تبیان، دستیار زندگی

و در كتاب كمال الدین به سند خود از اصبغ بن نباته روایت كرده كه گفت : ابن الكواء در محضر على (علیهالسلام ) هنگامى كه آن جناب بر فراز منبر بود برخاست و گفت : یا امیرالمؤ منین ما را از داستان ذوالقرنین خبر بده ، آیا پیغمبر بوده و یا ملك ؟ و مرا از دو قرن او خبر بده آیا از طلا بوده یا از نقره ؟ حضرت فرمود: نه پیغمبر بود، و نه ملك . و دو قرنش نه از طلا بود و نه از نقره . او مردى بود كه خداى را دوست مى داشت و خدا هم او را دوست داشت ، او خیرخواه خدا بود، خدا هم برایش خیر مى خواست ، و بدین جهت او را ذو القرنین خواندند كه قومش را به سوى خدا دعوت مى كرد و آنها او را زدند و یك طرف سرش را شكستند، پس مدتى از مردم غایب شد، و بار دیگر به سوى آنان برگشت ، این بار هم زدند و طرف دیگر سرش را شكستند، و اینك در میان شما نیز كسى مانند او هست .
مؤ لف : ظاهرا كلمه ملك در این روایت به فتح لام ( فرشته ) باشد نه به كسر آن ) پادشاه )، براى اینكه در روایاتى كه به حد استفاضه از آن جناب و از دیگران نقل شده همه او را سلطانى جهانگیر معرفى كرده اند.
پس اینكه در این روایت آن را نفى كرده و همچنین پیغمبر بودن او را نیز نفى كرده به خاطر این بوده كه روایات وارده از رسول خدا را كه در بعضى آمده كه پیغمبر بوده ، و در بعضى دیگر فرشتهاى از فرشتگان كه همین قول عمر بن خطاب است همچنانكه اشاره به آن گذشت ، تكذیب نماید.
و اینكه فرمود اینك در میان شما مانند او هست یعنى مانند ذو القرنین در دو بار شكافته شدن فرقش ، و مقصودش خودش بوده ، چون یك طرف فرق سر ایشان از ضربت ابن عبدود شكافته شد و طرف دیگر به ضربت عبد الرحمن ابن ملجم ( لعنة الله علیه ) كه با همین ضربت دومى شهید گردید. و نیز به دلیل روایت كمال الدین كه از روایات مستفیضه از امیر المؤ منین (علیهالسلام ) است و شیعه و اهل سنت به الفاظ مختلفى از آن جناب نقل كرده اند و مبسوطتر از همه از نظر لفظ همین نقلى است كه ما آوردیم . چیزى كه هست دست نقل به معنا با آن بازیها كرده و آن را به صورت عجیب و غریب و نهایت تحریف در آورده است .
و در الدر المنثور است كه ابن مردویه از سالم بن ابى الجعد روایت كرده كه گفت : شخصى از على (علیهالسلام ) از ذو القرنین پرسش نمود كه آیا پیغمبر بوده یا نه ؟ فرمود: از پیغمبرتان شنیدم كه مى فرمود: او بنده اى بود معتقد به وحدانیت خدا و مخلص در عبادتش ، خدا هم خیرخواه او بود.

قدماى از مورخین هیچ یك در اخبار خود پادشاهى را كه نامش ذو القرنین و یا شبیه به آن باشد اسم نبرده اند.
و نیز اقوامى به نام یاجوج و ماجوج و سدى كه منسوب به ذو القرنین باشد نام نبرده اند. بله به بعضى از پادشاهان حمیر از اهل یمن اشعارى نسبت داده اند كه به عنوان مباهات نسبت خود را ذكر كرده و یكى از پدران خود را كه سمت پادشاهى تبع داشته را به نام ذو القرنین اسم برده و در سروده هایش این را نیز سروده كه او به مغرب و مشرق عالم سفر كرد و سد یاجوج و ماجوج را بنا نمود، كه به زودى در فصول آینده مقدارى از آن اشعار به نظر خواننده خواهد رسید - ان شاء الله .
