوارا بهره مند شوید . "
این نکته قابل تاکید است که در اندیشه اسلامی زن بر دستمزد خود و هر آنچه به ارث می برد مالکیت دارد . در خصوص این موضوع در آیه 32سوره نساء آمده است : " .. للنساء نصیب مما اکتسبن ... " زنان را از آنچه بدست می آورند نصیبی است ...
مهریه و لزوم پرداخت آن به زن :
مهریه از جمله حقوقی است که به زنان از سوی مردان داده می شود و پرداخت آن بر مرد واجب و عندالمطالبه است به عبارت دیگر مهریه به عنوان دین مرد در زمان عقد تعیین شده و مرد موظف به پرداخت آن به همسر می باشد.
در آیه 4سوره نساء می خوانیم : " و اتوا النساء صدقتهن نحله ... " و مهریه زنان را در کمال رضایت به طیب خاطر به آنها بدهید .
پیامبر اکرم ص نیز می فرماید : " به درستی که خداوند بزرگ هر گناهی را می آمرزد مگر گناه کسی که مهریه زن را انکار کند . "
حدیثی دیگر از پیامبر اکرم (ص) نقل شده است که کسی که در مورد مهریه همسرش به او ظلم و ستم کند این شخص نزد خدا زنا کار محسوب می شود و خداوند در روز قیامت به او می گوید : بنده من ، بنا بر پیمان و عهد من با همسرت ازدواج کردی اما به عهد و پیمان من وفا نکردی و به بنده ام ظلم نموده ای بعد از آن کارهای نیک مرد از آن گرفته می شود و به زن داده می شود البته به اندازه حق زن و اگر برای آن مرد حسنه ای باقی نباشد دستور داده می شود تا او را به سبب شکستن عهدش در آتش بیافکنند ، چون عهد و پیمان مورد سوال واقع می شود .
این نکته قابل توجه است که مهریه زن دارایی اختصاصی اوست و حتی پدر دختر نیز حق تصرف در آن را ندارد . از امام رضا (ع) در این رابطه سوال شد : مردی که دخترش را به عقد ازدواج مردی در آورده است آیا می تواند مقداری از مهریه زن را مورد استفاده قرار دهد ؟ آن حضرت فرمودند : پدر چنین حقی ندارد .
روابط اعضای خانواده با یکدیگر از منظر اندیشه اسلامی :
سیستم خانواده به عنوان یک خرده نظام اجتماعی علی رغم کوچکی دارای نسبت های عاطفی عمیق و ارتباطات پیچیده داخلی است که آگاهی کامل از این نسبت ها تصویر دقیقی از اهمیت آن ارائه می دهد. برخی از مفاهیم و مواردی که در حوزه خانواده قابل تعریف است عبارتند از :
الف) توجه دائم فرد به این معنا که خانواده امانتی الهی است . لذا در روابط با اعضاء آن و تنعم از لطف وجودشان باید شکرگزار خدا بود .
ب) همانطور که بیان شد محبت نسبت اعضاء خانواده ، سبب نزول رحمت الهی می شود . این عشق و محبت به خانواده عطیه ای الهی است که تجلی مهر مهربانترین مهربانان در وجود فرد می باشد.
ج) در نگرش اسلامی ، یک فرد در رفتار نسبت به اعضاء خانواده متناسب با توصیه های شریعت عمل کرده ، نسبت به خانواده خود خوشرفتاری می نماید . لذا با عنایت به توصیه های دینی در این حوزه :
- فرد با اعضای خانواده خود با نشاط برخورد می نماید .
- در حد توان نعمت را بر خانواده تمام می کند .
- برای این که منشاء خیر برای اعضای خانواده باشد ، سعی و تلاش می نماید.
- در مقابل بد خلقی آنان صبوری می کند .
- در فراق آنان به یاد آنها بوده ، هنگام بازگشت از سفر سوغاتی هر چند اندک می آورد .
- در تعالی افراد خانواده می کوشد .
آیات و روایاتی که در ادامه این فصل ذکر می شود به مطالب زیر اشاره دارد :
- اندیشه اسلامی همگان را امر می کند اعضای خانواده را به نماز و زکات فرا خوانند و بدین وسیله آنها را در اداء حقوق الهی و حقوق مردم مدد رسانند.
- قرآن به امت اسلامی می فرماید که خانواده خویش را از آتش اعمال زشت بر حذر دارند .
