تبیان، دستیار زندگی

نهنگ‌های بالن تیغه‌های دندانی دارند. این تیغه‌های دندانی شانه‌ مانند، در آرواره‌ی بالایی به جای دندان‌ها آویخته‌اند. نهنگ‌های بالن مقدار زیادی آب و طعمه را می‌بلعند و سپس آب را با شدت از بین تیغه‌های دندانی بیرون می‌دهند. تیغه‌های دندانی همانند صافی عمل می‌کنند و مانع خروج طعمه‌ها می‌شوند. این شیوه، خوردنِ مقدار زیادی طعمه را امکان‌پذیر می‌سازد. غذای نهنگ‌های بالن را زئوپلانکتون‌های چند میلیمتری تا اسکوئید و ماهی‌های کوچک تشکیل می‌دهد. قسمتی از غذا پس از هضم به پیه (که از آن روغن نهنگ درست می‌شود) تبدیل می‌شود. پیه انرژی ضروری برای مهاجرت طولانی نهنگ‌ها را فراهم می‌سازد‌. بیش‌تر نهنگ‌ها در حدود شش ماه از سال را در آب‌های سرد به تغذیه سپری می‌کنند و سپس به آب‌های گرم‌تر مهاجرت می‌کنند. آب‌های گرم این مناطق برای جفت‌گیری و زایمان مناسب هستند.

گرچه همه‌ی نهنگ‌های بالن به روش صافی تغذیه می‌کنند، طرح تیغه‌های دندانی در هر خانواده متفاوت است. این تفاوت به دلیل تنوع رفتار تغذیه‌ای در این زیرراسته است. نهنگ خاکستری، تیغه‌های دندانی کوتاه با حاشیه‌ی زبر دارد. این نهنگ‌ها کم‌تر از طعمه‌های معلق در آب تغذیه می‌کنند، بلکه معمولاً تعداد زیادی از سخت‌پوستان کوچک را با دهان خود، همانند ملاقه، از کف اقیانوس جمع می‌کنند و می‌بلعند. پس از فرو بردن غذا، با دهان انباشته از گل کف اقیانوس به سوی سطح آب شنا می‌کنند. آن‌جا با باز و بسته کردن متناوب دهان، ردی از گل در پی خود می‌گذارند. این نهنگ در کف اقیانوس نیز از خود اثر بر جای می‌گذارد. در مناطقی که نهنگ خاکستری تغذیه می‌کند حفره‌هایی در کف دیده می‌شوند.

خانواده‌ی دیگر نهنگ‌های بالن دارای تیغه‌های بلند با ریشک‌های ظریف هستند. این تیغه‌ها برای شکار انبوه خرچنگ‌ها و سایر سخت پستان مناسب‌اند. نهنگ‌های این خانواده معمولاً برای تغذیه با دهان باز در آب حرکت می‌کنند. رفتار تغذیه‌ای این نهنگ‌ها بر حسب میزان طعمه متفاوت است. آن‌ها گاه به تنهایی و گاه در گروه‌های بسیار هماهنگ به خورد و خوراک می‌پردازند. این نهنگ‌ها با صاف کردن ستونی از آب و بر حسب عواملی مثل تغییرات باد، شوری، دما، تلاطم و مواد غذایی آب، در کف اقیانوس یا در سطح آن تغذیه می‌کنند.

نهنگ‌های سرکمانی غالباً تغذیه‌ی سطحی می‌کنند، به این ترتیب که سر را از آب بیرون می‌آورند و دهان را باز نگه می‌دارند و آهسته شنا می‌کنند. آرواره‌ی پایین با زاویه‌های متفاوت باز می‌شود. گاه زاویه‌ی بین دو فک به شصت درجه می‌رسد. این نهنگ‌ها اغلب در گروه‌های دو تا چهارده نفره با آرایشی همانند آرایش غازها به هنگام پرواز (آرایش 8 مانند) در سطح آب تغذیه می‌کنند. در این حالت، هر نهنگ نسبت به نهنگ جلوتر در یک خط مورب حرکت می‌کند و فاصله‌ی آن از نهنگ هم‌ردیفش در شاخه‌ی دیگر (8) معادل با نصف تا سه برابر طول بدن نهنگ است.

