تبیان، دستیار زندگی

با توجه به این قسمت از سوره مباركة "تین‌" كه می‌فرماید: "لَقَدْ خَلَقْنَا الاْ اًِنسَـاَن‌َ فِی‌َّ أَحْسَن‌ِ تَقْوِیم ثُم‌َّ رَدَدْنَـَه‌ُ أَسْفَل‌َ سَـَفِلِین‌" این كه انسان دارای همة كمالات بالفعل باشد و در یك مسیر قهقرایی‌، همه را از دست بدهد، چگونه توجیه‌پذیر است و چگونه می‌شود باور كرد كه انسان با این همه نارسایی‌ها، دارای كمالات هم باشد؟


1-آفرینش انسان در "احسن تقویم‌" بدان معنا نیست كه دستگاه آفرینش‌، همة كمالات را به صورت بالفعل به او داده باشد، بلكه تنها زمینه‌های تحصیل كمالات را به او داده است و اساساً، مختار بودن انسان نیز، از آن روست كه با بهره‌گیری از آن و گزینش راه متناسب با كمال‌، خود را در این مسیر قرار داده‌، با انجام رفتارهای خاص‌، گام به گام آن را طی نماید; وانگهی‌، دادن بالفعل كمالات به انسان‌، با هدف آفرینش‌; یعنی امتحان‌، ناسازگار است‌.

2. با توجه به رویارویی این دو گونه تعبیر; یعنی "لَقَدْ خَلَقْنَا الاْ ًِنسَـاَن‌َ فِی‌َّ أَحْسَن‌ِ تَقْوِیم‌" و "ثُم‌َّ رَدَدْنَـَه‌ُ أَسْفَل‌َ سَـَفِلِین‌" نیز، چنین مطلبی فهم‌پذیر است‌. مفسّر بزرگ قرآن‌، مرحوم علامه طباطبایی در این باره می‌فرماید: این كه انسان دارای بهترین قوام است‌; بدان معنا است كه بر حسب آفرینش‌، شایستگی این را دارد كه قله‌های بلندی از كمال را فتح نموده‌، به زندگی جاودانة سعادت‌مند و خالی از هرگونه نقص و شقاوت دست یابد; چنین موقعیتی‌، به دلیل تجهیز و آراستگی انسان‌، به ساز و كارهای لازم در این جهت‌، از جمله دانش سودمند و عمل صالح است‌، همان كه خداوند در آیات شریفة دیگری فرموده است‌: "وَ نَفْس‌ٍ وَ مَا سَوَّی‌هَا # فَأَلْهَمَهَا فُجُورَهَا وَ تَقْوَغهَا ;(شمس‌،7ـ8) و قسم به جان آدمی و آن كس كه آن را ]آفریده‌[ منظم ساخته‌، سپس فجور و تقوا ]شرّ و خیرش‌[ را به او الهام كرده است‌." همان‌گونه كه با تأمل در آیة فوق فهمیده می‌شود، خداوند تنها نیروی خیر و شرشناسی را در سرشت انسان قرار داده‌، او را به این وسیله تكاملی مجهّز نموده است‌.

هم‌چنین دربارة عمل صالح‌، به عنوان زمینه‌ساز تكامل‌، در آیه دیگری می‌خوانیم‌: "إِلَیْه‌ِ یَصْعَدُ الْكَلِم‌ُ الطَّیِّب‌ُ وَ الْعَمَل‌ُ الصَّـَـلِح‌ُ یَرْفَعُه‌;(فاطر،10) سخنان نیكو به سوی او صعود می‌كند، و عمل صالح را بالا می‌برد." ملاحظه می‌شود كه این‌، زمینه‌ای بیش نیست‌، و آن‌چه سبب كمال می‌شود، ایمان به معلومات به دست آمده از راه علم و طلب عمل صالح است كه او را به بلندای قلّة كمال می‌رساند. آیات بسیار دیگری نیز به این واقعیت اشاره دارند كه دانش سودمند و عمل صالح‌، راه‌كار صعود به این قلّه است‌، از جمله آیه‌های مجادله‌، 11 و طه‌، 75 و ... .( تفسیر المیزان‌، علامه طباطبایی‌;، ج 20، ص 319 و 320، مؤسسه اعلمی‌. ) 

3. حال كه انسان در بهترین قوام آفرینش‌، یعنی توانایی بالقوه برای رسیدن به قلّه‌های بلند كمال آفریده شده است‌، گروهی از این قوام خاص‌ّ خلقت‌، خارج می‌شوند و به اسفل سافلین و خط سیر نزولی و ضدّ كمال حركت می‌كنند; پس حركت انسان‌، چه در محور كمال و چه در جهت نارسایی و نقص‌، هر دو، به گزینش خود اوست‌، نه آن كه دستگاه آفرینش‌، به صورت بالفعل او را بدین‌گونه آفریده باشد. آن‌چه دستگاه آفرینش او را بدان سرشته است‌، استعداد و توانایی پیمودن این هر دو مسیر، آن هم به صورت بالقوه است‌، و عنصر اختیار انسان كه پیش فرض آزمایش اوست‌، نیز همین‌گونه آفرینش را ایجاب می‌كند. 