- روایات نیز توصیه مینماید که هر فرد ، سایر اعضای خانواده خود را به کسب مکارم اخلاقی دعوت نماید .
- در تربیت و تهذیب آنها بکوشد .
- اعضای خانواده را نصیحت نماید .آنها را به نظم ، تقوا، اصلاحات اجتماعی و وحدت اسلامی توصیه نماید .
- در توجهی ویژه نسبت به کودکان که روح وجودشان استعداد بیشتری برای پذیرش حقیقت دارد ، حقایق سفارش شده را به آنها بیاموزند تا تحت تاثیر مکاتب انحرافی قرار نگیرد .
- آنان را تشویق به علم آموزی نمایند.
- آنها را با معارف بلند قرآنی آشنا سازند .
- آنان را با الگوی صحیح زندگی که الگوی توصیه شده در دین می باشد آشنا نمایند .
- آنان را در استفاده از نعمت های ویژه خدا چون نزول رحمت الهی در شب قدر یاری رسانند .
- در انتقال معارف دینی چون ایثار ، گذشت ، شهادت ، جهاد،... به آنها بکوشند .
- جهت آشنایی آنان با اهل بیت و ارتباط معنوی با آن بزرگواران تلاش کنند.
- تفکر و اندیشه ولایی و مهدوی را به آنان آموخته و جهت ارتباط بهتر آنان با امامشان سعی نمایند .
این نکته قابل توجه است که اعضای خانواده با یکدیگر پیوندی تکوینی دارند که تشریع متناسب با تکوین به تعمیق این پیوند یاری می رساند و روابط درونی آنان را هدایت می نماید . در روایات از اعضای خانواده با عنوان گوشت و خون فرد و دست و بازوی او نام برده شده و به مسلمانان امر شده تا اجزای این پیکره در اتصال مداوم با یکدیگر باشند که این صله رحم سبب رونق اقتصادی و نیز طول عمر فرد می شود .پر واضح است که در گسترش روابط میان اعضاء خانواده و همفکری ها و همیاری ها وجود چنین برکاتی طبیعی است .
همکاری اعضای خانواده در شکل مطلوب خود که در رشد و کمال یار یکدیگر باشند نهایتا منجر به آن می شود که افراد خانواده در قیامت نیز شفاعت همدیگر را بر عهده گیرند ، چرا که در ارتباط خانوادگی زمینه سعادت اخروی نیز فراهم می گردد.
بدین گونه است که در ادعیه نیز مکرر توصیه شده تا در دعای خویش خیر دنیا و آخرت همه اعضای خانواده را در نظر داشته باشید .در توصیه به ارتباط سازنده و مفید با خانواده ، محدوده خانواده بسیار گسترده مطرح شده است .لذا والدین ، فرزندان ، اجداد و همچنین سایر بستگان اموات این خانواده نیز فراموش نشده و از لطف دعای خیر آنها برخوردار می شوند .
- در ارتباطات خانوادگی توصیه شده تا با هر فرد متناسب با جایگاه او برخورد شود . ازجمله آنکه " به اعضای کوچک خانواده رحم کن و از بزرگ خانواده حمایت نما .
- همگام با تاکید فراوان بر مهر و محبت نسبت به خانواده ، توصیه شده تا مسلمانان به این مساله که اصیل ترین پیوند هستی ، پیوند بشر با خدا می باشد و سایر پیوندها فروع و شاخه های این اصل هستند ، توجه داشته باشند . حال اگر روابط خانوادگی در مسیر غیر الهی باشد ، شاخه ای بریده از اصل خواهد بود که به سرعت حیات خویش را از دست داده و خشک خواهد شد . آنگاه که اعضاء خانواده یکدیگر را به دوری از خدا و اعمالی که خدا ناپسند می دارد فرا می خوانند ، همکاری با آنها هر چند ه ظاهر صمیمیتی بدنبال دارد ولی بدلیل محدودیت حیات عمل ناپسند آنان که مانع جاودانگی آن عمل خواهد شد ، به زودی این ارتباطات منقطع شده و حقیقت جدا از هم آدمیان همدیگر را نخواهند یافت.
- تعبیر متاع زندگانی دنیا برای خانواده اشاره به این معنا نیز دارد . روایاتی که بیان می کند گاه در قیامت اعضاء خانواده هر کدام در پی عقاب عمل خویش هستند نیز همین مضمون را در بردارد .