در این حالت، نهنگ‌ها به مدت سه ساعت (حداکثر زمانی که سوخت هواپیمای پژوهشگران فرصت گشت‌زنی بر فراز آب را می‌دهد) در حال تغذیه دیده شده‌اند و به نظر می‌رسد خورد و خوراک آن‌ها چندین روز ادامه داشته باشد. گاه اعضای 8 تغییر می‌یابند. بعضی نهنگ‌ها برای پیوستن به سایر گروه‌ها جدا می‌شوند و نهنگ‌های جدیدی جای آن‌ها را می‌گیرند، اما شکل 8 کم و بیش ثابت می‌ماند. آرایش 8 احتمالاً به نهنگ‌ها در یافتنِ بهترِ طعمه‌هایی، که با آرایشی دیگر به دام نمی‌افتند، کمک می‌کند. بر اساس بررسی محتویات معده‌ی این نهنگ‌ها، طعمه‌ها شامل خرچنگ و سخت پوستان کوچک و شناگران دیگر هستند. با توجه به این که نهنگ‌های سرکمانی شناگرانی کند و طعمه‌های آن‌ها برعکس تندرو هستند می‌توان به مزیت آرایش 8 برای به دام انداختن این طعمه‌های سریع‌السیر پی برد.


خانواده‌ی دیگر نهنگ‌های بالن (شامل نهنگ‌های مینک، عروس، باله‌دار، گوژپشت، سی، و آبی رنگ) تیغه‌های دندانی ظریف دارند و طول آن‌ها متوسط است. آن‌ها برای به دام انداختن طعمه با دهانی گشوده و گلویی باز شده به جلو پرش می‌کنند. گلوی آن‌ها شیارهایی همانند آکاردئون دارد و انبساط پیدا می‌کند. این نهنگ‌ها بسیار سریع می‌خورند و چابکی آن‌ها در پرش به جلو بدون شک به علت بدن صاف و کشیده‌ی آن‌هاست.

شیوه‌ی جهشی خاصی که «تور حبابی» نام دارد وجه مشخصه‌ی نهنگ‌های گوژپشت در اقیانوس آرام شمالی است. این نهنگ‌ها به هنگام تغذیه به سرعت در اطراف و زیر یک دسته طعمه حرکت می‌کنند و مکرر حباب بیرون می‌دهند. حباب‌ها هم‌چون توری طعمه‌ها را محصور می‌کنند و با حرکت گردابی آب به بالا می‌فرستند تا به نهنگ برسند. منظره‌ی تشکیل تور حبابی از بالا بسیار جالب است: نخست تنها حلقه‌ای از حباب‌ها (به قطر حدود ده تا پانزده متر) دیده می‌شود که از عمق به سطح می‌آیند. چند لحظه بعد نهنگی با دهان گشوده از میان حلقه به سطح هجوم می‌آورد و خود را در میان خوان گسترده‌ای از صدها کیلو غذا قرار می‌دهد. گاه چندین نهنگ به طور هم‌زمان تور حبابی تشکیل می‌دهند. آیا این رفتاری جمعی است یا به سادگی واکنشی در برابر فراوانی غذاست؟ پاسخ این سؤال روشن نیست.
پس از تغذیه، نهنگ‌ها به آب‌های گرم، جایی که اطلاعات بسیاری درباره‌ی رفتار اجتماعی آن‌ها به دست آمده است مهاجرت می‌کنند. تعجب‌آور نیست که جفت‌یابی و مراقبت از فرزند و برقراری ارتباط بین نهنگ‌ها همانند رفتار خویشاوندانشان در خشکی است.

راجر پاین از نخستین زیست شناسانی بود که برنامه‌ی پژوهشی درازمدتی برای بررسی رفتار اجتماعی نهنگ‌های بالن به عهده گرفت و در سال 1970 بررسی نهنگ‌های اطراف سواحل آرژانتین را آغاز کرد. او از خصوصیات فیزیکی ویژه‌ی هر یک از نهنگ‌ها عکس گرفت. به مدت هفده سال او و همکارانش بیش‌تر از شش‌صد نهنگ را شناسایی و جنسیت آن‌ها را تعیین کردند و روابط اجتماعی آن‌ها را به مدتی طولانی پی‌گیری کردند.

