تبیان، دستیار زندگی

پیش درآمد

مهدویت در اندیشه اسلامی، آموزه‌ای بنیادین و اندیشه‌ای راهبردی وکاربردی است، از این رو در مجموع معارف اسلامی تلاش شده است تبیین مناسبی از این آموزه صورت گیرد. واکاوی مسأله مهدویت نشان می‌دهد تعداد قابل توجهی دعا و زیارت در باب مهدویت وارد شده است؛ چرا که آن‌ها دربین سایر معارف، تاثیر بسزایی در تبیین این آموزه داشته اند؛ به ویژه هنگامی که سیاست شوم عباسیان مبنی بر قطع رابطه امام با مردم تشدید شده دعا و زیارت، بیشتر مورد توجه قرار گرفت، چرا که ساختار دعا و زیارت می‌تواند در دوران تقیه، عامل انتقال و نشر وترویج معارف مهدویت قرار گیرد. این مقاله، در صدد پاسخ‌گویی به این مسأله است که سیمای وجودی حضرت مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف در ادعیه و زیارات چگونه و با چه ساختاری وارد شده است. این مقاله به شیوه طبقه بندی آماری تدوین شده است و درصدد ارزیابی سندی و دلالی دعا و زیارات مهدوی نیست.

مفهوم شناسی دعا و زیارت

ادعیه و زیارات، حجم قابل توجهی از معارف اسلامی را به خود اختصاص داده اند. کاوش ها بیانگر صدور قریب به صد مورد دعا و زیارت در مسأله مهدویت هستند. مرحوم ابن فهد حلی در تعریف دعا فرموده است:

الدعاء طلب الدانی للفعل من الأعلی علی جهة الخضوع و الاستکانة؛ (حلی، بی‌تا: ص ۹)

دعا درخواست کاری از مقام عالی در حال خشوع و خضوع است.

دعا از ماده «دعو»به این معنا نیز آمده است:

الرغبة إلی الله تعالی فیما عنده من الخیر و الابتهال إلیه بالسؤال (واسطی زبیری، ۱۴۱۴: ج۱۹، ص ۴۰۵)

دعا درخواست متواضعانه از خداوند متعال برای رسیدن به خیر و نیکی است.

طبق این تعریف، دعا در لغت به معنای خواندن، فراخوان و دعوت است. زیارت نیز زمزمه فضائل و مناقب اهل بیت علیهم السلام در هنگام توسل و توجه به آن‌ها است. زیارت در لغت از ماده «زأر» به معنای «صوت الأسد فی صدره» و از ماده «زور» به معنای «زعیم القوم» بوده و از ماده «زیر» به معنای «الدن و الحب» آمده است.

زیارت در فارسی به معنای دیدار و زیارت اهل قبور شهرت یافته است. بررسی آیات و روایات و اهتمام امامان علیهم السلام به ادعیه و زیارات در اندیشه اسلامی، نشان می‌دهد دعا و زیارت، هماهنگ با آیات و روایات و متمایل با سیاق آن‌ها، انتقال معارف اهل بیت علیهم السلام و ارتباط با خدا را عملی می‌سازند.

نقش دعا و زیارت در عرصه مهدویت

اهتمام به دعا و زیارت در اندیشه اسلامی نشان می‌دهد دعا و زیارت در معرفت زایی و پرورش بصیرت جامعه، نقش بسیار زیادی دارد. از دیگرسو، مهدویت از معدود آموزه هایی است که مورد عنایت همة اهل بیت علیهم السلام مطرح بوده و انس و الفت و اهتمام به اعیه و زیارات در اندیشه اسلامی، موجب تعجیل ظهور حضرت مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف شناخته شده است. میراث حدیثی عظیم شیعه، انبوهی از دانش و معارف مهدویت را در بر گرفته است و می تواند مکمل معارف آیات و روایات باشد و از جمله ویژگی‌های شخصی حضرت مهدی علیه السلام را تبیین کند. آنچه در این میان جلب توجه می‌کند، صدور ادعیه و زیارات متعدد مهدوی از سوی ائمه علیهم السلام است؛ به همین لحاظ درمی یابیم ادعیه و زیارات با ادبیات متناسب و هماهنگ با سایر معارف اسلامی مانند آیات و روایات به آموزه مهدویت می‌پردازند. بررسی ساختار و مرور ادعیه و زیارات نشان می‌دهد ساختار ادبی دعا و زیارت قابلیت ویژه‌ای در برقراری رابطه انسان با خدا دارد؛ به همین لحاظ در روایتی از امام صادق علیه السلام در اشاره به این مطلب آمده است:

علیکم بالدعاء فانکم لاتقربون بمثله؛ (کلینی، ۱۳۶۵: ج۲، ص۴۶۷) عنایت امام سجاد علیه السلام به این ساختار و صدور ادعیه و زیارات متعدد در دوران تقیه نیز گواه این مدعا است. از دیگر سو، این ساختار در طول دوران اختناق و فتنه، زبان انتقال معارف اسلامی و اصول اعتقادی شیعه قرار گرفته و موجب معرفت زایی جامعه در حیطة آموزه‌های اسلامی و مسأله مهدویت شده است.

این دعاها ضمن برقراری ارتباط با خدا، فرستاده‌ای الهی و انسانی کامل در جایگاه واسطه فیض و منجی موعود را مورد توجه قرار می‌دهد و نیاز به او از سوی جامعه احساس می‌گردد و موجب در خواست حضور و ظهور او از خداوند متعال می‌شود. همچنین بستر پذیرش ولایت و توجه به امامت به صورت شخصی و مصداقی حقیقی از آن را فراهم می‌آورد و خاستگاه این آرمان قرار می‌گیرد؛ چرا که دعا و زیارت، به شور و احساس و عواطف مخاطب در این حوزه توجه می‌کند و حلقه وصل جامعه و امام خویش قرار می‌گیرد.

گفتنی است پیوند جامعه با امامش آن‌گاه نمود می‌یابد که در دوران منع حدیث و تقیه بصیرتش را در دانش تکمیلی دعا و زیارت و ادبیات دقیق و ظریف آن پویا کند؛ چرا که این ساختار با لسانی ملموس برای مردم از زبان معصوم علیه السلام صادر می‌شود و به معرفی مصداق بارز امامت می‌پردازد و با توصیف امام دوازدهم علیه السلام به بزرگداشت و نکوداشت این آموزه می‌پردازد.

تأملی کوتاه در ساختار دعا و زیارت، نشان می‌دهد زبان انتقال معارف در آن‌ها در قالبی ویژه به بیان جزئیات بیشتری از مسأله مهدویت می‌پردازند. از آنجا که ویژگی‌های شخصی حضرت مهدی علیه السلام در این معارف، فراوان است، کنیه‌ها و لقب‌ها و صفاتی که هر یک به نوعی بیانگر شخصیت امام دوازدهم علیه السلام هستند به صورت گذرا مرور و تحلیل خواهند شد؛ زیرا به رغم وجوه مشترکی که بین آن‌ها وجود دارد، در پاره‌ای از موارد، تفاوت‌هایی بین آن‌ها دیده می‌شود.

بررسی مفهوم کنایه، لقب، صفت، شأن

جستار در کتب لغت و منابعی که به تفاوت واژه ها در لسان عرب می‌پردازد، چنین می‌نماید که کنایه، گاه برای تحقیر و در اغلب موارد برای تعریف یا برای تعظیم است. به نظر می‌آید با توجه به فضای مهدی ستیزی زمان امام دوازدهم علیه السلام کنایه، گزینه مناسبی برای معرفی مسأله امامت و مهدویت باشد؛ به خصوص که می‌تواند در قالبی متعارف و مرسوم عظمت آن حضرت را نیز برای اهلش بیان کند.

لقب نیز بر مسمّای مشهور و فراگیر اطلاق می‌شود. گویی القاب حضرت مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریفاز تحقق کامل اهداف خلقت و کارکرد امامت به دست امام دوازدهم علیه السلام خبر می‌دهند؛ چرا که با اقدامات آن حضرت، همة ارزش‌ها در جامعه، نهادینه و فراگیرخواهند شد.

صفت نیز در مقام تمجید و نکوداشت و بزرگداشت استفاده می‌شود. در حقیقت صفات، بیانگر حالات نیکوی امام هستند؛ بنابراین صفات نمی‌توانند همانند القاب به اقدامات فراگیر حضرت بپردازند. از کنایه نمی‌توان انتظار داشت به مثابه صفات، تصویر روشنی از امام ترسیم نمایند؛ هر چند در تمام آن‌ها به بزرگی از آن امام همام، یاد می‌شود. (ابو هلال، ۱۴۱۲: ص۵۲ و ۳۴۵ و ۴۵۸)

شأن ومقام

امام، جایگاه ویژه‌ای در نظام آفرینش دارد؛ به گونه‌ای که هیچ کس نمی‌تواند در این مرتبه و مقام، جایگزین امام شود. در حدیثی از امام هشتم علیه السلام در اشاره به این مطلب آمده است: إن الامامةأجل قدراً وأعظم شأنا وأعلی مکاناً وأمنع جانباً وأبعد غوراً من أن یبلغها الناس بعقولهم؛ جلالت امامت و عظمت شأن او و علو مرتبه و سعه وجودی آن فراتر از آن است که عقول مردم قادر به درک آن باشند (کلینی، ۱۳۶۳: ج۱، ص۱۹۹).

