یکی از موضوعات اختصاصی دین اسلام، نماز جمعه است. بسیاری از علما و فقهای شیعه در دوره‌های گوناگون نظرات مختلفی در رابطه با اهمیت و نحوه برگزاری آن داشته‌اند، به‌طوری‌که در طول تاریخ دستخوش تغییرات و فرازوفرودهایی شده است. در شماره قبل در رابطه با سیر تطور نماز جمعه در سه دوره "صفویه، قاجار و پهلوی" به ارائه نکاتی پرداختیم. با پیروزی انقلاب اسلامی، به دستور امام خمینی (ره)، و البته با پیگیری‌های مرحوم آیت‌الله طالقانی، نمازجمعه در همه شهرهای ایران به‌عنوان یک رسانه فراگیر شناخته شد. اولین نماز جمعه بعد از انقلاب اسلامی 5 مرداد 1358 به‌طور رسمی، در تهران توسط مرحوم آیت‌الله طالقانی، در دانشگاه تهران و با حضور میلیونی مردم و اقشار مختلف برگزار شد. نظارت بر نمازجمعه؛ آری یا خیر؟ در ابتدای برگزاری نماز جمعه، یک ستاد خصوصی در دفتر مرحوم آیت‌الله طالقانی تشکیل شد، به‌همین‌دلیل از ایشان می‌توان به‌عنوان نخستین رئیس ستاد اقامه نماز جمعه یاد کرد. باگسترش این ستاد و تشکیل «دبیرخانه مرکزی ائمه جمعه» توسط بنیان‌گذار انقلاب اسلامی، دبیرخانه مرکزی امامان جمعه سراسر کشور را گزینش و تعیین می‌کرد. این دبیرخانه سال 68 زیر نظر آیت‌الله خامنه‌ای، که به‌تازگی رهبری انقلاب را برعهده‌گرفته بودند، بانام «شورای مرکزی ائمه جمعه» به‌صورت جدی شروع به فعالیت کرد تا علاوه بر انتخاب ائمه جمعه، سیاست‌های کلی امامان جمعه سراسر کشور را نیز تعیین کند. سال 72 این نهاد به «شورای سیاست‌گذاری ائمه جمعه» تغییر نام داد و وظیفه نظارت بر عملکرد ائمه جمعه در سراسر کشور را عهده‌دار شد. در نماز‌جمعه مسائل خصوصی نگویید امام خمینی (ره) سال 1357، با بیان نکاتی محوریت خطبه‌های نمازجمعه را مشخص کرده و با بیان اهمیت نمازجمعه، وظیفه هدایت و ارشاد، وحدت‌آفرینی و آگاهی‌بخشی در مسائل مختلف اجتماعی-سیاسی و حل مشکلات مردم را از وظایف ائمه‌جمعه معرفی کردند. ایشان نمازجمعه‌ای که در آن از احتیاجات ملت‌ها و گرفتاری‌های مردم سخن نگوید را مخالف اهداف برپایی نمازجمعه دانسته و در رابطه با کیفیت خطبه های نماز جمعه فرمودند: «مع‌‏الأسف درجاهایی انسان می‏‌بیند که نماز جمعه ابداً مربوط به چیزهایی که ملت‌ها و اجتماع مسلمین بر آن احتیاج دارند، خبری نیست. نباید خطبه‌‌ها چند دعا یا ذکر باشد. در نماز‌جمعه مسائل خصوصی نگویید، مصالح اجتماعی را بگویید، بگذارید اگر شما این را گفتید، نمازتان را تعطیل کنند، مردم عکس‌‏العمل نشان می‏‌دهند. اگر دولتی به‌واسطه خطبه‏‌های نماز جمعه، نماز جمعه شما را تعطیل کند، با عکس‌العمل مردم مواجه می‏‌شود واین همانی است که ما می‏‌خواهیم .»(1) امام خمینی(ره) با تأکید بر اینکه نمازجمعه یک نماز عادی نیست، بیدارسازی و دعوت مردم به درستی‌ها را از وظایف خطبای نمازجمعه دانسته و تأکید داشتند که خطیب نمازجمعه باید مردم را از توطئه‌های دشمنان آگاه کرده تا ملت در برابر دسیسه‌های دشمنان بیدار و مجهّز شده و این روند تا اجرای کامل احکام اسلامی در جامعه باید اجرا شود. مقام معظم رهبری نیز با پیروی از سبک و گفتمان امام خمینی(ره)، نمازجمعه را از عوامل حفظ ایمان، روحیه‌دهی به مردم و همچنین وسیله تربیت اسلامی دانسته که در پرتو این تربیت و آگاه‌سازی می ‌توان در مقابل تهاجم همه جانبه دشمنان مجهّز شد. امام خمینی (ره) در سال 1357 در رابطه با نماز جمعه، با بیان نکاتی محوریت خطبه‌های نمازجمعه را مشخص کرده و با بیان اهمیت نمازجمعه، وظیفه هدایت و ارشاد، وحدت‌آفرینی و آگهی