روایاتی در این بخش بیان می داد که هر چند علاقه به خانواده ارزشی الهی است ولی نباید بیشترین مشغولیت خود را خانواده قرار داد. چرا که اگر آنان دوست خدا باشند خداوند دوستان خود را ضایع نمی سازد و عهده دار امورشان خواهد بود و اگر دشمن خداباشند مومن را با اهتمام به امور دشمنان خدا چه رابطه ای است .
در مواردی نیز که اعضای خانواده طریق باطل را اتخاذ کرده اند ، باید مراقب بود تا محبت سطحی نسبت به آنان ، فرد را در پی آنان به بیراهه سوق ندهد. در قران مکررا گمراهان علت گمراهی خویش را تبعیت از پدران بیان کرده اند . به یقین محبتی که از عمق برخوردار باشد مهر ابراهیم گونه است که بت آذر می شکند . عشق لوط نبی است که همسر را در اطاعت امر خدا رها می سازد ، علاقه نوح است که پسر را تا آخرین امید دعوت می نماید و در نهایت به خدا وا می گذارد ، و عاطفه ای است که اسماعیل خویش را در بندگی خدا مذبح می برد و...
در روایات این فصل علاوه بر ذکر نوع ارتباطات با اعضای خانواده حکمت این نحوه رابطه نیز بیان میشود . مثلا در توصیه به خوشرفتاری با خانواده بیان می شود :
- حسن معاشرت با خانواده سبب نزدیکی به خدا می شود . تلازم بین این دو چه بسا به جهت تلازم بین خوشرفتاری با گذر از خود بینی و خود خواهی فرد است که در گذر از خود ، خدا را بهتر می توان یافت .
- خوش خلقی با خانواده سبب کمال دین فرد می شود چه بسا این روایت اشاره بدین معنا دارد که دین جامع ، قواعد ویژه ای جهت تنظیم روابط فرد با خدا ، با خود و با دیگران دارد و هر چه فرد رفتار خویش را بر اساس این قواعد بیشتر تنظیم نماید ، دین او کامل تر خواهد بود .
- خوش اخلاقی با خانواده سبب راحتی زندگی می گردد .چرا که انعکاس رفتار نیکو با آنان ، ارتباط نیکوی آنها خواهد بود .
- نیکی به خانواده سبب طول عمر می شود . چه بسا این روایت اشاره به آرامش روانی حاصل از این نوع رفتار در سلامت جسمانی فرد دارد و یا تاثیر متقابل اجتماعی نیکی به خانواده که منجر به یاری آنان در وقت رنج و بیماری خواهد شد .
- در روایتی بیان شده نامهربانی با اعضای خانواده سبب ضایع ساختن توان روحی و جسمی آنان و منجر به پیدایش فضایی متشنج در خانواده می گردد که از این فضای نا امن ، همگان ضرر خواهند دید .
- اهمیت حسن معاشرت در روابط خانوادگی به آن میزان است که ادعیه ویژه ای برای افراد ذکر شده تا افراد با تکرار آن از خدا توفیق عمل بر طبق معیار های الهی را بطلبند از جمله :
- خدایا مرا نزد خانواده ام فروتن گردان، مرا برای خانواده ام اصلاح کن ، مرا نسبت به حقوق مادر و پدر و خواهر و برادر صبور گردان ..
عشق به خانواده :
یکی از مواردی که در اندیشه اسلامی به شدت بر آن تاکید شده است عشق و محبت به خانواده است هر چند که در اندیشه اسلامی بر عدم وابستگی مومنان به دنیا و وابستگی های آن تاکید بسیار شده است اما گویا عشق ومحبت به خانواده چیزی است که در این مقوله نمی گنجد و مومنان بر آن سفارش می شوند . مظاهر این عشق و محبت در زندگی اهل بیت به گونه ای کاملا واضح و روشن به چشم می خورد . از آن نمونه نقل شده است که : " پس از آنکه همسر امام حسن مجتبی به آن حضرت سم خورانید ، حال ایشان وخیم شد . امام حسین (ع) به دیدار ایشان آمد . پرسید : حال خویش را چگونه می یابی ؟ امام حسن (ع) فرمود : من در آخرین روز زندگی دنیا و اولین حیات اخروی خود به سر می برم . و من از دوری تو (امام حسین ) و دوری خواهرم (زینب) اندوهگین می باشم .
