تبیان، دستیار زندگی

با توجه به نزدیک شدن به دهه ی مبارک و میمون کرامت و تولد حضرت معصومه (س) و برادر گرامیشان ، اسوه ی بخشش بر آن شدم تا این تایپیک را ایجاد کنم

ان شاءالله با همکاری شما گرامیان اطلاعاتمان را در باره ی این بزرگواران بالا می بریم

الگو بودن انسان كامل
در هر حال ، قرآن عینى یعنى انسان كامل معصوم ، این مسیر دشوارى را كه از هر شمشیر بران ، تیزتر و از هر موى نازكى دقیق تر است ، به تنهایى پیموده ، به مقصد رسیده است ، و امام هر سالكى است كه مسیر نفس را مى خواهد بپیماید و پیشواى كسى است كه اراده ى سیر در این مسیر را دارد و الگوى هر كسى است كه در صدد تمرین دادن نفس به تقواست . از این رو باید بعضى از سخنان ایشان را كه برآمده از سینه ى مشروح و قلب شاهد و زبان حق گوى ایشان است ، یادآور شویم .
روایاتى درباره ى نفس و فكر و عقل
حضرت رضا علیه السلام مى فرمایند: كسى كه نفسش را به پاى حساب بكشد، سود مى برد و كسى كه از آن غافل شود، زیانكار است ، كسى كه بترسد ایمن است و كسى كه عبرت گیرد، بیناست ، كسى كه بینا باشد، مى فهمد و كسى كه بفهمد، مى داند. هر كه با جاهل پیوند دوستى بریزد، به زحمت مى افتد... و برترین عقل ، شناخت انسان به نفس خویش است ؛ من حاسب نفسه ربح ، و من غفل عنها خسر، و من خاف اءمن و من اعتبر اءبصر، و من اءبصر فهم ، و من فهم علم ، و صدیق الجاهل فى تعب ... و اءفضل العقل معرفة الانسان نفسه . ⁽⁵³⁰⁾
در غرر و درر آمدى از امیر المؤ منین علیه السلام آمده است : شایسته ترین كار، به تهذیب نفس پرداخته است ؛ الاشتغال بتهذیب النفس ‍ اءصلح . ⁽⁵³¹⁾
كسى كه نفس خود را پاكسازى نكند، از عقل سودى نمى برد؛ من لم یهذب نفسه لم ینتفع بالعقل . ⁽⁵³²⁾
كسى كه اهل خودسازى نباشد، عادت هاى ناشایست او را رسوا مى كند؛ من لم یهذب نفسه فضحه سوء العادة . ⁽⁵³³⁾
غفلت زیانبارترین دشمنان است ؛ الغفلة اءضر الاءعداء. ⁽⁵³⁴⁾
غفلت شیوه ى احمقان است ؛ الغفلة شیمة النوكى . ⁽⁵³⁵⁾
دوام غفلت چشم بصیرت را نابینا مى سازد؛ دوام الغفلة یعمى البصیرة . ⁽⁵³⁶⁾
میان شما و موعظه ، پرده اى از غفلت و بى خبرى است ؛ بینكم و بین الموعظة حجاب من الغفلة و الغرة

حجاب از رؤ یت خدا یا پاداش عمل
از آنجا كه ائمه علیهم السلام با مردم به اندازه ى عقل هایشان سخن مى گفتند، عقل هایى كه ظرف علوم و معارف است و بهترین آن ها پرظرفیت ترین آن هاست ، ایشان گاهى از امكان رؤ یت قلبى خداوند سبحان سخن مى گویند و گاهى متعلق رؤ یت را پاداش مى نامند؛ همان گونه كه حجاب هم گاهى به ثواب تفسیر مى شود. از این رو حضرت رضا علیه السلام درباره ى معناى آیه ى : وجوه یومئذ ناضرة * الى ربها ناظرة ⁽⁷²⁵⁾ مى فرمایند: صورت هایى درخشان منتظر پاداش ‍ پروردگارشان هستند: یعنى مشرفة تنتظر ثواب ربها. ⁽⁷²⁶⁾
نیز در مورد آیه ى كلا انهم عن ربهم یومئذ لمحجوبون ⁽⁷²⁷⁾ مى فرمایند: خداوند به مكانى كه در آن حلول كرده باشد، وصف نمى شود، به گونه اى كه بندگان در آن مكان از خداوند در حجاب باشند، بلكه به این معناست كه آنان نسبت به پاداش پروردگارشان محجوب هستند؛ ان الله تبارك و تعالى لا یوصف بمكان یحل فیه ، فیحجب عنه فیه عباده ، و لكنه یعنى اءنهم عن ثواب ربهم لمحجوبون . ⁽⁷²⁸⁾ چنان كه پیش از این از ائمه علیهم السلام نقل شد كه میان خداوند سبحان و خلق او هیچ حجابى نیست ، مگر خود خلایق كه حجاب خویشند.

