کسی که همه باید به او بدبین باشیم

خداوند متعال درباره اجتناب از نفس اماره که به اصطلاح امروزى همان « خود طبیعى » یا « خود حیوانى » است ، با اشکال متنوع ، دستوراتى صادر فرموده است. در اسلام برترین جهاد، جهاد با نفس است، که در حدیث معروف پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و سلم جهاد اکبر خوانده شده یعنى برتر از جهاد با دشمن که جهاد اصغر نام دارد، اصولا تا جهاد اکبر به معنى واقعى در انسان پیاده نشود در جهاد با دشمن پیروز نخواهد شد.

نفس امّاره

نفس اماره عبارتست از حالت نازله نفس؛زیرا همواره انسان را امر به اعمال و رفتاری می کند که سقوط و انحطاط را در پی دارد.

حضرت علی علیه السلام می فرماید: "المۆمن لایمسی و لا یصبح الا ونفسه ظنون عنده"(1) مۆمن خصلتش این است: صبحی را به شام نمی برد و شبی را به صبح نمی آورد مگر اینکه نفسش مورد بدگمانی اوست، همیشه با یک نوع بدگمانی به نفس خود نگاه می کند، مثل آدمی که همسایه خائنی داشته باشد که به او اعتماد ندارد و دائما در فکر این است که این همسایه خیانتی نکند.

اولیاء خدا و آنانکه قلوبشان لبریز از محبت و عشق به پروردگارشان است به خاطر ارتباط نزدیک با خدا خود را در همه حوادث و طوفانهای نفسانی به او می سپارند.

پیروى از نفس اماره چنان فورى و چنان روشن نیست که انسان با چشیدن طعم تلخ آن در برابر آن دشمن مقاومت بورزد .

و متاسفانه، چند جهت باعث مى‏شود که ما در مقابل این نفس، هیچ اهمیتى به دفاع از شخصیت انسانى خود قائل نشویم :

1 نامحسوس بودن این دشمن خطرناک .

2 انعطاف‏پذیرى شگفت‏انگیزى که در نیرنگ‏بازى‏هاى خود دارد .

3 لذت‏گرایى افراطى که قواى مقاومت را از ما مى‏گیرد و در برابر آن ، ما را به زانو در مى‏آورد .

4 فورى نبودن نتائج پیروى از آن دشمن خطرناک

امام على(علیه السلام) رفتارهاى برخاسته از نفس امّاره را به اسبانى چموش تشبیه نموده که افسارگسیخته سوار خود را هرجا که بخواهد مى بردند تا آنکه او را به آتش دوزخ افکند و انسان هایى که نفس امّاره خویش را کنترل و تعدیل و مهار نموده اند مانند کسانى هستند که سوار بر مرکب راهوار و رام شده و سوارش مهار را به دست گرفته و سرانجام او را وارد بهشت مى نماید. (2)

امیر مۆمنان على (علیه السلام) در دعاى صباح چه زیبا مى فرماید:"و ان خذلنى نصرک عند محاربة النفس و الشیطان فقد وکلنى خذلانک الى حیث النصب و الحرمان"؛ اگر به هنگام مبارزه با نفس و شیطان از یارى تو محروم بمانم این محرومیت مرا به رنج و حرمان مى سپارد و امیدى به نجات من نیست.

على (علیه السلام) مى فرماید: المجاهد من جاهد نفسه؛(3) مجاهد حقیقى کسى است که با هوسهاى سرکش نفس بجنگد . و از امام صادق (علیه السلام) نقل شده:"من ملک نفسه اذا رغب، و اذا رهب، و اذا اشتهى، و اذا غضب، و اذا رضى، حرم الله جسده على النار"(4)؛ کسى که برخویشتن در چند حالت مسلط باشد به هنگام تمایل، و به هنگام ترس و به هنگام شهوت و به هنگام غضب و به هنگام رضایت و خشنودى از کسى (آنچنان بر اراده خویش مسلط باشد که این امور، او را از فرمان خدا منحرف نسازد)خداوند جسد او را بر آتش حرام مى کند. "

علی علیه السلام در وصیت نامه ای که به فرزند بزرگوارش امام مجتبی علیه السلام می نویسد، می فرماید:

اکرم نفسک من کل دنیه و ان ساقتک الی الرغائب فإنک لن تعتاض بما تبذل من نفسک عوضا (5)؛ پسرکم! نفس خود را گرامی و محترم بدار از این که به یک پستی دچار بشود، زیرا اگر از نفس خود چیزی را باختی و از دست دادی، دیگر هیچ چیز نمی تواند جای آن را پر کند. اگر بدنت را از دست بدهی جایش پرشدنی است، تا چه رسد که مال و ثروتت را از دست بدهی. هر چه را از دست بدهی چیز دیگری می تواند جای آن را پر کند اما یک چیز است که اگر آن را از دست بدهی دیگر جا پر کن ندارد (و آن نفس خودت است). فانک لن تعتاض بما تبذل من نفسک عوضا)؛ اگر از خود خود، از خویشتن خود چیزی را از دست بدهی، عوض برایش پیدا نمی کنی.

اغلب کسانی که غلام حلقه به گوش نفس اماره هستند معمولا مال حرام خور و غافل از انجام واجبات و فرائض خویش می باشند و با کمال جرأت آداب و سنن الهی را زیر پا گذاشته و از انجام هر نوع شهوات و لهو باکی ندارند.

کلام آخر:

نفس امّاره راه نفوذ شیطان در درون آدمى است؛به بیان دیگر نفس امّاره پذیراى وسوسه گرى شیطان و اجراکننده دستورات او در نفس آدمى است، بنابراین شیطان به عنوان عامل بیرونى و نفس اماره به عنوان عاملِ درونى موجب گمراهى و شقاوت انسان مى شوند. تنها عاملى که مى تواند در برابر سرکشی ها و تجاوزهاى نفس امّاره ایستادگى کرده و آن را مهار نماید قدرت ایمان به خداوند و تقویت اراده و عقل است. 

پی نوشت ها:

1- نهج البلاغه، خطبه 176

2- همان، خطبه 16

3-وسائل الشیعه،ج15،ص163

4-من لایحضره الفقیه،ج4،ص400

5-نهج البلاغه، نامه 31

 زهرا انصاری نسب  

بخش نهج البلاغه تبیان