تبیان، دستیار زندگی

سروده‏ های بانوان در عزای امام علی(ع)

شهادت جانسوز امیرمؤمنان علی(ع) به دست خوارج نهروان به همان مقدار که دشمنان آن بزرگوار و دشمنان اهل بیت(ع) را شادمان ساخت، دل دوستان امیرالمؤمنین(ع) را به درد آورد و همه را در سوگی عظیم و ماتمی جانگاه فرو برد و ابرهای تیره غم و اندوه بر دل‏های شیعیان سایه افکند. این مصیبت بزرگ بر بانوان دوستدار اهل بیت(ع) نیز سخت دشوار آمد و آنان با سوگواری و مرثیه‏سرائی برای وصی پیامبر(ص)، دلبستگی خود را به شهید محراب کوفه ابراز نمودند. بانوان سخنور با سرودن شعرهایی غم‏انگیز در رثای پیشوای پارسایان، افزون بر ابراز علاقه به امام و تسلی‏بخشی به دل‏های رنجدیده، فضائل و مناقب آن حضرت را بیان می‏کردند، آنان همچنین با یادآوری رادمردی‏ها و دادگری‏ها و یتیم‏نوازی‏های پرچمدار بزرگ اسلام، توده‏های مردم را به ادامه راه آن حضرت فرا می‏خواندند و به صراحت اعلام می‏کردند که دوستی و وفاداری به علی در پیروی راه او نهفته است. بانوان مسلمان، در لابه‏لای این سوگنامه‏ها به دشمنان پیغام می‏دادند، راه علی زنده است و هنوز مردان دلیر و شیرزنانی هستند که از فرزندان او حمایت کنند و در زیر پرچم آنان، انتقام خون او را از خفاشان شب و از دشمنان فرومایه بگیرند. توجه دادن مردم به امامت امام حسن‏مجتبی(ع) از خطوط برجسته سوگنامه‏هاست. در ضمن این عزانامه‏ ها مردم هوشیار می‏شدند که چپ و راست نرفته و از وصی و جانشین علی(ع)، جانبداری کنند و دشمن نیز می‏فهمید که در کنار مردان خردمند و زبان‏آور که به قیمت جان خود به مقابله با گمراهی‏ها و فریب‏کاری‏های مخالفان اهل بیت(ع) برخاستند زنان فرزانه و بابصیرت و پارسائی نیز وجود داشتند که افزون بر انجام وظایف ویژه خود در خانواده و تربیت فرزندان، به تبلیغ دین و دفاع از ولایت امام علی(ع) مکتب اهل بیت(ع) نیز اهتمام ورزیدند و در بیان احکام دین، نشر مسائل مذهبی و آگاه ساختن مردم کوشش کردند.

این مردم به حال خود رها نشده‏اند و در پناه رهبر جدید هستند و به دفاع از اهل‏بیت(ع) در مقابل دشمنان کمر همت بسته‏اند.

ام‏براء، دختر صفوان از بانوان شاعری بود که در مرگ علی به سوگ نشست و در عزای امام مرثیه‏ها گفت از جمله مرثیه‏های وی در شهادت امام علی این است:

«یا للرجال لعظم هول مصیبة

فدحت فلیس مصابها بالهازل

الشمس کاسفة لفقد امامنا

خیرالخلائق و الامام العادل

یا خیر من رکب المطی و من مشی

فوق التراب لمحتف اوناعل

حاشا النبی لقد هددت قواتنا

فالحق اصبح خاضعا للباطل»

ای مردان، وحشت و پیامدهای ناگوار این مصیبت، بسیار بزرگ است و شوخی‏بردار نیست،

در غم فقدان رهبر و امام ما که برترین آفریده و امامی دادگر بود، خورشید رخ پنهان کرد.

ای بهترین کسی که سوار مرکب راهوار شده و بر روی زمین پا برهنه و یا با پای‏افزار راه می‏نوردید (ای بهترین انسان روی زمین) هیهات از فقدان پیامبر(ص)، با رفتنت نیروی ما را درهم شکستی و امروز حق، مغلوب باطل شده است.

نقل‏شده سال‏ها بعد در مجلسی معاویه از سروده‏های ام‏براء در رثای علی(ع) پرسید و یکی از اطرافیان این شعر وی را در سوگ امام(ع) یادآور شد:

الشمس کاسفة لفقد امامنا

خیرالخلائق و الامام العادل

معاویه گفت ای دختر صفوان، خدایت بکشد؛ چیزی برای گفتن جا نگذاشته‏ای؛ چه می‏خواهی؟ زن گفت هیهات که خواست خود را باز گویم. به خدا سوگند از تو چیزی نخواهم. این را گفت و مجلس را ترک کرد.