نفى تعادل شهود خداوند با آمد و رفت او
مشاهده ى خداوند با قلبى كه از هر مشهود دیگرى منزه است ، معادل رفت و آمد نیست كه از انتقال و انفعال خبر مى دهد. از این رو حضرت رضا علیه السلام درباره ى آیه ى و جاء ربك و الملك صفا صفا. ⁽⁷²⁹⁾ مى فرماید: خدا به رفت و آمد ستوده نمى شود. زیرا او برتر از انتقال است . پس معناى آیه آن است كه امر پروردگار تو آمد و ملك نیز صف به صف آمدند؛ ان الله تعالى لا یوصف بالمجى ء والذهاب ، تعالى عن الانتقال ، انما یعنى بذلك و جاء اءمر ربك و الملك صفا صفا . ⁽⁷³⁰⁾ نیز درباره ى آیه ى سخر الله منهم ... ⁽⁷³¹⁾ و الله یستهزى بهم ... ⁽⁷³²⁾ و و مكروا و مكر الله ... ⁽⁷³³⁾ و یخادعون الله و هو خادعهم ⁽⁷³⁴⁾ مى فرمایند: خداوند مسخره و مكر و خدعه نمى كند، بلكه جزاى سخره گرى و مكر و فریب آنان را مى دهد و مجازاتشان مى كند. خدا از آنچه ظالمان مى گویند، بسیار بلند مرتبه تر است ؛ ان الله تعالى لا یسخر و لا یستهزى و لایمكر و لایخادع ، و لكنه تعالى یجازیهم جزاء السخریة و جزاء الاستهزاء و جزاء المكر و الخدیعة ، تعالى الله عما یقول الظالمون علوا كبیرا

تفاوت حقایق انسان ها
مردم گنجینه هایى مانند معدن هاى طلا و نقره هستند. پس هر كه به زمین دنیا میل كند و در پى هواى نفس خود باشد، از رسیدن به مطلوب درمانده است ، و هر كس درون را از دنیا تهى سازد و از آن دورى گزیند و به سمت خانه ى جاویدان آخرت باز گردد و پیش از رسیدن زمان مرگ ، خود را براى آن آماده سازد و آن را با دیده ى یقین بنگرد، در این صورت مرگ را نزدیك مى بیند. زیرا با دیده ى آرزو به آن نگاه نمى كند تا آن را دور بداند.
پس او ملكوت را مى نگرد و فرشته اى را كه بر او فرود مى آید، حتما مى بیند، فرشته اى كه او را استوار ساخته ، كمكش مى كند و به امنیت نسبت به ترس بشارت مى دهد و دلش آنچه را كه دیده است ، دروغ نمى پندارد و دیدگانش به انحراف نمى گراید و سركشى نمى كند و همه ى این امور باى او آسان است .
از آنجا كه خداوند سبحان ایمان آورندگان را بالا مى برد و بر درجات مؤ منان عالم مى افزاید، پس براى هر كسى شدنى نیست مشاهدات مظهر رفیع را ببیند، چنان كه براى هیچ كس دیدن مشاهدات وحیانى پیامبر صلى الله علیه و آله و سلم شدنى نیست .
هر كه قلب خود را از آلودگى هاى رذایل پاك گرداند، همان گونه كه امیر المؤ منین علیه السلام به این امر سفارش مى فرمایند: قلب هایتان را از حسد پاك گردانید. زیرا حسد سبب دلتنگى و افسردگى و بیمارى است ؛ طهروا قلوبكم من الحسد فانه مكمد مضنى . ⁽⁷⁰⁵⁾ همچنین فرمود: قلب هایتان را از كینه پاك كنید. زیرا كینه بیمارى است ؛ طهروا قلوبكم من الحقد فانه داء. ⁽⁷⁰⁶⁾
آرى هر كه قلب را از آلودگى خالى ساخته ، به فضایل بیاراید، او غیب را مى بیند و با شهودى مصون از خطا آن را نظاره گر است ، به گونه اى كه از هر خدعه اى پیراسته است و هر كه این حد نصاب را به چنگ نیاورد، شهودش ‍ همراه با تصورات نفسانى بوده ، رؤ یتى آمیخته با تصورات شیطانى خواهد داشت .

