تبیان، دستیار زندگی

پیشواى نهم شیعیان حضرت امام محمد تقى (ع) نخستین رهبر الهى است كه در میان امامان شیعه در خردسالى مسؤولیت مقام رفیع امامت را عهده دار گردید.آن گرامى در سال 203 قمرى و در سن هفت سالگى بعد از شهادت پدر بزرگوارش این مسؤولیت را پذیرفته و عملاً به هدایت و ارشاد مردم پرداخت.
در آن هنگام برخى این سؤال را مطرح مى كردند كه آیا مى توان رهبرى جامعه را به یك كودك هفت ساله سپرد؟ آیا یك كودك هفت ساله مدیریت، دوراندیشى و درایت یك مرد كامل را دارد؟
از منظر باورهاى شیعه كه موضوع امامت را یك موهبت الهى مى داند، پاسخ این پرسش روشن است، چرا كه از این دیدگاه خداوند متعال هر كسى را كه شایسته این مقام بداند، به منصب پیشوایى امت بر مى گزیند؛ حتى اگر در سنین كودكى باشد. مقیاس سن بالا، گرچه در میان مردم مقیاسى براى رسیدن به كمال محسوب مى شود، اما در بینش وحیانى قرآن ممكن است یك فرد در سن كودكى فضائل و كمالات و شرائط رهبرى جامعه را دارا باشد و امتیازات ویژه اى را كه لازمه رهبرى و امامت و نبوت است در او موجود باشد و خداوند متعال موهبت رسالت و امامت را به او عنایت كند و اطاعت از وى را بر مردم واجب و لازم گرداند.
البته خداوند متعال از این طریق مى خواهد به مردم بفهماند كه مقام نبوت و امامت، كه تداوم راه نبوت است، همانند منصب هاى معمولى نیست كه با زمینه ها و شرایط عادى انجام پذیرد، بلكه مقام معنوى نبوت و امامت مافوق این مناصب بوده و زمینه ها و شرایط ویژه اى مى طلبد.
در عصرى كه زمینه امامت پیشواى نهم فراهم آمده بود و آن حضرت در دوران كودكى این منصب آسمانى را عهده دار گردید، از این دست سؤالات زیاد مطرح مى شد و پاسخهاى مناسب نیز ارائه مى گردید. به همین دلیل چون مسئله تقریباً در زمان امام جواد(ع) حل شده تلقى شده بود، دیگر در مورد امام هادى(ع) كه در سن 8 سالگى و امام زمان (ع) كه در 5 سالگى به امامت رسیدند، این پرسشها تكرار نگردید. 

نقل یكى از روایاتى كه در این زمینه وارد شده است، در اینجا مناسب مى نماید:
روزى یكى از شیعیان در محضر امام رضا(ع) پرسید: مولاى من! اگر خداى ناكرده براى وجود مقدس شما حادثه اى پیش آید، به چه كسى رجوع كنیم؟ امام رضا(ع) با كمال صراحت فرمودند: به پسرم ابوجعفر (امام جواد(ع)). آن مرد از شنیدن این سخن تعجب كرد، چرا كه امام نهم (ع) كودكى بیش نبود و آن مرد وى را كم سن و سال دید. امام رضا(ع) از سیماى متعجب و نگاه هاى تردیدآمیز او، اندیشه ناباورانه اش را دریافت و به او فرمود: اى مرد! خداى سبحان عیسى بن مریم (ع) را به عنوان پیامبر و فرستاده خود برگزید و او را صاحب شریعت معرفى كرد، در حالى كه خیلى كوچكتر از فرزندم ابوجعفر بود.(1)
امام هشتم (ع) براى اثبات امامت حضرت جواد(ع) و پاسخ به شبهات طرح شده، گاه از آیات قرآن و دلایل تاریخى بهره مى گرفت و گاهى نیز از تفضلات الهى و تأییدات غیبى استفاده مى كرد.
در این رابطه حسن بن جهم مى گوید: در حضور امام هشتم(ع) نشسته بودم كه فرزند خردسالش را صدا كرد. آن سلاله پاك نبوى نیز در پاسخ به نداى پدر به جمع ما پیوست. امام رضا(ع) لباس آن كودك را كنار زده و به من فرمود: میان دو شانه اش را بنگر! چون به میان دو كتف او نگاه كردم، چشمم به یكى از شانه هایش به مهر امامت افتاد كه در میان گوشت بدن قرار داشت. فرمود: آیا این مهر امامت را مى بینى؟ شبیه همین در روى شانه پدرم نیز وجود داشت.(2)