سروده ام‏هیثم

ام‏هیثم بنت اسود نخعی از بانوان بابصیرت و فرزانه اردوگاه امام علی(ع) بود. وی در زندگی امام علی همواره با زبان و دست و جان و دل جانبدار وصی پیامبر بود.

ام‏هیثم در رثای امام سروده‏های غم‏انگیز و پرمغزی دارد. برخی از تاریخ‏پژوهان این سخنان را به ابوالاسود دئلی نسبت داده‏اند علامه سیدمحسن امین، برآن است که سروده ام‏هیثم با سوگنامه ابوالاسود جداست و به دلیل شباهت در وزن و قافیه برخی گمان برده‏اند هر دو قصیده، یکی است. علامه امین هر دو سروده را نقل کرده و اختلاف آن را روشن ساخته است. نشانه‏ها و قرائنی در این قصیده وجود دارد که درستی سخن علامه امین و انتساب آن را به ام‏هیثم اثبات می‏کند از جمله آنکه در سروده ام‏هیثم به سپید شدن گیسوی امام اشاره شده و امامه همسر علی(ع) مخاطب قرار گرفته که فرهنگ عرب به زبان آوردن آنها را از یک مرد و از ابی‏الاسود بعید می‏شمرد. این سوگنامه انفجار آتش درون و غم‏های پنهان و شعله‏ور شدن سوزدل و اندوه بی‏پایان این زن رنجدیده و امام‏شناس است. ام‏هیثم با مرثیه‏سرائی، مردم کوفه را به عزای علی(ع) فرا می‏خواند و احساسات پاک آنان را با برشمردن فضائل علی(ع) برمی‏انگیزاند و آنان را هوشیار می‏سازد که شخصیت برجسته‏ای را از دست داده‏اند

بانوان سخنور با سرودن شعرهایی غم‏انگیز در رثای پیشوای پارسایان، افزون بر ابراز علاقه به امام و تسلی‏بخشی به دل‏های رنجدیده، فضائل و مناقب آن حضرت را بیان می‏کردند، آنان همچنین با یادآوری رادمردی‏ها و دادگری‏ها و یتیم‏نوازی‏های پرچمدار بزرگ اسلام، توده‏های مردم را به ادامه راه آن حضرت فرا می‏خواندند و به صراحت اعلام می‏کردند که دوستی و وفاداری به علی در پیروی راه او نهفته است.

که جبران آن به سادگی ممکن نیست. به خون خفتن امام قرآن‏شناس، پرچم‏دار دین، امامی که دریای دانش بود. و همگان را از دانش خود بهره‏مند می‏ساخت. امام عدالت‏پرور که دستان دزدان و غارتگران را از دست یازیدن به بیت‏المال کوتاه می‏کرد و نابکاران در حکومت او جایی نداشتند.

این تربیت‏شده مکتب علی(ع)، در بخش دیگر این غمنامه مردم را به امامت امام حسن(ع) توجه می‏دهد که او جانشین پیامبر(ص) است و به برکت او جمع پراکنده امت گرد خواهد آمد.

ابوالفرج اصفهانی در مقاتل الطالبیین سروده (ام‏هیثم) را روایت کرده است. از آنجا که این سروده در بردارنده نکته‏های سودمند فراوانی است آن را ذکر و ترجمه می‏کنیم.

