تبیان، دستیار زندگی

آیا باید از خدا ترسید یا او را دوست داشت؟!

در روایات یکی از ویژگی های مؤمن، حالت خوف و رجاء شمرده شده است.
در روایتی از قول لقمان حکیم آمده: " مَنْ یُطِعِ اللّهَ خافَهُ، وَ مَنْ خافَهُ فَقَدْ أَحَبَّهُ، وَمَنْ أَحَبَّهُ اتَّبَعَ اَمْرَهُ، وَمَنِ اتَّبَعَ اَمْرَهُ اسْتَوْجَبَ جَنَّتَهُ وَمَرْضاتَهُ" هر كس خدا را اطاعت كند از او بترسد، و هر كس از او ترسید او را دوست مى‏دارد، و هر كس او را دوست داشت از امر او پیروى مى‏كند، و هر كس از امر او پیروى نمود سزاوار بهشت و خشنودى او مى‏شود. (1)
با یاد خدا، هم خشیت و ترس، و هم سكون و اطمینان قلبى حاصل مى‏شود: «وَ تَطْمَئنِ‏ُّ قُلُوبُهُم بِذِكْرِ اللَّهِ»(2)
ایمان به خدا ملازم با اطمینان قلب بوسیله یاد خداست: " إِنَّمَا الْمُؤْمِنُونَ الَّذِینَ إِذا ذُكِرَ اللَّهُ وَجِلَتْ قُلُوبُهُمْ"؛ مؤمنین تنها آنهایند كه وقتى یاد خدا به میان مى‏آید دلهایشان به هراس مى‏افتد. (3)
ترسى كه در این آیه آمده ترسى نیست كه با اطمینان منافات داشته باشد، بلكه حالتى است قلبى كه طبعا قبل از آمدن اطمینان عارض قلب مى‏شود.
به بیان دیگر این که هر نعمتى از ناحیه خداى سبحان نازل مى‏شود، و اما نقمت و عذاب و ناراحتى هر چه كه باشد در حقیقت چیزى نیست كه از ناحیه او نازل شده باشد، چون امر وجودى نیست، بلكه امرى است عدمى، و عبارت است از افاضه نكردن خدا و امساك او از رساندن نعمت و انزال رحمت.

بنابر این هیچ شرى از ناحیه خدا نازل نمى‏شود، و چون ترس همیشه از شرى است كه ممكن است پیش بیاید، نتیجه مى‏گیریم كه حقیقت ترس از خدا همانا ترس آدمى از اعمال زشت خویش است كه باعث مى‏شود خداوند از انزال رحمت و خیر خود امساك و خوددارى كند.
لذا هر وقت كه دل آدمى به یاد خدا بیفتد اولین اثرى كه از خود نشان مى‏دهد این است كه ملتفت قصورها و تقصیرها و گناهان خود گشته، آن چنان متاثر شود كه عكس العملش در جوارح، لرزه اندام باشد. دومین اثرش این است كه متوجه پروردگارش‏ مى‏شود كه هدف نهایى فطرت اوست، و در نتیجه خاطرش سكون یافته و بیاد او دلش آرامش مى‏یابد. (4)
پس می توان گفت حقیقت ترس از خدا، همانا ترس آدمى از عدل الهی و اعمال زشت خویش است كه باعث مى‏شود خداوند از نازل كردن رحمت و خیر خود خوددارى كند.

سؤال 2 : اگر كسی محبت خدا را بیشتر ببیند وكمتر از او بترسد، یعنی اگر گناه نمیكند به خاطر ترس از خدا نیست بلكه به خاطر محبت و عشق به او می باشد، آیا اشتباه میكند؟

پاسخ : اخبارى كه در برترى و ستایش علم و تقوى و ورع و گریه و رجاء وارد شده دلالت بر فضیلت خوف دارد، زیرا همه ‌این‏ها یا سبب خوفند یا مسبّب و اثر آنند، تقوى و ورع حاصل و نتیجه ی خوف هستند و گریه ثمره و لازمه ی آن است، و رجاء ملازم و همراه آن؛زیرا تا كسى امید به محبوبى نداشته باشد از فقدان و گذشتن آن ترسى ندارد و اگر از فوت و فقدان آن نمى‏ترسید آن را دوست نمى‏داشت. (5)
لازم به ذکر است که در روایات برای عبادات، اقسامی بیان شده، از جمله این روایت: قال امیرالمؤمنین علیه السلام: " إنّ‌قوماً عبدوا الله رغبةً فتلك عبادة التّجار، وإنّ قوماً عبدوا الله رهْبةً فتلك عبادة العبید، وإنّ قوْماً عبدوا الله شُكراً فتلك عبادة الأحرار" .
گروهی خدا را از روی رغبت و میل(به بهشت) پرستش می كنند، این عبادت تجار است؛ و گروهی او را از روی ترس می پرستند، این عبادت بردگان است؛ و گروهی خدا را به خاطر سپاسگزاری و شكر نعمتها (و این كه شایسته عبادت است) می پرستند، این عبادت آزادگان است. (6)
بنابر این اگر کسی به مرتبه ای برسد که عباداتش از قسم سوم باشد، از مراتب اعلای عبودیت است.

