مسجدالنبی از صدر اسلام تاکنون چگونه بازسازی شد

 شریف ترین و والاترین مسجد، پس از مسجدالحرام، مسجد پیامبرخدا(صلى الله علیه وآله) در مدینه منوّره است. پیامبر درباره نماز خواندن در این مسجد فرمود:

«صَلاةٌ فِی مَسْجِدِی تَعْدِلُ أَلْفَ صَلاة فِیمَا سِوَاهُ مِنَ الْمَسَاجِدِ إِلاّ الْمَسْجِدَ الْحَرَامَ».

«یك نماز در مسجد من برابر با هزار نماز در دیگر مساجد است، مگر مسجدالحرام».

 
زمانى كه رسول خدا(صلى الله علیه وآله) وارد یثرب شد، همه طوایف و افراد سرشناس این شهر مایل بودند تا حضرت به منزل ایشان وارد شود و هریك از آنان دوست داشتند میزبان وى باشند; اما آن حضرت فرمود: درجایى توقف خواهد كرد كه شترش زانو بزند. شتر در زمینى كه اكنون مسجد است، زانو زد. نزدیك ترین خانه به محل زانوزدن شتر، خانه ابوایّوب انصارى بود كه دو اتاق یكى بر بالاى دیگرى داشت و حضرت در آنجا اقامت گزید.

رسول الله ابتدا در طبقه همكف و ابوایوب و همسرش در اتاق بالا بودند; اما پس از مدتى، ابوایوب با اظهار كراهت از این كه بالاى سر پیامبر باشد، از آن حضرت خواست تا جایشان را عوض كنند; اما رسول خدا(صلى الله علیه وآله) ابراز كرد كه زندگى در اتاق پایین براى او كه میهمان دارد، راحت تر است.

محله اى كه پیامبر(صلى الله علیه وآله) در آن اقامت گزید، در قیاس با طول و عرض منطقه ـ میان حره شرقى و غربى و احد و قبا ـ نقطه میانى به حساب مى آمد و این یكى از دلایل اصلى انتخاب این نقطه براى مسجد بوده است.

زمینى كه در همان نزدیكى جهت مسجد در نظر گرفته شد، بخشى از آن، داراى درخت هاى غَرْقد و نخل بود، بخشى هم قبرستان بود كه هنوز آثار قبور در آن وجود داشت و قسمتى هم از آن دو كودك یتیم به نام هاى سهل و سهیل بود كه حضرت از ولىّ آنان خرید. پس از آن درخت ها را كنده، قبور را صاف كردند و زمین را براى بناى مسجد آماده ساختند.

چندى پس از ورود رسول خدا(صلى الله علیه وآله)، سنگ بناى مسجد نهاده شد و همه اصحاب از زن و مرد با اشتیاق شروع به ساختن مسجد كردند. خود رسول خدا(صلى الله علیه وآله) نیز با تمام توان در ساختن مسجد شركت كرد.

مسجدى كه رسول خدا(صلى الله علیه وآله) بنا كرد، از جهات زیادى با آنچه امروز در جاى آن ساخته شده، تفاوت دارد; زیرا در زمینى محدودتر و با بنایى ساده تر و خلوص بیشتر بنا شده بود. طول مسجد هفتاد ذراع، عرض شصت ذراع ـ هر ذراع حدود نیم متر ـ و ارتفاع آن 1.75 متر بود، به طورى كه سر برخى افراد به سقف مى رسید. نخستین بناى آن از شاخ و برگ و تنه درخت نخل و پس از سال چهارم هجرى از خشت و گِل بود. این مسجد در گذر زمان، بارها توسعه یافته تا اینكه به شكل كنونى درآمده است.

ساختن مسجد سبب شد تا جمعیت زیادى از مهاجران و حتى ساكنان محلات دیگر، در اطراف مسجد خانه هایى بنا كنند. به دنبال این امر بود كه شهر در اطراف مسجد شكل گرفت.