راجر پاین با بررسی طرز جفت‌یابی نهنگ‌ها دریافت که در بین نهنگ‌های رایت، این نهنگ ماده است که جفت خود را از بین نهنگ‌های نر انتخاب می‌کند. نهنگ ماده دعوت بیش‌تر نرها را در جستجوی نر دل‌خواه رد می‌کند. اگر نهنگ نری، نهنگ ماده‌ای را بپسندد و دنبال کند، نهنگ ماده به اتخاذ انواع تدبیرها، مثل شنای سریع، غوطه خوردن به طرف قسمت‌های کم‌عمق، حرکت سریع دم، و یا شنا کردن به طرف سایر نهنگ‌های ماده، دست می‌زند. تمام این اعمال برای منصرف و متوقف کردن خواستگار ناخواسته است. چنان‌چه تمام این تدبیرها با شکست رو به رو شوند نهنگ ماده به طرف سطح آب می‌رود و شکم خود را به طرف بالا می‌چرخاند. او سر را پایین و دم و اندام تناسلی خود را در هوا نگاه می‌دارد. در این حالت جفت‌گیری با او برای نهنگ نر غیر ممکن است. ممکن است نهنگ ماده در حین فرار بارها به سوی نهنگ نری که به او گوشه چشمی دارد برود.

این تفسیر را همه‌ی پژوهشگران نپذیرفته‌اند. عده‌ای از پژوهشگران بر اساس بررسی رفتار جفت‌یابی نهنگ‌های رایت نیم‌کره‌ی شمالی معتقدند نرها با همدیگر همکاری نمی‌کنند بلکه برای دست‌یابی به نهنگ ماده با هم به رقابت برمی‌خیزند. بر اساس فرضیه‌ی آن‌ها، نشان دادن قدرت فیزیکی در بین سایر نرها احتمالاً وسیله‌ی افزایش جذابیت جنسی برای جلب توجه نهنگ ماده است. در بیش‌تر گونه‌های حیوانی، رقابت (به ویژه در بین افرادی که خویشاوند نزدیک نیستند) معمول‌تر از همکاری است.
گروه‌هایی که از لحاظ جنسی فعال هستند شامل یک یا دو ماده در محاصره در حدود شش تا هفت نهنگ نرند و این خود شاهدی دیگر بر تأیید رقابت بین نرهاست. در نهنگ‌های گوژپشت، نرها بسیار مهاجم‌اند و درصورت برانگیخته شدن، کار به خون‌ریزی می‌کشد، و این نیز تأییدی بر فرضیه‌ی رقابت بین نرها برای دست‌یابی به نهنگ ماده است.


عده‌ای دیگر از پژوهشگران معتقدند که در بعضی از گونه‌ها، به جای رقابت فیزیکی، نرها با حجم اسپرم خود با همدیگر رقابت می‌کنند. پستان‌داران چند همسر در مقایسه با پستان‌داران تک همسر، بیضه‌های بزرگ‌تری (با توجه به وزن بدن) دارند. بیضه‌ی بزرگ‌تر اسپرم بیش‌تری تولید می‌کند. هرچه میزان اسپرم در هر انزال بیش‌تر باشد برای پس زدن اسپرم رقیب شانس بیش‌تری وجود دارد. نهنگ خاکستری و نهنگ رایت نسبت به بدنشان بیضه‌های بزرگ‌تری دارند و احتمالاً چند همسرند. هم‌چنین گمان می‌رود نهنگ آبی و سرکمانی که بیضه‌های کوچک دارند تک همسر باشند. روحیه‌ی نسبتاً مسالمت‌آمیز نهنگ‌های نر خاکستری و رایت نشان دهنده‌ی عدم رقابت برای جلب نهنگ‌های ماده و تأییدی بر این نظریه است. نهنگ‌های نر گوژپشت بیضه‌های کوچک و روحیه‌ی تهاجمی شدید دارند. با این حال هنوز داده‌های چندانی درباره‌ی رفتار نهنگ‌های رایت و خاکستری در تأیید این نظریه وجود ندارد.

نهنگ‌های گوژپشت برای جفت‌یابی روشی دیگر دارند. در این گونه، اغلب یک نهنگ نر، نهنگ ماده را (هنگامی که در محاصره‌ی یک دسته نهنگ نر نباشد) همراهی می‌کند. اگرچه نقش نهنگ نر همراه مشخص نیست، دو تن از پژوهشگران معتقدند این همراهی امکان جفت‌گیری را افزایش می‌دهد، زیرا به هنگام فحل شدن ماده تنها نهنگ نر همراه، به وی دسترسی دارد. چنان‌چه نرهای دیگر به نهنگ ماده نزدیک شوند نهنگ نر حالت تهاجمی پیدا می‌کند و خود را بین نهنگ ماده و آن‌ها قرار می‌دهد.

