تبیان، دستیار زندگی

این که چرا سوره توبه بدون "بسم الله" است را چگونگى شروع این سوره به ما مى دهد، زیرا این سوره در واقع با اعلان جنگ به دشمنان پیمان شكن، و اظهار برائت و بیزارى از آنها و پیش گرفتن یك روش محكم و سخت در مقابل آنان آغاز شده، و روشنگر خشم خداوند نسبت به مشرکین است؛ و لذا با «بسم الله الرحمن الرحیم» كه نشانه صلح و دوستى و محبت و بیان كننده صفت رحمانیت و رحیمیت خدا است، در ظاهر تناسب ندارد.
این موضوع در روایتى از امام على(علیه السلام) نقل شده است.
مرحوم طبرسی از امام علی(ع) چنین نقل می کند که فرمودند: «لم تنزل "بسم الله الرحمن الرحیم" علی رأس سورة البرائة، لأن بسم الله للأمان والرحمة، ونزلت البرائة لرفع الأمان، والسیف فیه».(1(
گروهى نیز معتقدند چون این سوره در حقیقت دنباله سوره انفال است، زیرا در سوره انفال پیرامون پیمان ها سخن گفته شده، ودر این سوره پیرامون الغاى پیمان هاى پیمان شكنان بحث شده، لذا بسم الله در میان این دو ذكر نشده است؛ کأن این دو یک سوره اند.
روایتى نیز در این باره از امام صادق(علیه السلام) نقل شده است: " قال(ع): الأنفال و براءة واحدة". (2(
البته مانعى ندارد كه علت ترك «بسم الله» هر دو موضوع باشد، كه به یكى در روایت نخست، و به دیگرى در روایت دوم اشاره شده است. (3(

سؤال: اگر سوره ی توبه دنباله ی سوره ی قبل از خودش است پس چرا اسم دیگری دارد و جداگانه است و پشت سر هم نیامده ؟

پاسخ: بیان چند نکته:
(1) باید توجه داشت که این قول، قول غیر مشهور است، و مشهور دانشمندان و مفسران قرآن، همان قول اول را ترجیح داده و انتخاب نموده اند.
(2) به اتفاق عالمان اسلام، تعیین ابتدا و انتهای سوره ها، توقیفی و به دستور خود پیامبر اکرم(ص) بوده است.
3) )قرآن کریم به صورت تدریجی و در طول 23 سال، در مناسبت های مختلف نازل شده است.
(4) سوره انفال از اولین سوره هایی بود که در مدینه نازل شد، ولی سوره توبه از آخرین سوره های نازل شده در مدینه است.(4(
5) )برای این سوره نام های متعددی بیان شده، از جمله:
"برائة"؛ و وجه تسمیه این سوره بدین نام آن است كه سوره با این لفظ شروع شده، علاوه بر این که درباره اظهار برائت و بیزارى از كفار نازل گشته است.
"توبة"؛ و این نام بدان جهت است كه ذكر توبه در آن بسیار شده‏ است.

سؤال: اگر این سوره بیان کننده این است که توبه کنیم و از آن جایی که توبه با رحمت و بخشش خدا قبول می شود پس آوردن بسم الله که نشانه ی رحمت خداست نباید مشکلی برای این سوره داشته باشه !

پاسخ: صحبت بر سر آیات آغارین سوره است که به نحو شدید و تند با مشرکین برخورد کرده و در واقع با اعلان جنگ به دشمنان پیمان شكن، و اظهار برائت و بیزارى از آنها شروع شده، و حکایت از خشم و غضب خداوند نسبت به مشرکین است.
لذا بیان موضوعاتی مانند توبه و ... در این سوره، منافاتی با این قول ندارد. هر کس توبه کند خداوند توبه پذیر و بخشنده است؛ ولی این گروه از کسانی اند که توبه کننده نیستند و به حدی رسیده اند که خداوند به آنها اعلان جنگ داده و نسبت به آنها اظهار برائت نموده است.

سؤال: برخی می گویند که دوآیه به آخر این سوره (توبه) اضافه شده است و خداوند حکیم به همین علت، از همان ابتدا و زمان نزول قرآن، به نحو معجزه گونه ای سوره توبه را بدون "بسم الله" قرار داد چون می دانست بعدا دو آیه به آخر آن اضافه می کنند؟!!!
در منابع تاریخی قران از جمله " تاریخ قران " دکتر رامیار آمده است که به هنگام جمع آوری قران برای هر کدام از آیات حداقل دو نفر شهادت می دادند ولی در خصوص آیات 128 و 129 سوره توبه تنها یک نفر شهادت داد که به ذوالشهادتین معروف بود.

پاسخ:چند نکته:
1) )معنای دیگر کلام شما، تحریف به زیاده، در قرآن است، که این ادعا به اتفاق علمای فریقین (شیعه و سنی) مردود است.
2)) در همان کتاب دکتر رامیار این مطلب نیز آمده است که قابل دقت است:
خود زید و همه صحابه هم آن دو آیه را می دانستند، این بود که آن دو آیه را در جای خود، در آخر سوره توبه قرار دادند. (5(
(3) واضح و روشن است كه حافظان قرآن كریم بسیار بوده اند و خود زید از جمله حافظان قرآن بوده است و جمع آورى قرآن - به تعبیر علامه بلاغى - تحت نظارت هزاران نفر از حافظان قرآن صورت گرفته است.
به بیان دیگر، منظور از اقامه دو شاهد آن است كه آن دو شهادت دهند كه مكتوب و نوشته قرآنى در حضور پیامبر(ص) نوشته شده بوده؛ و یا آن كه شهادت دهند، نوشته از وجوهى بوده است كه قرآن به آن وجوه نازل گشته است.