مسجد رسول خدا(صلى الله علیه وآله) در نخستین بناى خود، مساحتى شامل هفتاد ذراع در شصت ذراع بوده كه در حدود 1050 متر مربع مى شود. مسجد نخست، با دیوارهاى خشتى و گِلى و پایه هایى از تنه درختان خرما بنا گردید. سقف مسجد هم با شاخه هاى درخت خرما پوشانده شد; به طورى كه در هنگام باران، آب بر سر و صورت نمازگزاران مى ریخت و زمین در زیر پیشانى رسول خدا(صلى الله علیه وآله) و اصحاب، گِلى بود. در آغاز، قبله مسجد به سمت شمال و جهت بیت المقدس بود. پس از تغییر قبله، بخش مسقّف مسجد به جهت جنوبى منتقل شده وصفّه به شمال مسجد انتقال یافت.

مسجد با همین بنا براى هفت سال محل برگزارى نماز جماعت، نماز جمعه وخطبه هاى رسول خدا(صلى الله علیه وآله) بود. گرچه برخى نوشته اند كه در سال چهارم هجرى، دیواره هاى آن از خشت و گِل بنا شد. در سال هفتم هجرت، با گسترش اسلام و افزایش شمار مسلمانان، ضرورت توسعه مساحت مسجد مطرح شد. رسول خدا(صلى الله علیه وآله) بر طول و عرض مسجد افزود و مساحت آن به 2475 متر مربع رسید. در این توسعه، شكل مسجد به صورت مربع درآمد. قبله مسجد نیز از سال دوم هجرى از شمال به سمت جنوب تغییر كرد و از آن پس، نه به سوى بیت المقدس، كه قبله یهود بود، بلكه به سوى مكه نماز خوانده مى شد.

در حال حاضر نرده هاى فلزى طلایى رنگ كه در جنوب مسجد ـ سمت قبله ـ قرار دارد و از شرق تا غرب مسجد است، حد جنوبى مسجد زمان رسول خدا(صلى الله علیه وآله) است; چنان كه ستون هاى نصب شده توسط سلطان عبدالمجید عثمانى در انتهاى رواق نخست مسجد كه مشرف بر حیاط اول است، حد شمالى مسجد النبى مى باشد. این ستون ها، در برابر باب النساء قرار دارد.

حدّ شرقى مسجد در سمت مدفن پیامبر(صلى الله علیه وآله) پنجمین ستون در سمت چپ منبر و به قدر چهارذرع، داخل در محلى است كه شبكه هاى فلزى دور آن كشیده شده و مدفن پیامبر(صلى الله علیه وآله) است. در واقع، بخش كوچكى از زمین مسجدِ اصلى، در سمت شرق، داخل در محدوده حجره شریفه قرار گرفته است.

اما حدّ غربى مسجد، پنجمین ستون راست منبر در سمت غرب است كه در حال حاضر، روى ستون هاى آن قسمت نوشته شده است: «حدّ مسجد النبى(صلى الله علیه وآله)». در شمال نیز حد آن ابتداى حیاط نخست مسجد مى باشد. در مجموع مقدار ده ستون در ده ستون حد مسجد النبى است. ستون هاى مزبور سه رنگ است. در قسمت اصلى رنگ ستونها، محدوده روضه را از دیدگاه اهل سنت نشان مى دهد. نوعى دیگر از ستون ها كه متفاوت با دسته نخست است، حد مسجد را تا سال هفتم معین مى كند. و تا ده ستون حد مسجد تا سال دهم هجرت را مشخص مى سازد.

یكى از بناهایى كه همزمان با ساختن مسجد احداث شد، دو حجره ـ یا به تعبیر امروزین، خانه ـ در دیواره شرقى مسجد بود. این دو حجره براى سكونت رسول خدا(صلى الله علیه وآله)و همسرانش سوده و عایشه ساخته شده بود. بعدها بر تعداد این حجرات افزودند. اصحاب دیگر نیز هركدام كه توانایى داشتند، حجره اى در كنار مسجد ساختند. آنها درهایى به مسجد داشتند و در وقت نماز از همان در وارد مى شدند. اما در سال سوم دستور داده شد تا این درها بسته شود، مگر درِ خانه امام على(علیه السلام). در جاى دیگر در باره حجره ها سخن خواهیم گفت.