همچنین نقل شده است که پیامبر اکرم (ص) " در مرگ فرزندش ابراهیم " فرمود : " آنچه گرفته از آن خداست و آنچه داده برای خداست و همه چیز زمان معینی دارد ، آنگاه گریه کرد .سعد بن عباده می گوید : آیا گریه می کنی در حالی که از گریه کردن نهی می نمایی ؟ رسول خدا فرمود : این رحمتی است که خداوند آن را در قلب بندگانش قرار داده و خدا به بندگان مهربانش رحم می کند. "
این نکته قابل توجه است که در سیره عملی معصومین (ع) موارد بسیاری از ابراز محبت نسبت به اعضای خانواده را می توان یافت . از جمله عبارات پر مهر و محبت پیامبر خطاب به فرزند خود ، فاطمه مانند: " فدا ها ابوها " یعنی پدر فاطمه قربان فاطمه گردد. "یا " فاطمه بضعه منی " " فاطمه پاره تن من است . " یا خطاب حضرت فاطمه نسبت به فرزند خود که می فرمود : " یا قره عینی و ثمره فوادی "... " ای نور دیدگانم و ای میوه قلب من "
خوشرفتاری با خانواده :
در اندیشه اسلامی مرد به عنوان یکی از ارکان خانواده موظف است با اعضای خانواده خویش رفتاری نیکو داشته باشد .، همانا رفتار نیکو و حسن خلق مرد و زن در خانه محیط خانواده را تبدیل به محیطی گرم و پر عطوفت کرده و زمینه را جهت آسایش اعضای خانواده فراهم می کند .
خوش خلقی در محیط خانواده به قدری اهمیت دارد که در روایات بسیار زیادی بر آن تاکید شده است :
امام سجاد در بیان اهمیت خوشرفتاری با خانواده فرمود : " همانا محبوبترین شما نزد خداوند کسی است که عملش نیکو تر باشد و.. ..نزدیکترین شما به خداوند خوش اخلاق ترینتان است و پسندیده ترین شما نزد خدا کسی است که نعمت را بر خانواده اش تمام گرداند . "
پیامبر اکرم (ص) در خصوص اجر و مقام کسی که با اهل بیت خویش خوشرفتار است می فرماید : "روز قیامت کسی به من نزدیکتر است که از همه خوش اخلاق تر بوده و خیرش بیشتر به خانواده اش برسد . "
در حدیثی دیگر از پیامبر اکرم آمده است که فرمود : " کسی ایمانش از همه بهتر است که اخلاقش بهتر و نسبت به خانواده اش مهربانتر باشد و من از همه شما نسبت به خانواده ام مهربانتر هستم .
حضرت امیر (ع) هنگام وفات خود این گونه وصیت نمود: " به کوچک خانواده ات رحم کن و از بزرگ خانواده ات حمایت نما. "
امام صادق (ع) در بیان فواید خوشرفتاری در خانواده می فرماید : "...هر کس با خانواده اش به نیکی رفتار کند ، عمرش طولانی می گردد. "
امام سجاد (ع) فرمود: " چهار خصلت اگر در فردی باشد اسلام او کامل شده گناهانش پاک می شود و خداوند عزوجل را در حالی که از او راضی است ملاقات می کند : 1- کسی که وظیفه الهی اش را در مقابل مردم انجام دهد .2- با مردم راستگو و صادق باشد .3- از انجام هر عملی که نزد خداوند ناخوشایند است حیا کند .4- با خانواده اش خوش اخلاق باشد. "
در روایتی از امام باقر فواید بسیار ممتاز صله رحم و نیکویی با خانواده این گونه ذکر می شود .امام باقر فرمود : " برترین چیزی که کسی به وسیله آن می تواند به خدا و رسولش متوسل شود عبارت است از :... صله رحم ( ارتباط با بستگان ) که سبب می شود ثروت او زیاد گشته و مرگ او به تاخیر افتد. "
امام صادق (ع) در خصوص یکی از وجوه نیکی خانواده می فرماید : " هر گاه یکی از شما به سفر رفتید ، هنگام بازگشت برای خانواده خود چیزی که آنها را شادمان گرداند سوغات آورید ولو به آوردن سنگی و هدیه کم ارزشی باشد "
از ثمرات این توصیه می توان این امر را اشاره کرد ، این امر موجب می شود تا اهل خانه اطمینان قلبی پیدا کرده و از توجهی که به آنها شده امید و انگیزه بیشتری برای ادای محبت پیدا خواهند کرد . همچنین با این اقدام از احساس تنهایی و یا غفلت اعضای خانواده نسبت به دیگران کن خواهد شد . و در نهایت این عامل شرایط را جهت آسایش روحی و روانی اعضاء خانواده فراهم خواهد کرد .