«الا یا عین و یحک فاسعدینا* الا تبکی امیر المؤمنینا

رزینا خیر من رکب المطایا* و حبسها و من رکب السفینا

و من لبس النعال و من حذاها* و من قرأالمثانی و المئینا

کنا قبل مقتله بخیر * نری مولی رسول‏اللّه‏ فینا

یقیم الدین لا یرتاب فیه * و بقضی بالفرائض مستبینا

و یدعو اللجماعة من عصاه * وینهک قطع أیدی السارقینا

و لیس بکاتم علما لدیه * و لم یخلق من المتجبرینا

لعمر أبی لقد أصحاب مصر * علی طول الصحابة أوجعونا

و غرونا بأنهم عکوف * و لیس کذاک فعل العاکفینا

فی شهر الصیام فجعتمونا * بخیر الناس طرا أجمعینا

و من بعد النبی فخیر نفس * أبوحسن و خیر الصالحینا

و کا ن الناس إذ فقدوا علیا * نعام جال فی بلد سنینا

ولو انا سئلنا المال فیه * بذلنا المال فیه والبنینا

أشاب ذؤابتی و أطال حزنی * امامة، حین فارفت القرینا

تطوف به لحاجتها الیه * فلما استیاست رفعت رنینا

و عبرة أم کلثوم إلیها * تجاوبها و قد رأت الیقینا

فلا تشمت معاویة بن‏حرب * فان بقیة الخلفاء فینا

واجمعنا الامارة عن تراض * إلی ابن نبینا و الی أخینا

فلا نعطی زمام الامر فینا * سواه الدهر آخر ما بقینا

وان سراتنا و ذوی حجانا * تواصوا ان نجیب إذا دعینا

بکل مهند عضب و جرد * علیهن الکماة مسومینا»

توجه دادن مردم به امامت امام حسن‏مجتبی(ع) از خطوط برجسته سوگنامه‏هاست. در ضمن این عزانامه‏ها مردم هوشیار می‏شدند که چپ و راست نرفته و از وصی و جانشین علی(ع)، جانبداری کنند و دشمن نیز می‏فهمید که این مردم به حال خود رها نشده‏اند و در پناه رهبر جدید هستند و به دفاع از اهل‏بیت(ع) در مقابل دشمنان کمر همت بسته‏اند.

ای دیده وای بر تو، ما را به گریه یاری کن! چرا بر امیرالمؤمنین گریه نمی‏کنی

برترین کسی که سوار اسبان رهوار می‏شد و رام‏کننده آن و برترین کسی که بر کشتی سوار می‏شد را از دست دادیم.

آن کسی که نعلین می‏پوشید و آن را می‏بخشید و آیات مثانی و مئین را می‏خواند

ما پیش از کشته شدن او در خوبی بودیم، جانشین پیامبر را در میان خود می‏دیدیم.

او بدون هیچ تردید شرائع دین را اجراء می‏کرد و واجبات را به روشنی ادا می‏کرد.

افراد جماعت‏گریز را به جمع مسلمانان فرا می‏خواند و دست دزدان را جدا می‏ساخت.

او دانشی را از ما پنهان نمی‏ساخت، و برای تجبر و گردنکشی آفریده نشده بود.

به جان پدرم که این مردم با همه طول صحبت دل ما را به درد آوردند.

آنان (خوارج) ما را با عبادت خود گول زدند و حال آنکه رفتار عبادت‏گران چنین نیست.

آیا در ماه رمضان ما را به ماتم نشاندید؟ آن هم به مصیبت بهترین همه مردم؟

او بهترین مردم پس از پیامبر بود؛ ابوالحسن و بهترین صالحان و نیکوکاران.

مردم در فقدان علی چونان شترمرغانی آواره در سرزمین خشک و بی‏آب و علف‏اند ...

اگر ما از او مالی می‏خواستیم او مال و فرزندان خود را به ما می‏بخشید.

ای امامه⁽⁷⁾، وقتی همسرت را از دست دادی، گیسوهایم سفید شد و اندوهم بی‏پایان گردید.

امامه او را می‏جوید و چون از بودنش ناامید می‏شود فریاد به گریه بلند می‏کند.

گریه ام‏کلثوم نیز او را به سوی او می‏کشاند که مرگ پدر را به چشم دیده است.

ای معاویه فرزند حرب ما را شماتت نکن که جانشین خلفای پیامبر در میان ماست

ما به امارت او خرسندیم؛ فرزند پیامبر(ص) و برادرزاده ما

ما تا آخرین نفر که زنده‏ایم زمام امور خلافت را به معاویه وانمی‏گذاریم

فرزانگان و خردمندان‏مان ما را سفارش کرده‏اند، در هنگامه نیاز دعوت او را پاسخ گوییم.

با شمشیر تیز و برهنه و نشانه‏دار.

شبیه این سروده‏ها به ام‏کلثوم دختر امیرمؤمنان(ع) نیز نسبت داده شده و در آن به نیایش‏ها و نماز و مجاهدت‏ها و ام‏هیثم با مرثیه‏سرائی، مردم کوفه را به عزای علی(ع) فرا می‏خواند و احساسات پاک آنان را با برشمردن فضائل علی(ع) برمی‏انگیزاند و آنان را هوشیار می‏سازد که شخصیت برجسته‏ای را از دست داده‏اند که جبران آن به سادگی ممکن نیست. به خون خفتن امام قرآن‏شناس، پرچم‏دار دین، امامی که دریای دانش بود. و همگان را از دانش خود بهره‏مند می‏ساخت. امام عدالت‏پرور که دستان دزدان و غارتگران را از دست یازیدن به بیت‏المال کوتاه می‏کرد و نابکاران در حکومت او جایی نداشتند.