نهنگ‌های گوژپشت در سطح آب، گروهی جفت‌یابی می‌کنند. این امر نشان می‌دهد که نرها از روش‌های متعدد جفت‌یابی استفاده می‌کنند. احتمالاً این پستان‌داران دریازی با رفتار انعطاف‌پذیر خود از روش‌های مختلف جفت‌یابی سود می‌جویند. همه‌ی پژوهشگران با این نظر موافق نیستند، گرچه روش‌های چندگانه‌ی جفت‌یابی در بین قورباغه‌های درختی و جیرجیرک نیز وجود دارد. در این گونه‌ها نرهای ساکت گاه در یافتن ماده‌ها، سریع‌تر از نرهای آوازخوان هستند.

همانند انسان و شمپانزه و سایر پستان‌داران خشکی‌زی، در بین نهنگ‌ها نیز همجنس‌گرایی دیده می‌شود. این رفتار بارها در بین سه گونه نهنگ‌های دندان‌دار و نهنگ رایت و خاکستری مشاهده شده است. هم‌جنس‌گرایی بیش‌تر در نرهای جوان شایع است که احتمالاً به علت کوچکی بدن و پایین‌تر بودن موقعیت اجتماعی، کم‌تر به نهنگ ماده دست می‌یابند.

رابطه‌ی مادر و فرزندی در نهنگ‌ها شباهت عجیبی به رفتار پستان‌داران خشکی‌زی مثل گوزن شمالی و گوزن کانادایی دارد. پژوهشگران دریافته‌اند که نهنگ نوزاد در شش ماه اول زندگی کاملاً به مادر خود متکی است. نهنگ نوزاد به طور غریزی مادرش را دنبال می‌کند و از غده‌های پستانی او شیر می‌خورد. مادر و فرزند به ندرت از هم دور می‌شوند.

چنان‌چه فاصله‌اشان از یک تا چند برابر طول بدن بیش‌تر شود مادر به سرعت به سوی فرزند حرکت می‌کند و خود را به او می‌رساند. این همراهی، نوزاد را از شکارچیان حفظ می‌کند و هم‌چنین سبب بالا رفتن فرزند با نیروی هیدرودینامیک و درنتیجه جلوگیری از زود خسته شدن او می‌شود.
در سن یک تا سه ماهگی، نهنگ نوزاد فعال‌تر می‌شود و اغلب به فاصله‌ی یک تا سه برابر طول بدن در اطراف مادر گردش می‌کند. عده‌ای از پژوهشگران معتقدند این فعالیت برای افزایش قدرت و هماهنگی عضله‌های نوزاد، پیش از مهاجرت بهاری برای تغذیه به آب‌های سردتر، است. یک هفته قبل از مهاجرت، فعالیت نهنگ بچه‌ها به شدت کاهش می‌یابد و به پناه مادران خود بازمی‌گردند. این نزدیکی دوباره، نوعی سازگاری برای افزایش امکان بقای نوزاد در اقیانوس‌هاست.

در اقیانوس‌ها نهنگ قاتل و اُرکاس، شکارچیان اصلی نهنگ‌های جوان هستند. خطرات دیگر مثل کوسه ماهی و توفان‌های شدید نیز همراهی مادر و فرزند را ایجاب می‌کنند.
پس از پنج تا هفت ماه تغذیه در اقیانوس‌های آزاد، نهنگ‌‌ها به آب‌های کم‌عمق‌تر باز می‌گردند. گرچه مادر هم‌چنان از فرزند مراقبت می‌کند (و این مراقبت را تا یک سالگی ادامه می‌دهد)، در مقایسه با پیش از مهاجرت، فرزند مستقل‌تر و فعال‌تر است. مادر برای اولین بار از زمان تولد فرزندش، نشان‌هایی از استقلال بروز می‌دهد. او بیش‌تر فرزندش را تنها می‌گذارد. اما فرزند در کنار مادر می‌ماند و هم‌چنان از مراقبت مادر بهره می‌گیرد. این رفتار، نشان دهنده‌ی تضاد والدین و فرزندان است. زمانی که فرزندان کوچک و بی‌پناهند، مادر برای بقایشان به شدت از آن‌ها مراقبت می‌کند، و آن‌گاه که سن و سالشان زیادتر می‌شود و کم‌تر آسیب‌پذیرند، صلاح مادر در این است که فرزند را ترک گوید تا بتواند توان خود را صرف باروری مجدد کند.