تبیان، دستیار زندگی

2. کودکی
امام حسن ـ علیه السّلام ـ بهترین دورة زندگی خود را در زیر سایة پرعطوفت جدّ بزرگوارش آغاز کرد. مادرش سیدة نساء العالمین و پدرش امیرالمؤمنین(ع) بود که مقام و منزلت آنها برکسی پوشیده نیست. پیامبر اعظم ـ صلی الله علیه و آله ـ توجه و محبت خاصی به نوه اش داشت. او را بر دوش خود سوار می کرد و با خود به مسجد می برد و در بالای منبر درکنار خود می نشاند، آن حضرت مدام به امام حسن ـ علیه السّلام ـ اظهار محبت می کرد و می فرمود: « اللهم إنی اُحبهُ فأحبَّ من یحبّهُ» خدایا من او را دوست دارم پس تو هم دوست داران او را دوست بدار.[3]
روزی پیامبر خدا ـ صلی الله علیه و آله ـ برای اقامه نماز جماعت به مسجد آمد و امام حسن ـ علیه السّلام ـ را که کودکی خردسال بود همراه خود آورد. نماز شروع شد در اثناء نماز یکی از سجده ها خیلی طول کشید، مردم نگران شدند و فکر کردند حتماً اتفاقی افتاده است، وقتی نماز به آخر رسید، علت را از نبی اکرم ـ صلی الله علیه و آله ـ سئوال کردند، آن حضرت در جواب فرمود: هنگام سجده فرزندم حسن بر پشتم، سوار شده بود به همین خاطر سجده را طولانی کردم تا از پشتم پایین بیاید.
امام مجتبی ـ علیه السّلام ـ در جلساتی که پیامبر ـ صلی الله علیه و آله ـ برای مردم صحبت می کرد، شرکت می نمود و هنگامی که به خانه بر می گشت کلام آن حضرت را بی کم و کاست برای مادرش بازگو می کرد. 

یکی از بزرگترین رویدادهای دوران کودکی امام حسن ـ علیه السّلام ـ ماجرای مباهله بود، آن حضرت با اینکه کودکی خردسال بود در این مبارزه تاریخی به دستور خداوند شرکت کرد، و این نشانگر عظمت روحی و مقام و منزلت والای آن حضرت در پیشگاه خداوند بود.
پایان دوران کودکی پایان خاطرات خوش آن حضرت بود، نزدیک سن هشت سالگی، جد بزرگوارش به شدت مریض شد، حضرت فاطمه زهرا ـ علیها السّلام ـ او و برادرش امام حسین ـ علیه السّلام ـ را پیش پیامبر ـ صلی الله علیه و آله ـ برد، رسول اکرم ـ صلی الله علیه و آله ـ به آنها ابراز محبت کرد و فرمود: فرزندم حسن، هیبت و سیادت مرا به ارث خواهد برد.
پس از رحلت جانگداز خاتم الانبیاء ـ صلی الله علیه و آله ـ ضربة روحی شدیدی به امام حسن ـ علیه السّلام ـ که در سن کودکی بود وارد شد و پس از این ضایعة بزرگ مصائب آن حضرت شروع شد. و سیل مشکلات به سوی خاندان وحی جاری شد. ماجرای سقیفه، آتش زدن درگاه منزل، شهید شدن برادرش محسن، بیعت گرفتن اجباری از پدرش و شهادت مظلومانة مادر مکرمه اش، حضرت صدیقه طاهره و دیدن صحنه های ناگوار از ظلمی که بر او و خاندانش روا داشتند، روح لطیف او را به شدت آزرده کرد. 