بازتاب شهادت علی(ع) در میان بانوان مدینه

خبر شهادت امیرمؤمنان(ع) در مدینه بازتاب گسترده‏ای داشت. دوستان و وفاداران به خاندان نبوت عزادار شدند و در عزای علی(ع) ناله سر دادند. غم کشته شدن امام علی(ع) در محراب مسجد کوفه تاب و توان را از بازماندگان بنی‏هاشم در مدینه گرفت. و دیدگان آنان را اشکبار کرد. ام‏سلمه و فرزندانش از خانواده پیامبر(ص) در فراق یاور رسول خدا ندبه‏ها کردند.

زینب دختر ام‏سلمه، که از فقیه‏ترین زنان مدینه و از پیروان علی(ع) بود، به عایشه که هماهنگ با دشمنان از شنیدن خبر شهادت آن بزرگوار با سرودن شعر اظهار شادمانی می‏کرد گفت درباره امام علی(ع) چنین می‏گویید؟! سراینده با شرمندگی گفت: فراموش کردم وقتی فراموش می‏کنم به یادم آورید!!

به روایت زهری، اسماء انصاری نیز پس از شهادت امیرمؤمنان سخنانی را در مناقب ایشان بیان کرد

مرثیه فاتح خیبر در اردوگاه دشمن

امیرمؤمنان نه تنها در میان بانوان عراق و ایران و یمن و مصر پیروان پا برجایی داشت، که در میان شامیان نیز بودند بانوانی که شیفته راه و رسم خلیفه پیامبر بوده و فضائل و مکارم او را در میان مردم منتشر می‏ساختند چنانکه برخی از آنان بر سر باور و ایمان خود به فرزندان پیامبر، به شهادت رسیدند.

عمادالدین طبری در کتاب خود نوشته است:

چون خبر شهادت امیرالمؤمنین(ع) به معاویه رسید، تکیه کرده بود؛ راست بنشست. و او را جاریه‏ای بود آوازه‏خوان که مؤمنه بود. گفت ای کنیزک سروده‏ای بخوان که چشمم روشن شد. جاریه گفت: چه خبر خوشی آورده‏اند؟ معاویه گفت: می‏گویند علی بن‏ابی‏طالب کشته شده. جاریه گفت: بعد از این هرگز غنا نگویم. معاویه گفت تا (او را) بسیار زدند. پس گفت: دست نگهدارید می‏خوانم: و سپس قصیده‏ای را در ستایش امیرمؤمنان(ع) سرود که به سروده ام‏هیثم مانند است. به گزارش طبری، معاویه با عمودی که در پیش داشت آن زن را به شهادت رسانید

خاطره ام‏ موسی

ام ‏موسی گزارش داده: «چند شب پیش از شهادت) علی به دخترش ام‏کلثوم می‏فرمود دخترم چنین می‏بینم که در میان

در میان شامیان نیز بودند بانوانی که شیفته راه و رسم خلیفه پیامبر بوده و فضائل و مکارم او را در میان مردم منتشر می‏ساختند چنانکه برخی از آنان بر سر باور و ایمان خود به فرزندان پیامبر، به شهادت رسیدند.

شما فرصتی اندک درنگ خواهم کرد. پرسید چرا؟ پاسخ داد: پیامبر(ص) را در حالی خواب دیدم که غبار از چهره‏ام می‏سترد. به من گفت علی وظیفه‏ات را انجام دادی سه روز از این سخن نگذشته بود که آن ضربه وارد شد. ام‏کلثوم فریاد برآورد که پدر به او گفت: دخترم چنین مکن (و بردبار باش) که پیامبر(ص) با دست به من اشاره کرد و فرمود علی به سوی ما بیا که آنچه در نزد ماست برای تو بهتر است.»

مهمان شب نوزدهم

امام(ع)، شب نوزدهم مهمان دخترش ام‏کلثوم بود. دختر امام از رفتار و سخنان آن شب پدر درباره غذا، عبادت، خرافه‏ستیزی، کمک به حیوانات و ...، گزارش‏هایی داده است که به لحاظ اهمیت بخش‏هایی از آن را نقل می‏کنیم.