ابوشامه مى گوید: مقصود آنان از آوردن دو شاهد این بوده كه فقط عین آن چه را در حضور پیامبر نوشته شده بود احراز كنند و آن را بنویسند و به محفوظات اعتماد نكنند.
و به همین جهت زید ـ با آن كه حافظ قرآن بود ـ در مورد آیه آخر سوره براءت گفت: آن را فقط نزد ابوخزیمه انصارى یافتم. منظور زید، یافتن این آیه به صورت نوشته و مكتوب بوده است و گرنه خود زید و بسیارى از صحابه آن را حفظ بوده اند. (6)

سؤال: آیا نپذیرفتن فریقین دلیلی یقینی است؟
همچنین چرا باوجود این که سوره ی توبه مدنی است (قبل از نصر، آخرین سوره ی نازل شده) چرا گفته اند این دو آیه اش مکی است؟ این دو آیه ی مکی نزد خزیمه (که از مدینه است) چه کار می کرد؟ چرا فقط نزد او بود؟ چرا مثل بقیه ی ایات دو شاهد نخواستند؟ چرا این دو آیه در همان سوره ای است که "بسم الله الرحمن الرحیم" ندارد؟

پاسخ: وقتی در مسائل گوناگون و حتی در مسائل مهمی مثل صفات خداوند و چگونگی تعلق آن به خدا، و ... اختلاف نظرهای مختلفی وجود دارد، مسلم است که اگر همه علمای شیعه و سنی در مسأله ای اتفاق نظر و وحدت قول داشته باشند، این خود دلیل مطمئنی بر این اثبات آن مسأله است.
توجه داشته باشید که موضوع، موضوعی درون دینی است، لذا اتفاق نظر عالمان دینی در این زمینه بسیار حائز اهمیت است.

اگر دقت نمایید روشن می شود که این گونه نبوده که ابوخزیمه انصاری، فقط این دو آیه را شنیده باشد و فقط مکتوب آن هم پیش او باشد، بلکه بقیه اصحاب هم آن آیات را می دانستند و حفظ بودند ولی به دنبال مکتوب و نوشته آن می گشتند که آن را نزد او یافتند. لذا این گونه نبوده که هیچکس تاکنون آن آیات را نشنیده بوده و فقط ابوخزیمه ادعا کرده و آنها هم در قرآن قرار داده اند.
مطلب دیگر این که بدون دلیل نمی توان چیزی را به خداوند نسبت داد لذا این که خداوند به این دلیل از همان ابتدا و زمان نزول در ابتدای این سوره "بسم الله" قرار نداده، نیاز به اثبات دارد و صرف ادعا فایده ای ندارد. در این زمینه هم دلیلی نیست چون غیر از معصومین علیهم السلام چه کسی است که از مراد الهی آگاه باشد، و از ایشان هم چنین چیزی اصلا نقل نشده است.
اگر به تفاسیر مراجعه نمایید روایات و نقل های متعددی می بینید که بیان می کنند این دو آیه از آخرین آیاتی است که در مدینه بر پیامبر گرامی نازل شده است.

ابوخزیمه انصاری به اعتبار و فرمایش رسول اکرم(ص) که به مناسبتی فرمودند شهادت دادن او به اندازه شهادت دو نفر محسوب می شود، به ذوالشهادتین (صاحب دو شهادت) شهرت یافت. در جمع قرآن نیز با استناد به همین فرمایش پیامبر، شهادت او را به اندازه دو شاهد حساب نمودند.
بنابر این: اولا این دو آیه مشکلی ندارند. ثانیا صرف وجود این دو آیه در این سوره، مستلزم این است که نتیجه بگیریم پس حتما دلیل نداشتن "بسم الله" بدین جهت است؟؟!!!! چنین ملازمه ای را چگونه می توان اثبات کرد؟؟!!!!
ثالثا اگر چنین ادعایی صحیح باشد پس باید طبق این ادعا، اگر در جای دیگری از قرآن هم ادعای تحریف به زیاده شده باشد باید نتیجه بگیریم که پس آن سوره هم نباید در ابتدایش "بسم الله" داشته باشد!!!
لذا می بینید که این ادعاها بی پایه و اساس است و ارزش علمی ندارد.

_________
(1) مجمع البیان فی تفسیر القرآن، ج 5، ص 4؛ البرهان فی تفسیر القرآن، ج 2، ص 727.
(2) البرهان فی تفسیر القرآن، ج 2، ص 727؛ مجمع البیان فی تفسیر القرآن، ج 5، ص 4.
(3) تفسیر نمونه، جلد 7، صفحه 274.
(4) مجمع البیان فی تفسیر القرآن، ج‏5، ص 3.
(5) مقدمتان، ص 274؛ قرطبی، ج 1، ص 51؛ فتح الباری، ج 9، ص 12؛ به نقل از تاریخ قرآن، دکتر رامیار، ص 314.
(6) الاتقان، ج 1، ص 184؛ مناهل العرفان، ج 1، ص 252.