در فرمایشی از حضرت علی (ع) آمده است که می فرمایند : " هرگاه یکی از شما به منزل خود وارد شود باید به خانواده اش سلام کند و بگوید : سلام و درود بر شما (اهل خانه ).... "
دعا و طلب خوشرفتاری با خانواده :
از جمله سفارشاتی که در اندیشه اسلامی در خصوص رفتار با خانواده به چشم می خورد ، دعا و طلب خوشرفتاری با خانواده است به کرات مشاهده می شود که مومنین به این دعا و طلب توصیه شده اند تا با عنایت و لطف الهی به این توفیق دست یافته ، در جهت ایجاد فضای آرام در محیط خانواده تلاش کنند:
در دعای بیستم ماه رمضان می خوانیم : " ... خدایا مرا ... و نزد خود و خانواده ام فروتن گردان . "
همچنین آمده است که مستحب است این دعا خوانده شود : ".. الهی !ای کریم و ای عظیم تو را به بخشش و گذشتت قسم می دهم که مرا نسبت به حقوق واجب پدران و مادران و خواهران حلیم و صبور بگردان ( تا از عهد و ادای آن بر آیم .)
قابل توجه است که در آداب زیارت قبر امام حسین (ع) آمده است که مستحب است خوانده شود : " خدایا مرا کمک کن و سلامت گردان و دیگران را از من در امان بدار و مرا کامل کن و مرا در ارتباط با خودم و خانواده ام و آنچه که به خوبی به من بخشیدی حفظ بفرما. "
نفی خشونت علیه خانواده :
در اندیشه اسلامی به هنگام بررسی الگوهای رفتاری توصیه شده در خانواده از یک سو با توصیه به خوشرفتاری و تشویق به خلق نیکو در نهاد خانواده مواجه می شویم و از سوی دیگر با توصیه به نفی خشونت علیه خانواده و نگاه شدیدا منفی روایات و معصومین به بد خلقی و زشت کاری در نهاد خانواده ، به عبارت دیگر در اندیشه اسلامی علاوه بر نگاه مشوقانه به رفتار نیک در نهاد خانواده بازدارنده نسبت به رفتار ناپسند به چشم می خورد که هر دو روند موجب برقراری تعامل در محیط خانواده می گردد.
ازجمله احادیث و روایاتی که در این موضوع آمده است می توان به موارد زیر اشاره کرد :
در حدیثی از پیامبر اکرم (ص) آمده است که فرمودند : " ... هر که خانواده اش را ضایع سازد ، حقوق آنها را رعایت نکند و ارتباط خود را با آنان قطع نماید ، خداوند در روز قیامت که روز پاداش نیکوکاران می باشد او را از پاداش نیکو محروم می سازد و او را در آخرت تباه شده ، همراه با سایر هلاک شدگان محشور خواهد شد ، تا زمانی که عاملی سبب خروج او از عذاب گردد. حال آنکه هرگز عامل نجاتی برای او نخواهد بود . " 1
در روایت دیگر از پیامبر اکرم (ص) آمده است که فرمودند : " بهترین مردان امت من کسانی هستند که نسبت به اعضاء خانواده خود تکبر نورزند و بر آنان شفقت کنند و به آنان ظلم ننمایند . "
در روایتی از امام صادق (ع) در رابطه با مجازات و عذاب کسی که در خانواده خود بدخلقی می کند می فرماید: "پیامبر (ص) در تشییع جنازه سعد شرکت نمود در حالی که هفتاد هزار از ملائک جنازه او را تشییع می نمودند . سپس آن حضرت سر خود را به سوی آسمان بلند کرد و فرمود: "سعد تحت فشار قبر قرار دارد ... و سپس افزود : پناه بر خدا ! همانا سعد با خانواده خویش بد اخلاق بود. "
مسئولیت اعضاء خانواده نسبت به رشد و کمال یکدیگر:
در اندیشه اسلامی هر یک از اعضاء خانواده موظف هستند جهت رشد و کمال دیگر اعضاء در جهت الهی تلاش نماید به عبارت دیگر می توان گفت : اولین وظیفه یک مومن در درون خانواده نگاه دقیق به عملکرد هر یک از اعضاء خانواده و بررسی روند اندیشه و حیات آنهاست به عبارت دیگر در اندیشه اسلامی اولین گام در اصلاح جامعه که از اصلاح خانواده آغاز می شود از طریق اعضاء خانواده و نظارت دقیق آنها بر عملکرد یکدیگر حاصل می شود . شاید بتوان گفت موثرترین راه اصلاح جامعه به همین روش است که شاید بتوان آن را اصلاح درون سیستمی نامید.
