تبیان، دستیار زندگی

سیدمحمود سامانی، عضو هیئت علمی پژوهشکده تاریخ و سیره اهل بیت(ع) پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی به تشریح عنصر «مبارزه سیاسی» در سیره حضرت باقرالعلوم(ع) پرداخت و گفت: هرچند مبارزه سیاسی امام باقر(ع) تحت الشعاع شخصیت فرهنگی ایشان قرار گرفته، اما عنصر مبارز سیاسی در زندگی ایشان نمود داشته است. امام گرچه مبارزه حاد مسلحانه نداشتند، مصادیق و موارد متعددی را می‌توان شمرد که حاکی از مبارزات و فعالیت سیاسی امام باشد.

همکاری با حکومت جائر شرکت در ظلم و ستم آن است

وی گفت: نخستین مورد هشدار امام به عدم همکاری با حکومت جائر اموی است که در سخنان امام انعکاس پیدا کرده است. سخنان امام در مواضع مختلف درباره عدم همکاری و لزوم مبارزه با حاکمان ظالم و ستمگر در واقع یک نوع فعالیت سیاسی روشنگری و خط دادن به مردم محسوب می‌شود.

عضو هیئت علمی پژوهشکده تاریخ و سیره اهل بیت(ع) پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی خاطرنشان کرد: موارد متعددی وجود دارد که نشان می‌دهد که امام به برخی از شیعیان مانند عقبة بن بشیر فرمود که با حکومت زمانه به این دلیل همراهی نکنند که آنان به مردم ستم می‌کنند و همکاری با آنها، شرکت در ظلم و ستم آنهاست.

خانه والی دری از درهای آتش است

سامانی تصریح کرد: امام در موضعی دیگر به محمد‌بن‌مسلم می‌فرمود که سردمداران ظلم و ستم از دین خدا منحرف شده‌اند و هم خود به گمراهی افتاده‌اند و هم دیگران را به ضلالت کشاند‌ه‌اند؛ پس نباید با چنین دستگاهی ارتباط داشت و همکاری کرد. امام حتی در زمینه نهی همکاری با طاغوت فرمودند که خانه والی دری از درهای آتش است. حتی فرمودند که با ظالمان و مفسدان با جان و دل بستیزید.

افشای ماهیت بنی‌امیه

وی ادامه داد: نکته دوم آنکه امام نسبت به خط دادن به حکام مردم را تشویق می‌کردند و می‌فرمودند که: «هر کس نزد سلطان ستمگر برود و او را به تقوای الهی دعوت و موعظه کند، پاداش جن و انس را دارد» و این هم خود یک نوع فعالیت سیاسی مربوط می‌شود. امام به گاه لزوم به افشای ماهیت بنی‌امیه می‌پرداخت. از جمله در فراز بلندی از سخنان ایشان آمده است که بنی‌امیه شیعیان ما را در هر جایی به شهادت رساندند و... سخنان این چنینی امام در افشای ماهیت بنی‌امیه در سخنان ایشان بسیار نمود دارد.

امام باقر(ع) و قیام مختار

این محقق و پژوهشگر اضافه کرد: نکته بعد آنکه امام مردم و مخصوصا پیروانشان را به قیام‌های مسلحانه تشویق نمی‌کردند؛ چون فتوحات در آن زمان فروکش کرده بود و بحران‌های بزرگی در اقصی نقاط قلمرو امویان به وجود آمده بود. امام هم از وضعیت حکومت و جامعه شناخت دقیق داشت و نسبت به موضع‌گیری این قیامها هم کاملا واقف بود. امام در واقع قیام‌های مسلحانه را در چنین شرایطی به صلاح نمی‌دید. البته در تاریخ آمده که امام به طور ضمنی برخی از قیام‌ها علیه حکومت‌ ستمگر زمانه مثلاً قیام مختار را تأیید کرده‌اند.

برخورد امام با پرده‌داران خانه کعبه

وی ادامه داد: از جمله نقش‌های سیاسی امام می‌توان به دعوت آن حضرت به امر به معروف و نهی از منکر اشاره  کرد. امام حتی برخی از کارگزاران بنی‎امیه یا کسانی را که به طریقی تعامل خوبی با بنی‎امیه داشتند ـ  از جمله بنی‌شیبه که از عصر جاهلیت تا آن روز پرده‌داران خانه خدا بودند و گاه به نذورات مردم دستبرد می‌زدند ـ‌ را مورد توبیخ قرار می دهد و به یک معنا توبیخ امام به دستگاه حاکمیت نیز برمی‌گردد؛ یعنی اگر دستگاه حاکمیت مبرای از چنین مسائلی بود مسلما چنین زیرمجموعه هایی مشاهده نمی‌شدند.

مهم‌ترین فعالیت سیاسی امام باقر(ع)

سامانی ادامه داد: شاید بتوان گفت تبیین ولایت اهل بیت(ع) مهم‌ترین فعالیت سیاسی امام بوده است. خلفای اموی مشروعیت نداشتند و مردم لازم بود که به برقراری حاکمیت امامت راستین بیندیشند و امام در چنین فضایی به این که امامت منحصر در اهل بیت(ع) است، بسیار تأکید داشتند.  چنان که می فرمودند «نحن ولاة امر الله و خزنة علم الله». امام ولایت را به عنوان کلید دیگر ارکان اسلام و افضل‌ترین و فاضلترین رکن اسلام معرفی می‌کرد و روی وجود امام در هر عصری تأکید خاصی داشت.