توحد سخن و تعدد فهم ها
چنین عبد صالحى كه در روش خود به عترت طاهره علیهم السلام اقتدا كرده است ، شایستگى آن را مى یابد كه مصداق دوستان صالح ایشان باشد؛ چنان كه حضرت رضا علیه السلام مى فرمایند: اگر تقسیم بهشت و جهنم بر اساس محبت و بغض او على علیه السلام باشد، پس او قسیم قسمت كننده بهشت و جهنم است ؛ فقسمة الجنة و النار اذا كانت على حبه و بغضه ، فهو قسیم الجنة و النار .
ماءمون گفت : اى ابا الحسن ، خداوند مرا پس از تو زنده نگذارد، شهادت مى دهم كه تو وارث علم رسول خدا صلى الله علیه و آله و سلم هستى . اباصلت هروى مى گوید: چون حضرت رضا علیه السلام به منزل باز گشتند، نزد ایشان رفتم و گفتم : اى پسر رسول خدا! چه نیكو به ماءمون پاسخ دادید. حضرت رضا علیه السلام فرمودند: اى اءباصلت ، من در خور فهم ماءمون پاسخ دادم و از پدرم شنیدم كه از پدرانش از على علیه السلام نقل مى كردند كه رسول خدا صلى الله علیه و آله و سلم فرمودند: اى على ، تو در روز قیامت قسمت كننده بهشت هستى ، به آتش مى گویى : این براى من و این برى تو؛ یا اءبا الصلت انما كلمته من حیث هو و لقد سمعت اءبى یحدث عن آبائه عن على علیه السلام اءنه قال رسول الله صلى الله علیه و آله و سلم : یا على ، اءنت قسیم الجنة یوم القیامة ، تقول للنار: هذا لى و هذا لك . ⁽⁷⁰⁴⁾ ظهور كلام حضرت رضا علیه السلام در آن است كه كلام یكى است یعنى فرمایش رسول خدا صلى الله علیه و آله و سلم به على علیه السلام كه تو قسمت كننده ى بهشت و جهنم هستى ، براى هر كسى به حسب استعدادش ‍ بیان مى شود. پس كلام واحد است ، ولى فهم هاى افراد متفاوت است .

عدم اختصاص مشاهده ى معارف الاهى به پیامبران
مشاهده ى معارف الاهى جز در مواردى كه مربوط به تشریع است ، ویژه ى پیامبران صلى الله علیه و آله و سلم نیست . زیرا هر كه به وحى نبوى صلى الله علیه و آله و سلم ایمان آورد و به آن عمل كند و تقوا پیشه سازد و خود را براى خدا خالص گرداند، براى او حقایق به اندازه ى ایمان و شرح صدرش آشكار مى شود؛ مانند حارثه بن مالك كه رسول خدا صلى الله علیه و آله و سلم به او فرمودند:
حارث بنده اى است كه خداوند قلبش را نورانى ساخته است ؛ عبد نور الله قلبه . ⁽⁷⁰³⁾
اگر انسان با مرگ طبیعى از دنیا برود، حقایق متعددى برایش تجلى مى كند، همچنین اگر با مرگ ارادى از دنیا برود و یاد دنیا را در قلبش بمیراند و عقل خود را زنده گرداند و با موعظه ، نفس را بمیراند و قلب را زنده سازد و با زهد پیشگى خواهش هاى پست كننده و نفس وسوسه گرش را بمیراند و پیش از آن كه مرگ او فرا رسد، نداى آن را به گوش قلبش برساند و در برابر مرگ چون كسى باشد كه به مقصد نزدیك و به آن وارد شده است و جست و جو گرى كه مطلوب خود را یافته است و نفسش را با یاد مرگ رام سازد، خداوند سبحان نیز براى چنین كسى فرقانى قرار مى دهد تا با آن ، میان حق و باطل ، بهشت و جهنم ، دوست و دشمن را جدا سازد؛ به گونه اى كه تصویر آن برایش كاملا روشن مى شود و بیان ، توان شرح آن را ندارد؛ این فضل خداوند است كه به هر كس بخواهد عطا مى كند.