در رابطه با این موضوع آیات و روایات و احادیث بسیاری به چشم می خورد که عبارتند از : در سوره تحریم آیه 6در این خصوص می خوانیم : "یا ایها الذین امنوا قوا انفسکم و اهلیکم نارا و قودها الناس و الحجاره علیها ملئکه غلاظ شداد لایعصون الله ما امرهم و یفعلون ما یومرون "
" ای کسانیکه ایمان آورده اید، خود و خانواده خود را از آتشی که هیزم آن مردم و سنگها هستند نگه دارید . فرشتگانی درشت گفتار و سختگیر بر آن آتش موکلند . هرچه خدا بگوید نافرمانی نمی کنند و همان کنند که به آن مامور شده اند.
همچنین در سوره مریم آیات 54و55 می خوانیم : "و اذکر فی الکتاب اسماعیل... و کان یامر اهله بالصلاه و الزکاه و کان عند ربه مرضیا "
" و در این کتاب اسماعیل را یاد کن ... او خاندان خود را به نماز و زکات امر می کرد و نزد پروردگارش شایسته و پسندیده بود. "
در سوره طه آیه 132 این گونه خطاب شده است : " و امر اهلک بالصلوه و اصطبر علیها .... " " کسان خود 0 خانواده خویش ) را به نماز فرمان ده و خود نیز بر آن پافشاری کن... "
علاوه بر آیات ذکر شده که همگی بر تلاش تک تک اعضاء خانواده در رشد یکدیگر تاکید می شود روایات بیشماری وجود دارد که به این امر تاکید بسیار دارد :
امام صادق (ع) فرمودند " مومن رهبر ، سرپرست و ناظر خانواده اش است . "
در حدیثی دیگر از امام صادق (ع) آمده است که از ایشان در مور مردی که نماز شب به پا می دارد سوال شد . حضرت فرمود : "بسی شایسته است که وقتی مرد به نماز شب قیام می کند خانواده اش صدای او را بشنوند تا کسی که خواب است بیدار شود و آنکه بیدار است به نماز قیام کند . "
همچنین حضرت علی (ع) در خصوص این مسئله خطاب به کمیل می فرماید: " ای کمیل ! به خانواده ات توصیه کن تا برای کسب مکارم اخلاقی بکوشند. "
در روایتی حضرت علی (ع) از حقوقی که فرزند به گردن پدر دارد سخن می گوید و می فرماید: " .... حق فرزند بر پدر ان است که نامش را نیکو انتخاب کنند و او را به خوبی تربیت نماید و قرآن را به او تعلیم دهد. "
همانطور که در این روایات ذکر شده موارد بیان شده از جمله حقوقی است که به گردن پدر است و انجام آن بر او واجب است .در روایت دیگر از امام سجاد (ع) آمده است که می فرمایند: " ... حق فرزند بر تو آن است که بدانی او در نیک و بد این جهان به تو وا بستگی دارد و تو نسبت به تربیت نیکو و هدایت او به سوی خدا و یاری او به طاعت الهی مسئول می باشی "
دعای خیر در حق خانواده :
از جمله وظایف و حقوقی که در شرع اسلامی به اعضای خانواده داده شده است ، این است که هر یک از اعضای خانواده باید نسبت به دعای خیر در حق دیگر اعضاء خانواده تلاش کنند . در خصوص این رسالت مهم و اساسی در آیه 37 سوره ابراهیم آمده است: " قال ابراهیم (ع) ربنا انی اسکنت من ذریتی بواد غیر ذی زرع عند بیتک المحرم . ربنا لیقیموا الصلوه فاجعل افئده من الناس تهوی الیهم و ارزقهم من الثمرات ... "
حضرت ابراهیم (ع) فرمود : " پروردگارا ! من ذریه و فرزندان خود را به وادی بی کشت و زرعی نزد بیت الحرام تو برای به پا داشتن نماز مسکن دادم . بار خدایا ، تو دلهای مردمان را به سوی آنها مایل گردان و به انواع ثمرات آنها را روزی ده .... "
این آیه به دعای حضرت ابراهیم (ع) اشاره می کند که برای اعضاء خانواده خود دعا می کند که خداوند خیر کثیر بر آنها عطا کرده و دلهای مردم را به سوی آنها متمایل گرداند. "
همچنین آیه 74سوره فرقان عباد الرحمن را این گونه توصیف می کند :