4. افزون بر آن‌چه گفته شد، این نكته كه در پرسش شما با عنوان "انسان دارای همة كمالات بوده و ..." آمده مورد پذیرش نیست‌، زیرا چه كسی گفته است كه همة افراد انسان‌، دارای جمیع كمالات می‌باشند. قرآن كریم نیز، آن‌گاه كه از كرامت و برتری انسان سخن می‌گوید می‌فرماید: "و لقد كرمنا بنی آدم‌... و فضلنهم علی كثیرٍ ممن‌ّ خلقنا تفضیلاً";(اسرأ،70) ما آدمیزادگان را گرامی داشتیم ... و آن‌ها را بر بسیاری از موجوداتی كه خلق كرده‌ایم‌، برتری بخشیدیم‌." هرچند برخی از مفسران‌، كثیر را به معنای جمیع گرفته‌اند،( تفسیر نمونه‌، آیت الله مكارم شیرازی و دیگران‌، ج 12، ص 199، دارالكتب الاسلامیه‌. )

اما مفسّران دیگری بر این عقیده نیستند و تنها برتری انسان را بر حیوان و جن قبول دارند و بر این باورند كه ملائكه‌، موجودات نوری غیر دنیایی بوده‌، اساساً از نظام مادی آفرینش‌، خارجند و در مجموع كثیر را به معنای جمیع نگرفته‌اند;( تفسیر المیزان‌، علامه طباطبایی (ره‌)، ج 13، ص 158، مؤسسه اعلمی للمطبوعات‌. ) از این رو، بنابر دیدگاه دوم‌، دلیلی نداریم كه همة افراد انسان‌، دارای همة كمالاتند، بلكه تنها نسبت به بسیاری از موجودات‌، چنین‌اند، نه همة آن‌ها; یعنی موجودات دیگری هم وجود دارند كه دارای كمالاتی برتر از انسان‌اند; وانگهی‌، مقامات و فضایل‌، به نوع انسان اختصاص دارد، نه به صورت بالفعل به همة آن‌ها. چه بسا افرادی كه با كج‌روی‌ها و رفتارهایی مخالف با سیر تكاملی حقیقی انسان‌، این فضایل را از كف بدهند. 

5. از آن‌چه گفته شد پاسخ بخش دوم پرسش‌; یعنی این كه چگونه باور كنیم با وجود این همه نارسایی‌ها، دارای كمالات هم می‌باشیم‌، نیز روشن می‌شود; بدین توضیح كه وقتی پذیرفتیم‌، سرشت انسان آمیزه است از توانایی‌های بالقوه برای حركت در دو مسیر كمال و نقص‌، آن هم تا بی نهایت است‌; در این صورت‌، وقتی در خود، نواقص و نمودهای ضدّ كمال را به صورت بالفعل مشاهده می‌كنیم‌، با توجه به آن سرشت ویژة انسانی‌، درمی یابیم توانایی پالایش همة این نواقص را دارا می‌باشیم و با دست مایه آن نیروی بالقوة حركت در مسیر كمال بی‌پایان‌، می‌توانیم ضمن زدودن این آلودگی‌ها و نارسایی‌ها، شاخصه‌هایی از كمال را هم در وجود خود ایجاد كنیم‌.

به دیگر سخن‌، با نگاهی به زیر ساخت‌های وجودی خود، به این باور می‌رسیم كه با وجود این همه نواقص و نقاط تاریك كه در خود ایجاد كرده‌ایم‌، ولی راه برای تبدیل آن‌ها به نقاط روشن و ضدّ آن‌ها برای ما باز است‌، چراكه همة این‌ها، محصول رفتارهای خود ما است‌; هم‌چنان كه با رفتارهای مقابل آن‌ها، می‌توانیم چرخشی را در عرصة زندگی خود رقم بزنیم‌. این تغییر، گرچه بالفعل حاصل نیست‌; اما توانمندی بالقوة آن در ژرفای وجود ما نهفته است‌.
سامانه پاسخگویی به سوالات دینی