هرکس بدون امام بمیرد در حال نفاق و کفر مرده است

وی بیان کرد: چنانکه محمد بن مسلم به نقل از امام می‌گفت: هر کس از این امت بدون امامی عادل منصوب از جانب خدا به سر برد، گمراه شده و در حیرت به سر می‌برد و اگر هم بمیرد در حال نفاق و کفر مرده است؛ ولذا امام برای بیان اهمیت اهل‌بیت(ع) کوشش بلیغی را در عصر امامتشان انجام دادند و ائمه اهل بیت(ع) را ابواب‌الله معرفی کردند؛ اینکه اینها فرزندان پیامبر و درهای علوم الهی هستند. به عبارت دیگر امام می‌فرمود هر چه از این خانه بیرون نیاید توخالی است و پیامد سوء خواهد داشت و امام(ع) احساس تکلیف خاصی در مورد اگاهی دادن به مردم در خصوص اهل بیت(ع) احساس می کرد.

این محقق و پژوهشگر اضافه کرد: امام(ع) می‌فرمود مصیبتی که از مردم به ما می‌رسد، خیلی بزرگ است. زمانی که آنها را به حق می‌خوانیم به ما پاسخ مثبت نمی‌دهند و اگر رهایشان کنیم به وسیله دیگران گمراه می‌شوند. در واقع امام می‌فرمود ما نمی‌دانیم که با مردم چه کنیم؛ اگر آنچه را که از پیامبر(ص) شنیده‌ایم به آنها بگوییم می‌خندند و اگر سکوت اختیار کنیم، نمی‌توانیم. امام(ع) مضموناً می خواست بگوید که نمی‌توان از زیر مسئولیت در قبال مردم شانه خالی کرد و باید این حقایق را به مردم تبیین کرد.

عضو هیئت علمی پژوهشکده تاریخ و سیره اهل بیت(ع) پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی خاطرنشان کرد: از همین روی امام روی وجود امام عادل در جامعه و اینکه امامت حق اهل بیت(ع) است حساسیت فوق‌العاده‌ای داشتند و بسیار براین قضیه تأکید می‌کردند و به روشنگری می‌پرداختند که به یک معنا حاکمان وقت، حاکمان ظلم و جور و غاصب حق اهل بیت(ع) هستند.

مقابله با عالمان درباری

وی تصریح کرد: همچنین از جمله فعالیت‌های سیاسی امام باقر(ع) مقابله با عالمان درباری بوده است؛ دانشمندانی مانند ابن‌شهاب زهری، ابراهیم نخعی، ابوزناد، مغیره و شعبی... که در تحکیم حکومت بنی‌امیه (بنی‌مروان) نقش داشتند و امام با این گروه از عالمان درباری از راه خود مبارزه و مردم را به خطاهای ایشان واقف می‌کرد. گرچه نقش اینها در یک سطح نبود، اما اینها جریان وابسته و دنیاطلب بودند و در مذمت دشمنان امویان جعل احادیث می‌کردند و بخشی از فعالیت‌های سیاسی امام در این زمان مربوط به مقابله با این گروه می‌شد.

امام باقر(ع) و یادآوری واقعه عاشورا

سامانی در بخشی از دیگری از سخنان خود به بیان سخنانی درباره حضور امام باقر(ع) در صحنه عاشورا پرداخت و گفت: امام باقر(ع) حدوداً در رخداد کربلا 4 ساله بودند. در برخی از منابع آمده که امام فرموده‌اند که کاملا شهادت جدشان حضرت امام حسین(ع) در واقعه عاشورا را به یاد می‌آوردند. برخی از منابع دست اول شیعه از جمله تاریخ یعقوبی نیز به این موضوع اشاره کرده‌اند که امام فرمود: «قتل جدّی و لی اربع سنین و انی نذکر مقتله».

این محقق و پژوهشگر درباره نقش فرهنگی امام باقر(ع) گفت: امام نقش و جایگاه خاصی در میان فرق ومذاهب داشته و کمتر کسی است که درباره ایشان در بین دانشمندان اسلامی منقبتی برای امام ذکر نکرده باشد. عصر امام(ع) دوره پیدایش فرق کلامی و فقهی است و قلمرو اسلامی از ایران و شام گرفته تا اندلس، پرسش‌ها و مسائل جدیدی پدید آورده بود و تعاملات فرهنگی بین مهاجران و بومیان باعث طرح مباحث و ظهور مکاتب کلامی و فقهی جدیدتر شده بود.

وی ادامه داد: امام در چنین شرایطی اساس جنبش فکری و فرهنگی را فراهم  می‌کند و موفق می‌شود تمام مذاهب را تحت‌الشعاع خود قرار دهد. دامنه اختلافات فکری در آن زمان گسترده بود و امام باقر(ع) درچنین شرایطی عهده‌دار امامت می‌‌شود و لذا به عنوان امام باید پاسخگوی خیلی از مسائل  باشد؛ ایشان در فضای باز آن روزگار با بزرگان نحله‌های فکری از جمله خوارج، جبریه، مرجئه، قدریه، کیسانیه و... وارد مناظره می‌شود.