عباد الرحمن کسانی هستند که پیوسته در دعایشان می گویند : ای پروردگار ما ، همسران و فرزندانمان را روشنی چشم ما قرار ده و ما را پیشوای پرهیزگاران گردان . "
درآیه 28 سوره نوح نیز قسم دیگری از دعای خیر برای اعضاء خانواده آمده است که در خصوص پدر و مادر می فرماید: " رب اغفرلی و لوالدی و لمن دخل بیتی مومنا... "
" پروردگارا ! من و پدر و مادرم و هر مومنی که وارد خانه ام می شود ، ببخش و بیامرز . ... "
در روایاتی نقل شده است که هنگامی که خورشید طلوع کرد و به آن نگاه کردی ، در حالی که سرت رو به آسمان است بگو: " .. خدایا روز من و خانواده ام را با برکت و عافیت و شادی و روشنی چشم و با رزقی وسیع به پایان رسان ... "
در روایتی از امام باقر (ع) آمده است که فرمودند : " در قنوت نمازهای واجب در همه روزها به جزء جمعه می گویی: خدایا ، از تو برای خودم و پدر و مادرم و فرزندم و خانواده ام و برادرم بخشش و صحت و سلامتی در دنیا و آخرت در خواست می کنم . "
محدوده عشق به خانواده :
توجه به این امر بسیار ضروری است که در اندیشه اسلامی علاوه بر اینکه مومن به علاقه و عشق به خانواده توصیه و امر می شود از سوی دیگر به او تذکر داده شده می شود که این عشق محدوده معینی دارد و تا جایی ارزشمند است که این علاقه و عشق او را از یاد خدا غافل نکند. "در آیه 9 سوره منافقون آمده است : " یا ایها الذین آمنوا لا تلهکم اموالکم و لا اولدکم عن ذکر الله و من یفعل ذلک فاولئک هم الخسرون "
" ای اهل ایمان ، مبادا هرگز مال و فرزندانتان ، شما را از یاد خدا غافل سازد و البته کسانی که به این امور از یاد خدا غافل شوند به حقیقت زیانکاران عالمند . "
همچنین در دعایی که از سوی پیامبر اکرم (ص) روایت شده است فرمودند : "... خدایا همه مخلوقات از تو درخواستی دارند و تو از آنها به آن آگاهتری و درخواستش آن است که هنگام گرفتاری که خانواده ام و اهل دنیا سبب فراموشی ام می شوند به من تذکر دهی . "
نهی از کژ اندیشی در رفتارهای دینی و بی توجهی به همسر:
این نکته قابل تاکید است که پیام اسلام در خصوص زندگی فردی و اجتماعی برقراری تعادل در تمام جهات است . تعادل دنیوی ، تعادل روحی و تعادل اخروی پیامی است که در اندیشه اسلامی انسان به آن توصیه شده است در نتیجه آن سعادت دنیوی و اخروی در زندگی حاصل می گردد.
آنچه در توصیه دین مبین اسلام به چشم می خورد نه رهبانیت محض و کناره گیری افراطی از دنیا است و نه رفاه طلبی و جاه طلبی دنیایی محض بلکه توامان میانه روی و اعتدال توصیه شده است .
در روایتی تاریخی گفته شده که سلمان به دیدار ابوالدرداء رفت و زن او را با لباسی مندرس دید به او گفت : مشکل تو چیست ؟ زن گفت : برادر تو (ابوالدرداء)اصلا به دنیا توجهی ندارد . هنگامی که ابوالدرداء آمد به سلمان خوش آمد گفت و غذایی نزد او آورد و به سلمان گفت : بخور .سلمان گفت : من روزه ام ابوالدرداء گفت : تو را قسم می دهم که بخوری .سلمان گفت : من نمی خورم تا اینکه تو بخوری .سلمان تا شب نزد ابوالدرداء ماند و هنگامی که شب شد ابوالدرداء برای نماز شب برخاست . سلمان مانع شد و گفت : ای ابوالدرداء ، خداوند بر تو حق دارد . بدنت نیز بر تو حقی دارد و خانواده ات نیز بر تو حقی دارند پس روزه بگیر و افطار نیز بکن . نماز بخوان و استراحت نیز بکن .حق هر کسی را که بر تو حقی دارد، ادا کن . ابوالدرداء نزد رسول (ص) آمد و ایشان شبیه آنچه سلمان گفته بود فرمود.