مراد از مقام امام، جایگاه معنوی رفیع امام علیه السلام نزد خداوند متعال است و رابطه امام معصوم علیه السلام با خدا و قرآن کریم و انبیای الهی را مطرح می‌کند؛ به گونه‌ای که هیچ گزینه دیگری غیر از امام را بر نمی‌تابد. برای اشاره به این مطلب، در زیارت جامعه کبیره آمده است:

ولکم المودة الواجبة…والشأن الکبیر و الجاه العظیم؛ (صدوق، بی‌تا: ج۲، ص۶۱۶)

تحقیقات نشان می‌دهد تفاوت صفات با شأن و مقام امام در این است که شأن، به بیان علو مرتبه امام در مقایسه او با همتایی چون پیامبر می‌پردازد و بر جایگاهی ممتاز و ویژه برای امام تاکید می‌کند؛ مانند امامت حضرت ابراهیم علیه السلام که خداوند متعال این مقام را برای او اختصاص داد؛ ولی صفت به مرتبه‌ای می‌پردازد که افراد دیگر می‌توانند در آن، همتای امام قرار گیرند؛ مانند منصور بودن از سوی خداوند متعال که در آن، امام و پیامبر با یک‌دیگر برابرند و نصرت الهی شامل هردو می‌باشد. به همین لحاظ در این نوشتار تلاش خواهد شد ویژگی‌های شخصی حضرت مهدی علیه السلام به صورت جزئی مورد پژوهش قرار گیرد. بنابراین ابتدا به بررسی نام امام عصر علیه السلامدر دعا و زیارت پرداخته می‌شود.

۱-۱. نام حضرت مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف

نام امام دوازدهم عجل الله تعالی فرجه الشریف در ادعیه و زیارات، همان نام پیامبر اعظم صلی الله علیه و آله و سلماست. در ادعیه و زیارات وارد شده است: اللهم فأظهر لی ولیک و ابن بنت نبیک المسمی باسم نبیک؛ (ابن مشهدی، ۱۴۱۹: ص۶۶۵)

در بعضی از ادعیه نیز این مضمون وارد شده است: فأظهر اللهم ولیک و ابن ولیک و ابن بنت نبیک المسمی باسم رسولک صلی الله علیه و آله وسلم؛ (مجلسی، ۱۴۰۳: ج۸۳، ص۲۸۵) بنابر این آن حضرت هم نام پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم است. برای اشاره به این مطلب، در دعای شب بیست سوم ماه مبارک رمضان آمده است: اللهم کن لولیک القائم بامرک الحجة، محمدبن الحسن المهدی؛ (ابن طاوس، ۱۴۱۴: ج ۱ص۱۹۱)

بنابراین دعا، نام وجود مبارک حضرت مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف «محمد» است.

۱-۲. نسب حضرت مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف

حضرت مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف به عنوان آخرین امام در بیت امام حسن عسکری علیه السلام متولد شد. طبق آنچه در روایات وارد شده و در تاریخ مورد تأیید قرار گرفته، حضرت مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف از نسل پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم است؛ همان گونه که در ادعیه و زیارات مهمی همانند زیارت آل یس و دعای ندبه آمده است: «سلام علی آل یس» (طبرسی، ۱۳۸۶: ج۲، ص۳۱۶) به نظر همه کارشناسان و صاحب نظران تفسیر، مراد از «یس» پیامبر خاتم صلی الله علیه و آله و سلم است. همان گونه که از این زیارات استفاده می‌شود، نسب امام دوازدهم عجل الله تعالی فرجه الشریف به پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم می‌رسد.