و نیز ذكر یاجوج و ماجوج در مواضعى از كتب عهد عتیق آمده . از آن جمله در اصحاح دهم از سفر تكوین تورات : اینان فرزندان دودمان نوح اند: سام و حام و یافث كه بعد از طوفان براى هر یك فرزندانى شد، فرزندان یافث عبارت بودند از جومر و ماجوج و ماداى و باوان و نوبال و ماشك و نبراس
و در كتاب حزقیال اصحاح سى و هشتم آمده : خطاب كلام رب به من شد كه مى گفت : اى فرزند آدم روى خود متوجه جوج سرزمین ماجوج رئیس روش ماشك و نوبال ، كن ، و نبوت خود را اعلام بدار و بگو آقا و سید و رب این چنین گفته : اى جوج رئیس ‍ روش ماشك و نوبال ، علیه تو برخاستم ، تو را برمى گردانم و دهنه هائى در دو فك تو مى كنم ، و تو و همه لشگرت را چه پیاده و چه سواره بیرون مى سازم ، در حالى كه همه آنان فاخرترین لباس بر تن داشته باشند، و جماعتى عظیم و با سپر باشند همه شان شمشیرها به دست داشته باشند، فارس و كوش و فوط با ایشان باشد كه همه با سپر و كلاه خود باشند، و جومر و همه لشگرش و خانواده نوجرمه از اواخر شمال با همه لشگرش شعبه هاى كثیرى با تو باشند
مى گوید:به همین جهت اى پسر آدم باید ادعاى پیغمبرى كنى و به جوج بگویى سید رب امروز در نزدیكى سكناى شعب اسرائیل در حالى كه در امن هستند چنین گفته : آیا نمى دانى و از محلت از بالاى شمال مى آیى
و در اصحاح سى و نهم داستان سابق را دنبال نموده مى گوید: و تو اى پسر آدم براى جوج ادعاى پیغمبرى كن و بگو سید رب اینچنین گفته : اینك من علیه توام اى جوج اى رئیس روش ماشك و نوبال و اردك و اقودك ، و تو را از بالاهاى شمال بالا مى برم ، و به كوه هاى اسرائیل مى آورم ، و كمانت را از دست چپت و تیرهایت را از دست راستت مى زنم ، كه بر كوه هاى اسرائیل بیفتى ، و همه لشگریان و شعوبى كه با تو هستند بیفتند، آیا مى خواهى خوراك مرغان كاشر از هر نوع و وحشیهاى بیابان شوى ؟ بر روى زمین بیفتى ؟ چون من به كلام سید رب سخن گفتم ، و آتشى بر ماجوج و بر ساكنین در جزائر ایمن مى فرستم ، آن وقت است كه مى دانند منم رب ...
و در خواب یوحنا در اصحاح بیستم مى گوید:فرشته اى دیدم كه از آسمان نازل مى شد و با او است كلید جهنم و سلسله و زنجیر بزرگى بر دست دارد، پس مى گیرد اژدهاى زنده قدیمى را كه همان ابلیس و شیطان باشد، و او را هزار سال زنجیر مى كند، و به جهنمش مى اندازد و درب جهنم را به رویش بسته قفل مى كند، تا دیگر امتهاى بعدى را گمراه نكند، و بعد از تمام شدن هزار سال البته باید آزاد شود، و مدت اندكى رها گردد
آنگاه مى گوید:پس وقتى هزار سال تمام شد شیطان از زندانش آزاد گشته بیرون مى شود، تا امتها را كه در چهار گوشه زمینند جوج و ماجوج همه را براى جنگ جمع كند در حالى كه عددشان مانند ریگ دریا باشد، پس بر پهناى گیتى سوار شوند و لشگرگاه قدیسین را احاطه كنند و نیز مدینه محبوبه را محاصره نمایند، آن وقت آتشى از ناحیه خدا از آسمان نازل شود و همه شان را بخورد، و ابلیس هم كه گمراهشان مى كرد در دریاچه آتش و كبریت بیفتد، و با وحشى و پیغمبر دروغگو بباشد، و به زودى شب و روز عذاب شود تا ابد الا بدین

مفسرین و مورخین در بحث پیرامون این داستان دقت و كنكاش زیادى كرده و سخن در اطراف آن به تمام گفته اند، و بیشترشان برآنند كه یاجوج و ماجوج امتى بسیار بزرگ بوده اند كه در شمال آسیا زندگى مى كرده اند، و جمعى از ایشان اخبار وارد در قرآن كریم را كه در آخر الزمان خروج مى كنند و در زمین افساد مى كنند، بر هجوم تاتار در نصف اول از قرن هفتم هجرى بر مغرب آسیا تطبیق كرده اند، زیرا همین امت در آن زمان خروج نموده در خونریزى و ویرانگرى زرع و نسل و شهرها و نابود كردن نفوس و غارت اموال و فجایع افراطى نمودند كه تاریخ بشریت نظیر آن را سراغ ندارد.
مغولها اول سرزمین چین را در نور دیده آنگاه به تركستان و ایران و عراق و شام و قفقاز تا آسیاى صغیر روى آورده آنچه آثار تمدن سر راه خود دیدند ویران كردند و آنچه شهر و قلعه در مقابلشان قرار مى گرفت نابود مى ساختند، از آن جمله سمرقند و بخارا و خوارزم و مرو و نیشابور و رى و غیره بود، در شهرهائى كه صدها هزار نفوس داشت در عرض یك روز یك نفر نفسكش را باقى نگذاشتند و از ساختمانهایش اثرى نماند حتى سنگى روى سنگ باقى نماند.
بعد از ویرانگرى این شهرها به بلاد خود برگشتند، و پس از چندى دوباره به راه افتاده اهل بولونیا و بلاد مجر را نابود كردند و به روم حملهور شده و آنها را ناگزیر به دادن جزیه كردند فجایعى كه این قوم مرتكب شدند از حوصله شرح و تفصیل بیرون است .