ترجیح ضوابط سیاسی و دینی بر روابط خانوادگی :
در اندیشه سیاسی اسلام بسیار به این مطلب برخورد میکنیم که رعایت ضوابط سیاسی و دینی بر روابط خانوادگی برتری و رجحان دارد. به عبارت دیگر آنچه در اندیشه اسلامی بر آن تاکید می شود رعایت بی قید ضوابط سیاسی و دینی و عدم انحراف آن است حتی در جایی که روابط خانوادگی و نزدیکی قومی افراد در میان می آید .
در روایتی نقل شده است که " عقیل نزد حضرت علی (ع) آمد . امام(ع) به فرزندش حسن (ع) فرمود: به عمویت لباسی هدیه بده آن حضرت پیراهن و ردای به عقیل داد چون شب شد عقیل دید برای شام مقداری نان و نمک آوردند عقیل پرسید: چیزی دیگر نیست ؟ امام فرمود: مگر این نعمت خدا نیست که باید برای آن خدا را بسیار سپاس گوییم؟ عقیل که چنان دید ، گفت : مالی به من بده که قرض و بدهی خود را بپردازم و زودتر مرا مرخص کن تا بروم . آن حضرت فرمود :بدهکاری تو چقدر است ؟ گفت : صد هزار درهم .فرمود: به خدا چنین پولی ندارم و مالک آن هم نیستم ولی صبر کن تا سهمیه خود را از بیت المال بگیرم و قسمتی از آن را به تو بدهم که اگر ناچار نبودم برای اهل و عیال خود چیزی بردارم ، همه آن را به تو می دادم. عقیل گفت : همه بیت المال در دست توست و تو وعده آینده و دریافت سهمیه خود را به من می دهی و تازه وقتی سهمیه خود را بگیری مگر چقدر می شود ، اگرچه همه را به من بپردازی ؟ امام (ع) فرمود : من و تو با دیگر مسلمانان هیچ فرقی نداریم و همانند یکی از آنها هستیم . "
در خصوص ترجیح ضوابط دینی بر روابط خانوادگی آمده است که حضرت علی (ع) به یکی از اصحابش فرمود: " بیشترین مشغولیت و سرگرمی خود را خانواده و فرزندانت قرار مده ، زیرا اگر خانواده و فرزندانت اولیاء و دوستان خدا باشند همانا خداوند دوستانش را ضایع نمی سازد و اگر خانواده و فرزندانت دشمنان خدا باشند ، پس هم و غم تو نسبت به دشمنان خدا برای چیست ؟ "
مواردی دیگر بر ترجیح ضوابط دینی بر روابط خانوادگی حکم می کند که در زیر به آنها اشاره می شود: " ضرب الله مثلا للذین کفروا امرات نوح و امرات لوط ... فلم یغنیا عنهما من الله شیئا و قیل ادخلا النار مع الداخلین "
"خدا برای کافران ، زن نوح و زن لوط را مثال زد ... آنها نتوانستند از زنان خود دفع عذاب کنند و به همسرانشان گفته شد : با دیگران به آتش درآیید. "
در این روایات براین مطلب تاکید شده است که زندگی خانوادگی با صالحین (حتی پیامبران ) نیز دلیلی نیست برای بخشیده شدن گناهان و آلودگی و حذف عذاب الهی از دیگران و خداوند سنت های ثابت دارد.
"و اما الغلام فکان ابواه مومنین فخشینا ان یرهقهما طغیانا و کفرا . فاردنا ان یبدلهما ربهما خیرا منه زکوه و اقرب رحما "
" اما آن پسر ، پدر و مادرش مومن بودند ، ترسیدیم که آن دو را به عصیان و کفر در اندازد . خواستیم تا در عوض او پروردگارشان چیزی به پاکی بهتر از او و به مهربانی نزدیکتر از او نصیبشان سازد.
این آیه به حکمت کشته شدن پسر توسط حضرت خضر (ع) اشاره دارد ، همانا برای خداوند حفظ ایمان مومنان بر نزدیکی خاندان برتری دارد.