توسعه مسجد در سال هفدهم هجرى

با گسترش فتوحات، جمعیت مسلمان افزایش مى یافت و در این میان، مدینه به عنوان مركز خلافت، جمعیت بیشترى را به خود جذب مى كرد. خلیفه دوم (خلافت از 13 تا 23 هـ .) تصمیم گرفت تا خانه هاى اطراف را بخرد و آنها را ضمیمه مسجد سازد.

مسجد اندكى در سمت قبله; یعنى جنوب و نیز از جهت غرب و شمال گسترش یافت. در این میان، قرار بود خانه عباس عموى پیامبر(صلى الله علیه وآله) نیز خراب شود، كه كار به منازعه لفظى كشیده شد. خلیفه تن به حكمیّت یكى از اصحاب رسول خدا(صلى الله علیه وآله) داد و حَكَم حُكْم كرد كه خلیفه نباید براى مسجد، به زور، زمینى را از صاحبش بگیرد. پس از خاتمه نزاع، عباس خود خانه اش را نه در عوض پول، بلكه به عنوان هدیه تقدیم كرد. در افزایش جدید، در سمت قبله، حدود 5 متر، در سمت غرب 10 متر و در سمت شمال 15 متر به مسجد افزوده شد.

مجموع مساحت افزوده شده 1100 متر مربع بود و مجموع مساحت آن به 3575 متر مربع مى رسید. با افزایش این مساحت، درهاى جدیدى نیز براى مسجد گشوده شد.

در این افزایشِ مساحت، جاى ستون هاى قبلى را ستون هاى جدیدى از نخل گرفت و بناى مسجد نیز نسبت به بناى سابق استحكام بیشترى یافت و البته مصالح بكار رفته، همان خشت و برگ نخل بود. كف مسجد را نیز با ریگ هاى وادى عقیق فرش كردند.

توسعه مسجد در سال 29 هجرى

عثمان وسعت مسجد را نسبت به زمان خلیفه دوم زیادتر كرد، به طورى كه به 4071 متر مربع رسید. این افزایش نیز در پى درخواست مردم بود كه مجبور بودند براى نماز جمعه خارج از مسجد بنشینند. در برابر، شمارى از مردم كه خانه هایشان در این افزایش تخریب مى شد، با توسعه مسجد مخالف بودند. دلیل دیگر مخالفت مردم آن بود كه احساس مى كردند عثمان با روحیه اى كه دارد، مسجد را از حالت سادگى نخست درمى آورد و از سنگ هاى تراشیده در بناى آن استفاده مى كند.

بنا بر آنچه نقل شده، عثمان وضعیت عمومى مسجد را تغییر داد، 496 متر به مسجد افزود، در بناى جدید از سنگهاى حجّارى شده و منقّش استفاده كرد، سقف را با چوب ساج ترمیم كرد. به علاوه، در قسمت جلوى مسجد; یعنى محل ایستادن امام، مقصوره، یا غرفه كوچكى ساخت كه امام در آنجا مى ایستاد. هدف وى آن بود تا مانند عمر بن خطاب مورد حمله قرار نگیرد، بلكه در جایى محفوظ به نماز بایستد.

از این مطالب چنین برمى آید كه خلیفه سوم براى نخستین بار مسجد را از سادگى نخستین آن به در آورد و آن را با سنگ هاى حجّارى شده و منقّش زینت داد. افزایش مساحت مسجد در زمان خلیفه دوم و خلیفه سوم تنها اندكى در سمت جنوب و بیشتر در سمت شمال و غربِ مسجد بود. در قسمت شرقى، حجره هاى رسول خدا(صلى الله علیه وآله) بود و لذا در آن قسمت افزایشى صورت نگرفت.

توسعه مسجد در عهد ولید بن عبدالملك

مسجد نبوى تا سال 88 هجرى تغییرى نیافت. در زمان خلافت ولید بن عبدالملك و آنگاه كه عمر بن عبدالعزیز از طرف وى حكومت مدینه را داشت، توسعه نسبتاً زیادى در مساحت مسجد و بناى آن داده شد. این توسعه به دستور ولید شامل شرق مسجد نیز شد كه حجره هاى رسول خدا(صلى الله علیه وآله) در آنجا قرار داشت. بر اساس دستور وى، قرار شد تا گرد مرقد پیامبر دیوارى بكشند و از آن ناحیه نیز بر مسجد افزوده شود. مردم مدینه كه این حجرات را خاطره حضور رسول خدا(صلى الله علیه وآله) و زندگى ساده آن حضرت میان خود مى دیدند، از شنیدن خبر تخریب، شروع به شیون و زارى كردند.