گناهان ، اسباب نابینایى
حضرت رضا علیه السلام به بعضى از مصادیق گناهانى كه سبب نابینایى مى شود، در پاسخ محمد بن فضیل اشاره كرده اند. وى درباره ى این آیه پرسید: و من كان فى هذه اءعمى فهو فى الاخرة اءعمى و اءضل سبیلا ⁽⁷²⁰⁾ حضرت علیه السلام مى فرمایند: او كسى است كه حجة الاسلام را به تاءخیر مى اندازد و هر سال مى گوید: امسال به حج مى روم ، تا مرگ او فرا مى رسد؛ ذاك الذى یسوف الحج - یعنى حجة الاسلام - یقول : العام اءحج ، العام اءحج ، حتى یجیئه الموت . ⁽⁷²¹⁾ تطبیق آیه بر كسانى كه به حقایق موجود نابینا هستند، در مباحث پیشین به نقل از حضرت رضا علیه السلام گذشت .
از همه ى این مطالب بر مى آید: هر عملى كه مرضى خدا و رسولش نباشد، سبب كورى مى شود. زیرا آن عمل ، مصداقى است از خود را به كورى زدن عمدى و نابینایى قهرى از یاد خداوند. پس به تاءخیر انداختن حج خصوصیتى ندارد، بلكه ملاك ، خود را به ندیدن از یاد خداوند زدن است ، ملاكى كه در اعتقاد و خلق نفسانى و عمل اعضا اثر مى گذارد.
از این رو گاهى بر نماز، ذكر اطلاق مى شود؛ اذا نودى للصلوة من یوم الجمعة فاسعوا الى ذكر الله ... . ⁽⁷²²⁾ زیرا از آنجا كه نماز عبادت خاص ‍ است ، مصداق ذكر خداى متعالى و سبب حفظ ذكر اوست . شاید بدین جهت خداوند هنگام شروع وحى به حضرت موسى علیه السلام مى فرماید: انى اءنا ربك فاخلع نعلیك انك بالواد المقدس طوى * و اءنا اخترتك فاستمع لما یوحى * اننى اءنا الله لا اله الا اءنا فاعبدنى و اءقم الصلوة لذكرى ⁽⁷²³⁾ و قد اءفلح من تزكى * و ذكر اسم ربه فصلى