3. نوجوانی
دوران نوجوانی امام حسن مجتبی در حالی آغاز شد که نه از حمایت بی دریغ پیامبر گرامی اسلام برخوردار بودند و نه از وجود پر مهر مادر.
امام مجتبی ـ علیه السّلام ـ دراین مرحله از زندگی خود شاهد مظلومیت پدر گرامی اش بود، ایشان در مناسبتهای مختلف برای مهاجرین و انصار سخنرانی می نمود و با بیان شیوا و کم نظیر از مقام ولایت و امامت دفاع می کرد، و حقانیت امیرالمؤمنین ـ علیه السّلام ـ را به آنها تذکر می داد.

دورة نوجوانی آن حضرت دورة ظهور سجایای اخلاقی و کمالات انسانی ایشان بود. آن حضرت علاوه براینکه در خلق و خو شبیه پیامبر خدا ـ صلی الله علیه و آله ـ بود از لحاظ قیافه ظاهری نیز شباهت زیادی به رسول الله ـ صلی الله علیه و آله ـ داشت،[4] صورتش سفید و کمی گلگون، چشمهایش، درشت و سیاه، گونه هایش لطیف بود به مستمندان کمک زیادی می کرد و بر سر سفرة آنها می نشست، در پیشگاه خداوند، بسیار خاشع بود به طوری که در وقت عبادت رنگش زرد می شد و بدنش می لرزید، با یاد مرگ، قبر و قیامت اشک از چشمانش جاری می شد، در کلامش، راستگو بود به حیوانات ترحم می کرد، بسیار حلیم و بردبار بود. شجاعت بی نظیری داشت، به سئولات مردم جواب می گفت. هرگز سخن ناصواب بر زبان جاری نمی کرد. به طور خلاصه حیات پر برکت امام حسن ـ علیه السّلام ـ نمونه زندگی یک انسان کامل است که هر دورة آن سرشار از درسهای انسان ساز می باشد.

معرفی منابع جهت مطالعه بیشتر:
1. منتهی الآمال، شیخ عباس قمی، ص260.
2. زندگانی حضرت مجتبی ـ علیه السّلام ـ، حسن عمادزاده، ص63.
3. حسن کیست؟، فضل کمپانی، ص25.
4. امام حسن ـ علیه السّلام ـ پرچمدار صلح و آزادی، مهدی پیشوایی، ص20.
5. جلاءالعیون، علامه مجلسی، ص345.
-------------------------------------------
[1] . مجلسی، محمدباقر، بحارالانوار، اسلامیه، چاپ دوم، 1366ش.، ج43، ص338.
[2] . ابن شهر آشوب، مناقب آل ابیطالب، حیدریة، 1376ش.، ج3، ص189.
[3] . ابی الحسن علی ابن عیسی بن ابی الفتح الاربلی، کشف الغمه فی معرفة الهه، ادب حوزه و کتاب فروشی اسلامی، ج2، ص88.
[4] . شیخ مفید، الارشاد، دارالمفید، ج2، ص5.
( اندیشه قم )

تاریخ از بخشندگی‌های امام حسن ـ علیه السّلام ـ داستآن‌های فراوان به یاد دارد مثلاً روزی عربی به نزد ایشان آمد و درخواست كمك كرد و امام دستور دادند كه آنچه موجود است به او بدهند و قریب ده هزار درهم موجود را به آن اعرابی بخشیدند.[4]

نسبت به كرامت‌های امام حسن ـ علیه السّلام ـ داستآن‌های زیادی در تاریخ آورده شده است كه جای ذكر همة آن‌ها نیست. امّا وقتی از خود امام پرسیدند، چرا هرگز سائلی را ناامید برنمی‌گردانید؟ فرمودند: من هم به درگاه خدا سائلی هستم و می‌خواهم كه خدا محروم نسازد و شرم دارم كه با چنین امیدی سائلان را ناامید كنم. خداوندی كه عنایتش را به من ارزانی می‌دارد، می‌خواهد كه من هم به مردم كمك كنم،[5] لذا به خاطر این بخشندگی‌ها و كارهای نیكویی كه از امام حسن ـ علیه السّلام ـ در مسیر خیر، احسان و كمك به طبقات درمانده و نیازمند انجام می‌گرفت و آنچه را كه داشت به آن‌ها می‌بخشید باعث شده كه به ایشان كریم اهل بیت گفته شود.