مفسرین و مورخین كه گفتیم این حوادث را تحریر نموده اند از قضیه سد به كلى سكوت كرده اند. در حقیقت به خاطر اینكه مساله سد یك مساله پیچیدهاى بوده لذا از زیر بار تحقیق آن شانه خالى كرده اند، زیرا ظاهر آیه فما اسطاعوا ان یظهروه و ما استطاعوا له نقبا قال هذا رحمة من ربى فاذا جاء وعد ربى جعله دكاء و كان وعد ربى حقا و تركنا بعضهم یومئذ یموج فى بعض ...به طورى كه خود ایشان تفسیر كرده اند این است كه این امت مفسد و
خونخوار پس از بناى سد در پشت آن محبوس شده اند و دیگر نمى توانند تا این سد پاى بر جاست از سرزمین خود بیرون شوند تا وعده خداى سبحان بیاید كه وقتى آمد آن را منهدم و متلاشى مى كند و باز اقوام نامبرده خونریزیهاى خود را از سر مى گیرند، و مردم آسیا را هلاك و این قسمت از آبادى را زیر و رو مى كنند، و این تفسیر با ظهور مغول در قرن هفتم درست در نمى آید.
لذا ناگزیر باید اوصاف سد مزبور را بر طبق آنچه قرآن فرموده حفظ كنند و در باره آن اقوام بحث كنند كه چه قومى بوده اند، اگر همان تاتار و مغول بوده باشند كه از شمال چین به طرف ایران و عراق و شام و قفقاز گرفته تا آسیاى صغیر را لگدمال كرده باشند، پس این سد كجا بوده و چگونه توانسته اند از آن عبور نموده و به سایر بلاد بریزند و آنها را زیر و رو كنند ؟.
و این قوم مزبور اگر تاتار و یا غیر آن از امتهاى مهاجم در طول تاریخ بشریت نبوده اند
پس این سد در كجا بوده ، و سدى آهنى و چنان محكم كه از خواصش این بوده كه امتى بزرگ را هزاران سال از هجوم به اقطار زمین حبس كرده باشد به طورى كه نتوانند از آن عبور كنند كجا است ؟ و چرا در این عصر كه تمامى دنیا به وسیله خطوط هوایى و دریایى و زمینى به هم مربوط شده ، و به هیچ مانعى چه طبیعى از قبیل كوه و دریا، و یا مصنوعى مانند سد و یا دیوار و یا خندق برنمى خوریم كه از ربط امتى با امت دیگر جلوگیرى كند ؟ و با این حال چه معنا دارد كه با كشیدن سدى داراى این صفات و یا هر صفتى كه فرض ‍ شود رابطه اش با امتهاى دیگر قطع شود ؟
لیكن در دفع این اشكال آنچه به نظر من مى رسد این است كه كلمه دكاء از دك به معناى ذلت باشد، همچنان كه در لسان العرب گفته : جبل دك یعنى كوهى كه ذلیل شود. و آن وقت مراد از دك كردن سد این باشد كه آن را از اهمیت و از خاصیت بیندازد به خاطر اتساع طرق ارتباطى و تنوع وسائل حركت و انتقال زمینى و دریایى و هوایى دیگر اعتنایى به شان آن نشود.
پس در حقیقت معناى این وعده الهى وعده به ترقى مجتمع بشرى در تمدن و نزدیك شدن امتهاى مختلف است به یكدیگر، به طورى كه دیگر هیچ سدى و مانعى و دیوارى جلو انتقال آنان را از هر طرف دنیا به هر طرف دیگر نگیرد، و به هر قومى بخواهند بتوانند هجوم آورند.
مؤ ید این معنا سیاق آیه : حتى اذا فتحت یاجوج و ماجوج و هم من كل حدب ینسلون است كه خبر از هجوم یاجوج و ماجوج مى دهد و اسمى از سد نمى برد.
البته كلمه دك یك معناى دیگر نیز دارد، و آن عبارت از دفن است كه در صحاح گفته : دككت الركى این است كه من چاه را با خاك دفن كردم . و باز معناى دیگرى دارد، و آن این است كه كوه به صورت تلهاى خاك در آید، كه باز در صحاح گفته : تدكدكت الجبال یعنى كوه ها تلهائى از خاك شدند، و مفرد آن دكاءمى آید. بنابراین ممكن است احتمال دهیم كه سد ذو القرنین كه از بناهاى عهد قدیم است به وسیله بادهاى شدید در زمین دفن شده باشد، و یا سیلهاى مهیب آبرفتهائى جدید پدید آورده و باعث وسعت دریاها شده در نتیجه سد مزبور غرق شده باشد كه براى بدست آوردن اینگونه حوادث جوى باید به علم ژئولوژى مراجعه كرد. پس دیگر جاى اشكالى باقى نمى ماند، و لیكن با همه این احوال وجه قبلى موجهتر است - و خدا بهتر مى داند.