چگونگى سخن گفتن امامان با مردم
اكنون با تاءمل در مطالب پیشین ، رؤ یت حسى خداوند سبحان به طور مطلق محال است و علم حقیقى به او، از پس پرده هاى مفهوم یا ابرهاى صورت ذهنى و امثال آن به دست مى آید. زیرا هیچ چیزى از این امور شبیه به خداى متعالى نبوده ، مانند او نیست تا از او حكایت كند و طبق او باشد، چنان كه در علم حصولى باید چنین باشد، و از طریق این علم ذهنى نیز رسیدن به ذات خدا شدنى نیست . چون نتیجه اش انقلاب ذهن به خارج یا خارج به ذهن است و انقلاب ، محال است .
بنابراین ، علم حقیقى به خداى متعالى از پس پرده ى استدلال و پشت ابرهاى قیاس حصولى تعلق نمى گیرد، همچنین پس از این كه روشن شد احاطه ى علم شهودى به خداوند سبحان محال است ، گر چه اصل علم شهودى شدنى ، بلكه ضرورى است ، آنگاه معناى فرمایش حضرت رضا علیه السلام در پاسخ ذوالریاستین دانسته مى شود.
او به حضرت علیه السلام گفت : جانم به فدایت ! از اختلاف مردم درباره ى رؤ یت برایم سخن بگو! بعضى مى گویند: خداوند دیده مى شود و بعضى مى گویند: خداوند دیدنى نیست حضرت در پاسخ فرمودند: اى اباالعباس ، كسى كه بر خلاف آنچه خداوند خود را بدان ستوده است ، او را وصف كند، بزرگ ترین دروغ را بر خدا بسته است ؛ لا تدركه الاءبصار و هو یدرك الاءبصار و هو اللطیف الخبیر . ⁽⁷¹⁴⁾
این ابصار چشم هاى ظاهرى نیست ، بلكه همان دیدگانى است كه در قلب آدمى است و، اوهام را به او راهى نیست و چگونگى او درك نمى شود؛ یا اءبا العباس ! من وصف اللهد بخلاف ما وصف به نفسه فقد اءعظم الفریة على الله ، قال الله تعالى : لا تدركه ... هذه الاءبصار لیست هى الاءعین ، انما هى الاءبصار التى فى القلب ، لا یقع علیه الاءوهام و لا یدرك كیف هو . ⁽⁷¹⁵⁾ مراد از رؤ یت نفى شده ، همان رؤ یت حسى و وهمى است نه رؤ یت شهودى قلبى ؛ گر چه حضرت رضا علیه السلام در بیانشان به چشمانى كه در قلب است ، یاد كرده اند.
مؤ ید این مطلب روایت محمد بن فضیل است ؛ از ابا الحسن علیه السلام پرسیدم : آیا رسول خدا صلى الله علیه و آله و سلم پروردگار والا را دیده است ؟ ایشان فرمودند: آرى با قلبش پروردگار را دیده است ؛ آیا نشنیده اى كه خدا مى فرماید: آن چه را با دل دیده است ، دروغ نمى پندارد؛ یعنى او را چشم ندیده ، ولى با دل دیده است ؛ نعم ، بقلبه رآه ، اءما سمعت الله عز و جل یقول : ما كذب الفؤ اد ما راءى ⁽⁷¹⁶⁾، اءى لم یره بالصبر و لكن رآه بالفؤ اد . ⁽⁷¹⁷⁾
این مطالب با روایاتى كه درباره ى تفسیر رؤ یت دل به رؤ یت نور و عظمت یا رؤ یت آیات وارد شده است ، منافاتى ندارد. زیرا چنان كه گذشت امامان علیهم السلام با هر راوى یا پرسشگرى ، بر اساس اندازه ى عقل هایشان سخن مى گفتند؛ افزون بر آن كه نور عظمت همان نور ذات است . زیرا عظمت از شئون قدرت است و قدرت حق عین ذات اوست .
یكى از موارد مصحح امكان رؤ یت قلبى به مقدار میسور، روایت ابو بصیر از ابى عبدالله علیه السلام است ؛ به ایشان گفتم : درباره ى خداى بزرگ به من خبر دهید كه آیا روز قیامت مردم او را مى بینند؟ حضرت فرمودند: آرى گاهى پیش از روز قیامت هم او را مى بینند. آیا تو اكنون او را نمى بینى ؛ و ان المؤ منین لیرونه فى الدنیا قبل یوم القیامة ، اءلست تراه فى وقتك هذا؟
ابو بصیر مى گوید: به ایشان گفتم : جانم به فدایت ! آیا از سوى شما این مطلب را بگویم ! ایشان فرمودند: نه ، اگر تو از آن سخنى بگویى و نادانى آن را بدان معنایى كه تو مى گویى رد كند و این را همان تشبیه بپندارد، به خدا كفر ورزیده است . رؤ یت قلبى مانند رؤ یت با چشم نیست ، خداوند بلند مرتبه تر از توصیفات مشبهه و ملحدان است ؛ لا، فانك اذا حدثت به فاءنكره منكر جاهل بمعنى ما تقوله ، ثم قدر ان ذلك تشبیه كفر و لیست الرؤ یة بالقلب كالرؤ یة بالعین ، تعالى الله عما یصفه المشبهون و الملحدون . ⁽⁷¹⁸⁾
به طور كلى قلب به جهت تجردش از ماده صلاحیت دیدن ملكوت را دارد، به شرط آن كه شیطان برگرد آن نچرخد، وگرنه قلب را كور و كر و لال مى سازد. زیرا شیطان همنشین بد و ماءمور قهر الاهى است كه بر چشم قلب هر انسان متكبر ستمگرى كه به روز حساب ایمان ندارد، حجابى بیفكند.
آن كه نسبت به مشاهده ى آیات روشنى كه هیچ حجابى بر آن ها نیست ، نابینا باشد و از رؤ یت بینات و دلایل واضح كه پوششى بر آنها نیست ، رو گرداند و به كرى و لالى ساختگى تظاهر كند، با سوء اختیار خود از اسماى جمال بیرون رفته ، از آن ها بى بهره مى شود و در پوشش اسماى جلالى در مى آید كه بر فروشندگان هدایت در قبال ضلالت حاكمیت دارد و در این حال با ولى گمراه كننده ى خود یعنى شیطان همراه مى شود؛ و من یعش عن ذكر الرحمن نقیض له شیطانا فهو له قرین . ⁽⁷¹⁹⁾
سپس نابینایى و اعراض او با ارتكاب گناهان افزوده مى شود. زیرا معصیت سبب نابینایى است و اصرار بر معصیت نابینایى را افزوده سازد