پس با توجه به كرامت‌ها و بخشش‌های كم‌نظیر و گاهی بی‌نظیر آن امام بزرگوار لقب «كریم» برازنده آن حضرت است. البته باید توجه داشت كه همه ائمه نور واحد هستند و همه دارای تمام فضایل و كرامات هستند. هر چند كه شرایط زمان و مكان در بروز و برجسته‌تر شدن برخی از اوصاف آن‌ها دخیل بوده است.
معرفی منابع، جهت مطالعه بیشتر:
1ـ حقایق پنهان، احمد زمانی.
2ـ امام حسن ـ علیه السلام ـ الگوی زندگی، حبیب الله احمدی.
3ـ حسن كسیت؟، فضل الله كمپانی.
4ـ الاراشد، شیخ مفید، ترجمه رسول محلاتی.
--------------------------------------------------------------------------------
[1] . زمانی، احمد، حقایق پنهان، نشر دفتر تبلیغات اسلامی، قم، چاپ اوّل، سال 1375، ص 268.
[2] . قمی، شیخ عباس، منتهی الآمال، انتشارات هجرت، چاپ هشتم، 1374، قم، ج1، ص 417 ـ پیشوایی، مهدی، سیرة پیشوایان، نشر مؤسسة تحقیقاتی امام صادق، چاپ دوّم، 1374، ص 90.
[3] . مجلسی، محمد باقر، جلاء العیون، نشر انتشارات علمیه اسلامیه، ص 241.
[4] . شیخ عباس، قمی، منتهی الآمال، پیشین، ص 418.
[5] . قرشی، باقر شریف، زندگانی امام حسن ـ علیه السّلام ـ ، ترجمة فخر الدین حجازی، تهران: نشر بعثت، چاپ اوّل، 1376، ص135.

به هر تقدیر مراحل مختلف زندگی امام حسن ـ علیه السّلام ـ را می توان به این صورت بیان كرد. هفت سال و شش ماه در زمان جدش رسول الله ـ صلّی الله علیه و آله ـ سی سال تا شهادت پدر بزرگوارش، شش ماه و پنچ روز حكومت ظاهری تا صلح با معاویه، نه سال و نه ماه و سیزده روز از هنگام صلح تا شهادت.[2] در هر صورت خلافت را امام حسن حق مسلم خودش می دانست و مورخین اهل سنت نیز نوشته اند بیعتی كه با امام حسن ـ علیه السّلام ـ شد بی نظیر بود و اجتماعی كه مردم برای بیعت با او تشكیل دادند تا در جنگ با معاویه او را یاری دهند بی نظیر بود.
برای مطالعة بیشتر به كتاب صلح امام حسن، شیخ راضی آل یاسین ترجمة مقام معظم رهبری و كتاب حسن كیست فضل الله كمپانی مراجعه فرمائید.
«بین حق و باطل چهار انگشت است آنچه را با دو چشم خود دیدی آن حق است و با گوش هایت اخبار بی اساس بسیار شنیده ای بنابراین آنچه شنیدی آن را به عنوان حق نپذیر تا ثابت شود.»
«تحف العقول، ص 229»
--------------------------------------------------------------------------------
[1] . ر. ك: مسعودی، مروج الذهب، بیروت، دارالمعروف، بی تا، ج 3، ص 4، و ابن كثیر، البدایه و النهایه، بیروت، مكتبة المعارف، بی تا، ج 8، ص 14 و سید محسن امین، امام حسن و امام حسین ـ علیهم السّلام ـ ، ترجمة ادارة كل تبلیغات اسلامی، چاپ پنجم، سال 1366، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، تهران، ص 69.
[2] . همان، سید محسن امین، ص 97.