برای روزه گشودن پدر دو غذا آوردم نان و نمک و کاسه‏ای شیر. حضرت، پس از نماز رو به سفره آورد و چون به آن نگریست سر را تکان داد و به شدت گریست. و فرمود: دخترم گمان نمی‏کردم که همچون تو کسی در حق پدرش چنین کند چه وقت دو غذا بر سر سفره پدرت شاهد بوده‏ای؟ این شیوه، درنگ مرا در روز رستاخیز برای حساب طولانی می‏کند. دخترم در حلال دنیا حساب و در حرام آن عقاب و مجازات است. دخترکم تا یکی از طعام‏ها را برنداری، افطار نکنم سپس با نان و نمک روزه گشود.

پدرم در آن شب به نیایش و یاد خدا و نماز مشغول بود. گاه رو به فرزندان می‏کرد آنان را اندرز می‏داد و به کارهای نیک سفارش می‏فرمود و فرزندان را از فتنه‏ها و بدی‏ها بیم می‏داد. امام پاره‏هایی از شب را آسود. سپس برخاست. و به نیایش

و نماز و ذکری که از آغاز شب بدان مشغول بود پرداخت و به من گفت در آستانه اذان صبح مرا خبر کن. مراقب وقت بودم. نزدیک اذان فجر با ظرفی آب، نزد پدر رفتم وضو را تازه کرد لباس پوشید. درب را باز کرد.

و آماده رفتن به مسجد شد. در منزل چند مرغابی بودند که به حسین(ع) هدیه شده بود. زبان‏بسته‏ها، با دیدن پدرم بال گشودند بال‏ها را به هم پیوسته و صیحه می‏زدند و این شیوه مرغان بی‏سابقه بود امام فرمود لا اله الا اللّه‏ ؛ فریادهایی که شیون به دنبال دارد به پدر گفتم پدرجان فال بد به زبان می‏آوری؟ فرمود:

دخترکم ما اهل بیت نه درباره کسی فال بد می‏زنیم و نه به فال بد اعتنا می‏کنیم این گفته‏ای بود که بر زبانم جاری شد. سپس فرمود: دخترکم به آبروی من در نزدت سوگندت می‏دهم این زبان‏بسته‏ها را آزاد کن. تو حیواناتی را از کارهای سودمند بانوان خانواده امام علی(ع) پس از شهادت آن حضرت ثبت و تبلیغ وصایا و اندرزهای آن امام همام در آن روزها است.گزارش‏هایی که برای امت اسلامی سودمند و درس‏آموز بود و راه را بر تحریف و شایعه‏های دشمنان می‏بست.

نگهداشته‏ای که نه زبان دارند و نه در وقت تشنگی و گرسنگی می‏توانند سخن بگویند آنها را آب و غذا بده وگرنه رها کن که از روئیدنی‏های زمین بخورند.

ام‏کلثوم، در ادامه گزارش‏های دیگری نیز درباره چگونگی شهادت پدر برای مردم نقل کرده است

شیخ صدوق، از احمد بن‏علی مقری، از ام‏کلثوم روایت کرده آخرین سخنان پدر با دو برادرم این بود:

فرزندانم وقتی در گذشتم مرا غسل دهید سپس مرا با همان بردی که پیامبر و فاطمه را با آن کفن کردید، کفن کنید مرا حنوط کرده و بر (تخت) تابوت نهید.

وقتی جلو جنازه بلند شد دنبال آن را (بر دوش) بگیرید. من نیز به دنبال جنازه حرکت کردم. وقتی به پشت غری (نجف) رسیدیم سر تابوت بر زمین نشست و ما جنازه را بر زمین نهایدم. حسن(ع)با کلنک بر زمین زد که زمین شکافته و قبری آماده نمایان شد و لوحی که به خط سریانی برآن نوشته شده بود بسم‏اللّه‏ الرحمن الرحیم. این قبری است که نوح پیامبر برای وصی پیامبر خاتم هفتصد سال پیش از طوفان آماده کرده است و ندانستم پدرم چطور در قبر پنهان شد و یا به آسمان رفت. در این هنگام صدایی شنیدم که این چنین ما را تسلیت می‏گفت: «احسن‏اللّه‏ لکم العزاء فی سیدکم و حجه‏اللّه‏ علی خلقه.»