نوجوانى در قلّه رفیع دانش

شبلنجى در نورالابصار آورده است: مأمون پیوسته شیفته او بود، زیرا با وجود سن اندك، فضل و علم و كمال خود را نشان داده و برهان عظمت خود را آشكار ساخت.
جاحظ معتزلى كه از مخالفان خاندان على(ع) بود، به این حقیقت اعتراف كرده است كه: امام جواد(ع) در شمار ده تن از «طالبیان» است كه هر یك از آنان عالم، زاهد، عبادت پیشه، شجاع، بخشنده، پاك و پاك نهادند و هیچ یك از خاندانهاى عرب داراى نسب شریفى همانند امامان شیعه نیست.(4)
فتال نیشابورى نیز مى گوید: مأمون شیفته او شد، چون مشاهده كرد كه آن حضرت با سن كم خود، از نظر علم و حكمت و ادب و كمال عقلى، به چنان رتبه والایى رسیده كه هیچ یك از بزرگان علمى آن روزگار بدان پایه نرسیده اند.(5)
امام محمد تقى(ع) خود نیز گاهى به علم و دانشى كه خداوند ارزانى اش داشته بود، اشاره كرده و مى فرمود: «منم محمد فرزند رضا! منم جواد! منم دانا به نسبهاى مردم در صلبها، من داناترین كس هستم كه رازهاى ظاهرى و باطنى شما را مى دانم و از آنچه كه به سوى اش روانه هستید آگاهم! این علمى است كه خداوند متعال قبل از آفرینش تمامى مخلوقات جهان به ما خانواده عنایت كرده است. این دانش سرشار تا پایان جهان و بعد از فانى شدن آسمان ها و زمین ها نیز باقى خواهد ماند.
اگر غلبه اهل باطل و حكومت ناحق گمراهان و هجوم اهل شك و تردید نبود، هر آینه سخنى مى گفتم كه همه اهل جهان از گذشته گان و آینده گان ناباورانه انگشت حیرت به دهان مى گرفتند.»
سپس دست مبارك خود را بر دهان گذاشته و فرمود: «یا محمّد اصمت كما صمت آباؤك من قبل؛ اى محمد خاموش باش! همچنانكه پدرانت قبل از تو سكوت را برگزیده اند.»(6)
امام نهم در سن كودكى به امامت رسید و دانش سرشار آن گرامى دوست و دشمن را به حیرت و شگفتى واداشت. بر جوانان مسلمان و مشتاق اهل بیت (ع) شایسته است كه از فرصت جوانى بهره گرفته و در جستجوى دانش با تمام وجود تلاش كنند و رهنمودهاى آن امام عزیز در زمینه علم و دانش را چراغ راه خویش قرار دهند. در اینجا به برخى از رهنمودهاى آن حضرت در این زمینه مى پردازیم:

جوانان در عرصه تفكر و كسب دانش

امام محمد تقى(ع) علم و دانش را یكى از مهمترین عوامل پیروزى و رسیدن به كمالات معرفى مى كرد و به انسان هاى كمال خواه و حقیقت طلب توصیه مى نمود كه در راه رسیدن به آرزوهاى مشروع و موقعیت هاى عالى دنیوى و اخروى از این نیروى كارآمد بهره لازم را بگیرند. آن گرامى مى فرمود: «أربع خصالٍ تعین المرء على العمل: الصّحة والغنى و العلم و التّوفیقٌ؛(10)چهار عامل موجب دست یابى انسان به اعمال (صالح و نیك) است: سلامتى، توانگرى، دانش و توفیق(خداوندى)».
با توجه به سخنان آموزنده امام جواد(ع) در عرصه علم و دانش بر همگان و از جمله جوانان لازم است از فرصت جوانى بهره گرفته و خود را به این خصلت زیباى انسانى بیارایند و كسب معرفت و علم را سرلوحه برنامه هاى زندگى خود قرار دهند.
علم بال است مرغ جانت را
بر سپهر او برد روانت را
علم دل را بجاى جان باشد
سربى علم بدگمان باشد
علم نور است و جهل تاریكى
علم، راهت برد به تاریكى
علم روى تو را به راه آرد
با چراغت به پیشگاه آرد
علم را دزد برد نتواند
به اجل نیز مرد نتواند
نه به میل زمان خراب شود
نه به سیل زمین درآب شود

گفتار اندیشمندان

دانشمند نوجوان

وقتى سخن آن نوجوان تمام شد، خلیفه از او درخواست كرد كه وى را موعظه كند.
او نیز گفت: اى خلیفه! دو چیز زمامداران را مغرور مى كند: اول، حلم خداوند و دوم، مدح و چاپلوسى اشخاص از آنها. خیلى مواظب باش كه از آنان نباشى، زیرا كه اگر از آن عده شدى، لغزش پیدا مى كنى و در زمره گروهى قرار مى گیرى كه خداوند متعال در حق آنان فرمود: «ولاتكونوا كالّذین قالوا سمعنا و هم لایسمعون؛(12) از آن افراد نباشید كه ادّعاى شنیدن مى كنند با اینكه نمى شنوند.»
در پایان: خلیفه از سن و سال او پرسید و معلوم شد كه بیش از دوازده سال ندارد. آنگاه خلیفه او را تحسین كرده و در مورد وى و عظمت علم و دانش او شعرى خواند كه:
تَعَلّم فَلَیسَ المَرءُ یولَدُ عالِماً
وَ لَیسَ أخو عِلمٍ كَمَن هُوَ جاهِلٌ
فَانَّ كَبیرَ القَومٍ لاعِلمَ عِندَه
صَغیرٌ اذا التَفَتَ عَلَیهِ المَحافِلُ
«دانش بیاموز، كه آدمیزاد دانشمند به دنیا نمى آید و هیچ گاه دانا با نادان هم رتبه نیست. بزرگ قوم، هرگاه دانش نداشته باشد، در مجالس و محافل، كوچك و خوار دیده مى شود.»

پی نوشت ها:

1 كشف الغمه، على بن عیسى اربلى، مكتبه بنى هاشمى، تبریز، 1381، ج 2، ص 353.
2 ارشاد شیخ مفید، چاپ كنگره، قم، 1413 ق، ص 618.
3 بحارالانوار، علامه محمد باقر مجلسى، مؤسسه الوفاء، بیروت، 1404 ق، ج 50، ص 85.
4 سیره پیشوایان، مهدى پیشوائى، مؤسسه امام صادق(ع)، قم، 1381 ش، ص 555.
5 روضة الواعظین، محمد فتال نیشابورى، نشر رضى، قم، ج 1، ص 237.
6 بحارالانوار، ج 50، ص 108.
7 وسائل الشیعه، محمد بن حسن حر عاملى، مؤسسه آل البیت(ع)، قم، 1409 قمرى، ج 21، ص 478.
8 بحارالانوار، ج 7، ص 80.
9 كشف الغمه، ج 3، ص 193.
10 معدن الجواهر، ابوالفتح كراجكى، كتابخانه مرتضویه، تهران، 1394 ق، ص 41.
11 سوره انفال، آیه 21.
12 المستطرف، محمد بن احمد ابشیهى، ج 1، ص 107.