بخشی در مسائل مختلف اجتماعی-سیاسی، حل مشکلات مردم، را از وظایف ائمه‌جمعه معرفی کردند. ایشان با اشاره به تأثیر شفابخشی نمازجمعه بر دل‌های مردم متدین و مؤمن، این عمل عبادی را عاملی در گسترش تقوی و روحیه دین‌مداری مردم معرفی کردند. حضرت آیت‌الله خامنه‌ای با اشاره به اینکه نسل‌جوان تشنه حقیقت و آگاه شدن است، نمازهای جمعه را یکی از بهترین مراکز برای رفع این نیاز به‌شمار آورده و فراهم ‌سازی مقدمات برای ایجاد جذابیت برای حضور جوانان در نمازجمعه را یکی از مهم‌ترین وظایف متصدیان این امر معرفی کردند. شلوغ ‌ترین نمازجمعه آیت‌الله‌طالقانی نه‌تنها بنیانگذار اقامه نمازجمعه بود، بلکه به حکم امام خمینی(ره) اولین امام جمعه تهران بعد از انقلاب اسلامی شد. وی امام جمعه 6 نماز جمعه و یک نماز عید فطر بود.آخرین نمازجمعه به امامت آیت‌الله‌طالقانی 17 شهریور 1358 برگزار شد. نماز‌جمعه‌های ابوذر انقلاب به دلیل صدق و صفایی که در شخصیت او نمایان بود و همچنین به جهت گفتمان دموکرات‌گونه و تلاش‌های او برای حل اختلافات درخطبه‌ها، از شلوغ‌ترین نماز جمعه‌ها بود و جمعیت چشمگیری در صفوف نماز جمعه حاضر می‌شدند. نمازجمعه‌هایی که تک بعدی نبود شخصیّت دادن به مردم جزو مهم‌ترین اهداف آیت‌الله طالقانی بود. او در نمازجمعه همه را نقد می‌کرد، فریادش بر سر دسیسه‌ها و جنایات دشمنان و حکومت پهلوی بلند بود. نمازجمعه‌های آیت‌الله طالقانی تک‌بعدی نبود و اگر گروه و جناحی حرکت مثبتی انجام می‌داد، بدون توجه به اینکه خود او موافق یا مخالف آن جناح باشد، درصدد تقویت و تشویق آن برمی‌آمد. بعد از فوت آیت‌الله طالقانی، 21 شهریورماه سال 58 امام خمینی (ره) طی حکمی آیت‌الله منتظری را برای امامت جمعه منتصب کردند. وی به مدت چهار ماه امامت جمعه تهران را بر عهده داشت. اما متاسفانه استقبال مردم از نماز جمعه به امامت منتظری کم بود. سومین امام‌جمعه تهران؛ ویژگی‌های منحصر به‌فرد آیت‌الله خامنه‌ای بعد از استعفای منتظری، امام خمینی(ره) در 24 دی‌ماه سال 1358 طی حکمی آیت‌الله سید علی خامنه‌ای را به‌عنوان سومین امام‌جمعه تهران منصوب کردند. منتظری در خاطرات خود، به ویژگی‌های منحصربه‌فرد آیت‌الله خامنه‌ای اشاره‌کرده و نوشته ‌است: «با استعفای خود، من آیت‌الله خامنه‌ای را برای نماز جمعه تهران پیشنهاد دادم چون معتقد بودم ایشان در خطابه که از ارکان نماز جمعه است، از دیگران مسلط‌تر است و حتی در اولین نماز جمعه آیت‌الله خامنه‌ای هم عنوان کرده‌ام که رکن نماز جمعه خطبه‌های آن است و آقای خامنه‌ای بهتر از من خطبه می‌خوانند.»(2) مهم‌ترین رخداد در نماز جمعه سال 63 از رخدادهای متمایز در ایام نماز جمعه آیت‌الله خامنه‌ای، انفجار و بمب‌گذاری در میان نمازگزاران بود. در آن زمان پایتخت با التهابات فراوانی، مورد حملات جنگنده‌های عراقی بود و منافقین با انجام ترورها و ایجاد نا امنی‌های بسیار، درصدد ایجاد تزلزل در صفوف مردم و مسئولان بودند. ساعت 12 و 29 دقیقه ظهر روز 24 اسفند سال 1363 در نماز جمعه تهران و در حین سخنرانی آیت‌الله خامنه‌ای، انفجاری رخ داد که حاصل آن14 شهید و 88 مجروح بود. اوج حضور و اقتدار رهبری در نماز‌جمعه امام خمینی(ره) بعد از انفجار سال 63 که در نمازجمعه به وقوع پیوست، از اقتدار و تسلط آیت‌الله خامنه‌ای تقدیر کرده و فرمودند: «من فراموش نمى‏‌کنم قصه روز جمعه را که آن‌طور باشکوه، با نورانیت، با استقامت گذشت. آن‌طور مردم با طمأنینه، با آن صداها و رگبارهایى که مى‌‏آمد، من ملاحظه مى‏‌کردم، مخصوصاً نگاه مى‏‌کردم ببینم در بین مردم چه وضعى هست، ندیدم حتى یک نفر را که یک تزلزلى درش پیدا باشد و آن‌وقت امام‌جمعه آن‌طور با آن طنین قوى صحبت کرد، مردم آن‌طور گوش کردند، آن‌طور فریاد زدند که ما براى شهادت آمدیم.»