اولویت ثقلین در وفا كردن به وعده هایشان
قرآن و عترت جدا كننده ى حق و باطل اند؛ یعنى همان دو موجود مباركى كه خاطرات نفسانى و وسوسه هاى شیطانى به گرد آن ها نمى چرخد. زیرا آسمان آن دو از نگهبانان نیرومند و شهاب هاى نورانى پر شده است . از این رو هر شیطانى كه بخواهد آزادانه بشنود یا دزدكى گوش دهد، با شهابى مراقب برخورد خواهد كرد.
پس هر شهودى كه به موازات ثقلین نباشد، در آن دست برده شده است و هر شهودى كه با آن ها مطابقت نداشته باشد، ساختگى است ، و از ساحت ثقلین دور است شهودى را كه محصول تقواست ، صحیح نشمارند و مكاشفه اى را كه فرآورده ى هدایت است ، قبول نكنند، و نیز الهامى را كه ثمره ى جهاد شایسته در راه خداوند است ، صواب ندانند. زیرا ثقلین همان دو چیزى هستند كه سالكان را به شهود و سایران را به مكاشفه و مجاهدان را به الهام وعده داده اند و این ثقلین در وفا كردن به وعده هایشان اولى ، و به عملى بشارت هایشان سزاوارتر، و به تصدیق خبرهایشان شایسته ترند.

دستیابى به دین از طریق عقل و وحى
راز همه ى این تعالیم در آن است كه دین الاهى مبتنى بر حق ، جز با هوشیارى عقل یا اشاره ى نقل دست یافتنى نیست و هر اندازه كه حوزه ى عقل و وحى در اجتماع گسترش یابد، رسیدن به محتواى دین ممكن و نیل به مفاد آن آسان مى شود و بالعكس هر گاه جهل به سبب جمود و عدم تفكر باطل عقیم ، در جامعه اى وسعت یابد، رسیدن به مدعاى دین دشوار و اصل دین مهجور و محو مى شود.
در دین شیطانى مبتنى بر باطل ، مطلب بر عكس است . زیرا هرگاه حوزه ى تقلید گسترش یابد و تفكر مغالطه اى شایع گردد، ترویج آن دین باطل آسان مى شود و پیروانى كه به سمت هر بادى میل كرده اند و از نور علم بهره اى نبرده اند و به استوانه ى مطمئن و پایدارى پناهنده نشده اند، زیاد مى گردد.