سؤال 3 :در مورد آیه « فاتقوا الله ما استطعتم »: به مقداراستطاعتى که دارید از خدا پروا کنید(تغابن، 16) هم توضیحاتی رابفرمایید.

پاسخ : تقوى به معنى خود محفوظ داشتن و پرهیز كردن است. به عبارتی تقوى آن است كه خود را از چیز مخوف در وقایه و حفظ قرار دهیم این حقیقت تقوى است، سپس خوف را تقوى و تقوى را خوف گویند ... . (7)
در عرف شرع، تقوى پرهیز از گناهان است و یا پرهیز از عذاب خداست بوسیله فعل واجبات و ترك محرّمات.
«فَاتَّقُوا اللَّهَ مَا اسْتَطَعْتُمْ»: این آیه در بیان كمیت و گسترش تقوى است، به اندازه‏اى كه در توان دارید در هر كار و هر چیز تقوا را رعایت كنید یعنى توان و كوشش خود را در تقواى الهى مبذول دارید.‏
این آیه دستور به اجتناب از گناهان مى‏دهد، چرا كه تقوا بیشتر ناظر به پرهیز از گناه است، یعنی تا جایی که می توانید از گناه دوری کنید و در اطاعت و فرمانبرداری از خداوند بکوشید.
و نیز این آیه اشاره به این است كه هر چه تقوى بیشتر باشد نفعش زیادتر است.

چند نکته:
(1)-خداوند در آن هنگام كه داشتن تقوا را بر انسان واجب ساخت، به او چنان استطاعتى بخشید كه به وسیله آن بتواند به تقوا بدان صورتى كه خدا از او خواسته است دست یابد.
در قرآن آمده است كه «لا یُكَلِّفُ اللَّهُ نَفْساً إِلَّا وُسْعَها»؛ خدا نفسى را به انجام عملى مكلف نمى‏كند مگر این كه توانایى انجام دادن آن را داشته باشد.
و امام صادق علیه السلام می فرمایند: "خدا انجام دادن فعلى و نیز خوددارى از چیزى را بر عهده آدمى ننهاد مگر این كه استطاعت فرمانبردارى از این امر و نهى را پیش از آن به او عنایت كرد". (8(
بنا بر این تقوا و ترس از خدا به اندازه استطاعت، عین پرهیزگارى كامل و تمام است.
(2)-ترس از خدا به اندازه‏اى كه باید ترسید و پرهیزگار شد در هر انسانی به حسب متفاوت بودن شرائط و امکاناتش تغییر پذیر است، مثلا تقواى شخص بیمار با تقواى انسانى كه بدن سالم دارد فرق مى‏كند، و هم چنین پرهیزگارى انسان دانا با انسان نادان متفاوت است، و ... .
لذا از آیه این گونه استفاده مى‏شود كه مؤمن مى‏بایستى متناسب با استطاعت و توانایى خویش از خدا بترسد و پرهیزگار باشد
(3)-آیه شریفه "فَاتَّقُوا اللَّهَ مَا اسْتَطَعْتُمْ " (9) در بیان كمیت و گسترش تقوى است، یعنی می فرماید تا جایی که در توان دارید، تقوای الهی را رعایت کنید.
ولی آیه شریفه "و اتَّقُوا اللَّهَ حَقَّ تُقاتِهِ" (10) ناظر به كیفیت و عمق تقوى است، یعنی دستور مى‏دهد تقواى شما در همه موارد متصف به حقیقت باشد، و تقواى صورى و ظاهرى نباشد.

__________
(1) بحارالانوار، ج 13، ص 412؛ تفسیر نورالثقلین، ج 4، ص 199.
(2) رعد/28.
(3) انفال/2.
(4) ترجمه المیزان، ج‏11، ص 485.
(5) مجتبوى‏، علم اخلاق اسلامى ،ج 2 ص 278.
(6) نهج البلاغه، حكمت 237.
(7) المفردات فی غریب القرآن، ص 881.
(8) نور الثقلین، ج 5، ص 343.
(9) تغابن/16.
(10) آل عمران/102.