(3) منتظری در خاطرات خود، به ویژگی‌های منحصربه‌فرد آیت‌الله خامنه‌ای اشاره‌کرده و نوشته ‌است: «با استعفای خود، من آیت‌الله خامنه‌ای را برای نماز جمعه تهران پیشنهاد دادم چون معتقد بودم ایشان در خطابه که از ارکان نماز جمعه است، از دیگران مسلط‌تر است و حتی در اولین نماز جمعه آیت‌الله خامنه‌ای هم عنوان کرده‌ام که رکن نماز جمعه خطبه‌های آن است و آقای خامنه‌ای بهتر از من خطبه می‌خوانند.» مرحوم آیت‌الله هاشمی رفسنجانی در خاطرات خود درباره دستور امام خمینی(ره) بعد از ماجرای انفجار بمب در نماز جمعه نوشته است: «احمد آقا پیش از ظهر آمد و گفت نظر امام این است که تا این وضع و امکان حمله هوایی عراق به تهران ادامه دارد، غیر از من و آقای خامنه‏‌ای کسی به نماز جمعه نرود؛ زیرا ممکن است در هنگام بحران نتوانند از عهده اداره خطبه‏‌ها برآید.»(4) مرحله دیگر اوج حضور و اقتدار آیت‌الله خامنه‌ای در نماز جمعه را می‌توان مربوط به خطبه‌های 29 خرداد سال 88 دانست. زمانی‌که حجم انبوهی از فعالیت‌های رسانه‌ای و غیررسانه‌ای دشمنان در راستای پيچيدگي و ایجاد آتش فتنه در جهت براندازی نظام جمهوری اسلامی از هر ابزار و حرکتی کوتاهی نکرده و ناآرامی را در دل‌های مردم ایجاد کرده بود، حضور آیت‌الله خامنه ای و ایراد خطبه مثال‌زدنی ایشان پس از انتخابات، آرامشی را برای مردم و جامعه به همراه داشت. حضور با صلابتی که منجر شد دشمنان حساب کار خود را کرده و بدانند فشارها و تنش‌های خیابانی نمی‌تواند در راستای ضربه‌زدن به کشور و نظامی که از نعمت ولایت‌فقیه برخوردار است، موفق عمل کند. رهبری انتخابات 22 خرداد را برای دشمنان یک زلزله سیاسی و برای دوستان به جهت حمایتی که در سی سالگی انقلاب، مردم از نظام و انقلاب و امام خمینی(ره) داشتند، یک جشن واقعی و تاریخی توصیف کردند. ایشان در این خطبه‌ها تقلّب در انتخابات را منتفی دانسته و در رابطه با کسانی که به انتخابات شبهه وارد کردند، گفتند: «اگر کسانی شبهه دارند و مستنداتی ارائه می‌دهند، باید حتماً رسیدگی بشود؛ البته از مجاری قانونی؛ رسیدگی فقط از مجاری قانونی. بنده زیر بار بدعت‌های غیرقانونی نخواهم رفت. امروز اگر چهارچوب‌های قانونی شکسته شد، در آینده هیچ انتخاباتی دیگر مصونیت نخواهد داشت. بالاخره در هر انتخاباتی بعضی برنده‌‏اند، بعضی برنده نیستند؛ هیچ انتخاباتی دیگر مورد اعتماد قرار نخواهد گرفت و مصونیت پیدا نخواهد کرد.» آخرین حضور هاشمی رفسنجانی در خطبه‌های نماز جمعه بعد از فاجعه هفتم تیر سال60 و ترور آیت‌الله‌خامنه‌ای، آیت‌الله هاشمی رفسنجانی در 12 تیرماه برای نخستین بار امامت جمعه تهران را بر عهده گرفت. وی پس از این انتصاب، بیش از 420 بار امام جمعه تهران بودو به‌عنوان پرکارترین خطیب جمعه تهران به‌حساب می‌آید. جنجالی‌ترین و البته آخرین حضور هاشمی رفسنجانی در خطبه‌های نماز جمعه در 26 تیرماه 88 بود. روزهایی که تب‌وتاب جنبش سبز و حضور فتنه‌گران در نماز جمعه را شاهد بودیم که اعتراض بسیاری از انقلابیون را در‌پی‌داشت. پی نوشت: 1- صحیفه نور ، ج۱۸، ص۲۷۶ و 277 2- کتاب "انتقاد از خود"، نوشته منتظری، ص 125 3- صحيفه نور (دوره 22 جلدى)؛ ذيل تاريخ 29/12/1363 درج شده است. 4- به نقل از روزنامه شرق