ثانیاً: شرایط زمان امام حسن (ع)با شرایط زمان امام علی (ع) متفاوت بود اگر امام علی (ع) هم در شرایط دوران امام حسن (ع) واقع می‌شد، همان كاری را می‌كرد كه پسرش امام حسن(ع) انجام داد، چرا او هم مجری احكام الهی است و همان سیره و روشی را انتخاب می‌كند كه خدا و رسولش انتخاب می‌كنند.همچنان‌كه این سیره و روش امام حسن (ع) را در سیرة پیامبر (ص) می بینیم كه پیامبر (ص) در جنگهای زیادی چون بدر و اُحد، خندق (احزاب) و... جنگیدند و در مقطعی دیگر كه شرایط برای جنگ آماده نبود مثل حدیبیه صلح فرمودند.

در كلامی امام حسن (ع) علت صلح خود را چنین بیان می‌كند: «علت صلح من با معاویه، همان علت صلح رسول خدا (ص) با بنی‌ضَمَرِه و بنی اشجع است، هنگامی كه از حدیبیه بر می‌گشت؛ منتهی فرقی كه هست این است كه آنان آشكارا كافر بودند ولی معاویه و یارانش در باطن كافرند (و در ظاهر لباس مسلمانی بر تن دارند.) اگر من از جانب خدا امام هستم پس جایز نیست در قبول صلح و یا جنگ به سفاهتِ رأی، نسبت داده شوم، اگر چه حكمت آنچه انجام می دهم برای افراد مشتبه باشد آیا نمی بینی كه خضر به خاطر سوراخ كردن كشتی و كشتن پسر و تعمیر دیوار، از طرف موسی (ع) مورد غضب واقع شد؛ برای آن‌كه علت برای او مشتبه بود، تا این‌كه خضر به او خبر داد و موسی راضی شد.


هم چنین من نیز به خاطر صلحی كه با معاویه كردم، از طرف كسانی كه علت امر را نمی دانستند مورد غضب واقع شدم، و اگر من صلح نمی كردم معاویه یك نفر شیعه روی زمین باقی نمی‌گذاشت.»[1] اما در مورد موسی،‌ باید گفت،‌كه رعیّت خضر نبود بلكه مصاحب او بود و موسی رسول بود و خضر رسول نبود ولی مكلف به باطن و موسی هم مكلف به ظاهر، لكن رعیّت امام حسن (ع) از نظر شرع مكلف بودند و باید از آن حضرت متابعت می‌كردند، كه نكردند. 

ثالثاً: از جمله عللی كه می‌توان برای علت صلح آن حضرت ذكر نمود می‌توان به خطبه آن حضرت قبل از صلح با معاویه اشاره كرد كه خطاب به مردم فرمود: «شك و پشیمانی، ما را از جنگ لشگر شام باز نداشت، بلكه با سلامت نفس و اطمینان و شكیبایی با آنان می‌جنگیدیم ولی سلامت نفس با كینه و عداوت مخلوط گردید و استقامت با تزلزل در هم آمیخت و شما كه به صفین می رفتید، دین را در پیش رو و دنیا را در پشت سر داشتید ولی اكنون دنیا را در جلو و دین را پشت سر افكنده‌اید، بدانید ما برای شما آنچنانیم كه بودیم (و تغییر نكرده ایم) ولی شما نسبت به ما آنچنان كه بودید نیستید.

بدانید معاویه ما را وادار به امری كرد كه در آن شرافت و انصاف نیست، اگر كشته شدن را دوست دارید، پیشنهاد وی را بر می گردانیم و با دَم شمشیرها با او برخورد می‌كنیم؛ و اگر زنده بودن را دوست دارید، پیشنهاد معاویه را قبول می‌كنیم. هنگامی كه سخن به اینجا رسید همه فریاد زدند. « البُقیة البُقیة» یعنی «ما را باقی بدار و از اندیشه‌ات بیرون نیاور (یعنی ما از جنگ دیگر خسته شده ایم).[2]