در دعای بعداز ظهر روز جمعه، نیزاز امام باقر علیه السلام در خصوص نسب حضرت آمده است:اللهم اشتر منی نفسی الموقوفة علیک المحبوبة لأمرک بالجنة مع معصوم من عترة نبیک صلی الله علیه و آله و سلم؛ (طوسی، ۱۴۱۱: ص۳۷۵)

طبق این دعا نیز امام عصر عجل الله تعالی فرجه الشریف از عترت پیامبر اعظم صلی الله علیه و آله و سلم است.عترت از ماده «عتر» به معنای حلقه اتصال جدایی ناپذیر است. این فراز، گویای این واقعیت است که تصور مهدویت بدون توجه به خاندان وحی و بیت امامت، معنا نخواهد داشت، چرا که مهدویت بدون ایشان به نوعی گرایش به انحراف و مدعیان دروغین است.

در دعای ندبه دربارة نسب امام دوازدهم عجل الله تعالی فرجه الشریف آمده است: این ابن النبی المصطفی و ابن علی المرتضی و ابن خدیجة الغراء و ابن فاطمة الکبری؛در ادامه به صورت شفاف می‌فرماید: و صل علی محمد جده و رسولک السید الأکبر و علی أبیه السید الأصغر و جدته الصدیقة الکبری فاطمة بنت محمد؛ (ابن مشهدی، ۱۴۱۹: ص۵۷۹)

بنابر این همان گونه که در ادعیه و زیارات آمده است، حضرت مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف از نسل پیامبر خاتم صلی الله علیه و آله و سلم است. آن حضرت فرزند امیرالمؤمنین و فاطمه زهرا علیهماالسلام و از نسل سید الشهدا علیه السلام است؛ همان‌گونه که در دعای شب سوم شعبان در اشاره به این حقیقت آمده است:

اللهم انی اسئلک بحق المولود فی هذا الیوم الموعود بشهادته قبل استهلاله و ولادته، بکته السماء و من فیها والأرض و من علیها و لمّایطأ لابتیها، قتیل العبرة و سید الأسرة الممدود بالنصرة یوم الکرة، المعوض من قتله أن الائمة من نسله و الشفاء فی تربته؛ (طوسی، ۱۴۱۱: ص۸۲۶).

بررسی ادعیه و زیارات نشان می‌دهد امام دوازدهم عجل الله تعالی فرجه الشریف فرزند امام عسکری علیه السلام است، همان گونه که در ادعیه و زیارات به منظور اشاره به این مطلب آمده است: سلام الله و برکاته و تحیاته علی مولای صاحب الزمان… و خلف الحسن الاما م الموتمن و القائم المعتمد؛ (ابن طاوس، ۱۴۱۶: ص۴۱۹)

بنابراین در خصوص نسب حضرت در ادعیه و زیارات می‌توان چنین نتیجه گرفت که امام دوازدهم عجل الله تعالی فرجه الشریف فرزند امام حسن عسکری علیه السلام است و این سلسله به سید الشهدا، امیرالمؤمنین و فاطمه زهرا علیهم السلام منتهی می‌شود. بنابراین حضرت مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف از سادات بنی هاشم و حسینی و فرزند امام حسن عسکری علیه السلام می‌باشد. بررسی آموزه مهدویت نشان می‌دهد تواتر لفظی و معنوی روایات مهدویت به ویژه آنچه از پیامبر گرامی اسلام صلی الله علیه و آله و سلم و صحابه او صادر شده است، بر اصالت این آموزه در اسلام دلالت می‌کند و جای هیچ گونه شک و تردیدی در این باره باقی نمی‌گذارد.

صدور این روایات در صدر اسلام و ولادت امام دوازدهم علیه السلام در قرن سوم، طرح مهدویت نوعی را از سوی دشمنان اسلام ناممکن می‌کند و چنانچه نظریه مهدویت نوعی مورد قبول جامعه واقع شود، دشمن می‌تواند در سایه این تفکر، خود را یکی از مصداق‌های این آموزه معرفی کند و به اهداف خویش دست یابد. ذکر نام ونسب امام دوازدهم علیه السلام در دعا و زیارت معرفت جامعه را دربارة آن حضرت گسترش داده، با پرداختن به هویت حضرت مهدی علیه السلام مصداق واقعی آن را مشخص می‌نماید.

بسم اللـه الرحمن الرحیم
سلام نکاء عزیز ممنون میشیم لینک منبع رو هم قرار بدهید.
و اگر یکم فونت متن رو بزرگ تر کنید برا مطالعه راحت تر میشه
ممنون از حضور گرم و مستمرتون 
مهدوی باشید الهی