خانه حضرت فاطمه زهرا(علیها السلام) در اختیار فاطمه صغرى دختر امام حسین(علیه السلام) و همسر حسن بن حسن بن على بود. بنا به برخى روایات، هدف اصلى ولید در توسعه مسجد، به ویژه در سمت شرق، گرفتن این خانه از دست حسن بن حسن و دور كردن او از مسجد و در واقع كارى سیاسى بوده است. فاطمه صغرى با تصرف خانه خود مخالفت كرد، اما ولید به زور آن را تصرف نمود. به همین دلیل تا سالها مردم از نماز خواندن در آن حدود پرهیز مى كردند و آن را غصبى مى دانستند.

توسعه جدید در سمت شرق، غرب و شمال صورت گرفت. در سمت شمال 100 متر، در قسمت شمال غرب به سمت شرق 67.5 متر و در ناحیه جنوب غرب به شرق 83.75 متر افزوده شد و بدین ترتیب، مساحت مسجد به بیش از 6400 متر مربع رسید.


برخى مساحت مسجد را پس از افزایش این دوره، تا 7500 متر مربع نوشته اند. مسجد داراى یك صحن میانى در وسط و رواق هایى در اطراف بود كه با ستون هاى زیادى سرِ پا نگاه داشته مى شد.

از آنجا كه ولید علاقه بسیارى به بناى ساختمان هاى زیبا داشت، دستور داد تا افزون بر بناى مستحكم مسجد، تزیینات فراوانى در آن صورت گیرد. به گزارش طبرى، وى براى بناى مسجد از قیصر روم استمداد كرد و او نیز افزون بر كمك مالى فراوان، شامل صد هزار مثقال طلا، یك صد كارگر ماهر براى ولید فرستاد. با كمك این افراد بود كه ولید مسجد را به شكل زیبایى ساخت.

در بناى جدید، افزون بر مستحكم ساختن دیوارها، سقف را نیز تا 12 متر بالا بردند و دو سقف با فاصله بنا كردند تا در صورت آمدن باران و نفوذ آن از سقف اول، سقف دوم مانع از رسیدن آب به مسجد باشد. همچنین چهار مئذنه براى مسجد ساخته شد كه یكى از آنها به دلیل مُشْرف بودن بر خانه مروان حكم، اندكى بعد تخریب گردید.

در این زمان، تزیین مسجد به این صورت انجام گرفت: ستونهاى سنگى تراش خورده با روكش هاى فلزى، دیوارهاى بلند و مزیّن به نقوش گچ كارى، كاشى كارى دیوارها، برپایى مقصوره ها، نقاشى سقف و تزیین آن با چوب ساج، جایگزینى بنایى مستحكم و سنگى به جاى خانه هاى گِلى رسول خدا(صلى الله علیه وآله) و... خلاصه اینكه این مسجد تبدیل به ساختمانى شد كه تا آن زمان در جزیرة العرب نظیر نداشت. از جمله تزییناتى كه براى نخستین بار صورت مى گرفت، نقش آیات قرآنى بر روى كاشى ها و دیوار مسجد بود كه براى این كار آیات سوره والشمس انتخاب شده بود.

طرح تازه اى كه در بناى جدید اعمال گردید، یكى ساختن محراب در محلى بود كه رسول خدا(صلى الله علیه وآله) در آنجا به نماز مى ایستاد. دیگرى مناره اى بود كه بر چهار زاویه مسجد ساخته شد. كارساختمان مسجد از سال 88 هجرى آغاز و در سال 91 هجرى پایان یافت.

گفتنى است كه ولید نه تنها مسجدالنبى(صلى الله علیه وآله) را بازسازى كرد، بلكه دستور داد تمامى نقاطى كه پیامبر(صلى الله علیه وآله) در آنها نماز خوانده بود و آن را مسجد ساخته بودند، بازسازى شود. اخبار این بازسازى ها در تاریخ مساجدِ تاریخىِ مدینه نوشته شده است.