تبیان، دستیار زندگی

 

ازآنجاکه انس با قرآن، موجب ایجاد انگیزه، شناخت و عمل دیندارانه ‌شده، فرد دیندار در مقابل شبهات کمتر آسیب‌پذیر است، تقویت زمینه‌های انس با قرآن در انگیزه، اندیشه و رفتار دانشجویان ضروری است.

در گفتمان قرآنی، مهم‌ترین موانع، انس با قرآن عبارت‌اند از: خودبینی، دنیادوستی، عقاید باطل، جمود بر اقوال مفسرین، گناهان و شیطان.عدم تسلط کافی بر زبان عربی، فقدان انگیزه کافی در انس با قرآن، احساس جدایی از فضای معنوی، عدم دسترسی به اساتید شایسته، تبلیغات گسترده دشمنان علیه کارآمدی قرآن، گناه آلود بودن محیط و عدم ارائه راهکاری دقیق، مبتنی بر احساس خوشبختی برگفته از آیات قرآن، از موانع پیش‌روی دانشجویان است.

راهکار تقویت انس با قرآن را می‌توان در سه حوزه قلب، عقل و رفتار بررسی کرد. جهت تقویت نگرش و گرایش دانشجویان به قرآن زمینه‌سازی مناسب برای تلاوت، تدبر و درک مفاهیم قرآن ضروری است.

قرآن مجید تجلی خداوند سبحان بر انسان کامل است که هرکسی توان فهم باطن و حقایق آن را نداشته، برخی به بهره‌مندی از ظاهر این کتاب حیات‌بخش بسنده کرده، بدان مغرور شده و به بیراهه رفته‌اند؛ غافل از اینکه با طهارت باطن و تدبر در قرآن مجید می‌توان به سرچشمه حق و حقیقت راه یافت. نوشتار حاضر در پی ارائه راهکاری است تا دانشجوی مسلمان ـ به‌عنوان سالک الی الله ـ با گذر از ظاهر، راه به باطن و حقایق قرآن برده، به سرمنزل مقصود دست یابد.

اگرچه، جز پیامبراکرم(ص) و ائمه اطهار(ع) کسی قادر به فهم حقیقت قرآن نیست، انس با قرآن برای همگان امکان‌پذیر است؛ و برخی از بزرگان، انس به ‌ظاهر قرآن و تلاوت آن را حتی بدون معرفت، گوشزد کرده، زمینه‌ای برای رسیدن به مقام درک حقیقت‌های قرآنی می‌شمرند. (امام خمینی، 1371: 26) ازاین‌روی، شناخت موانع و راه‌های انس جوانان به‌ویژه دانشجویان با قرآن ضروری است.

الف) مراتب انس با قرآن

یک. انس با ظاهر قرآن

«انس الانسان بالشیء إذا لم یستوحش منه» انس در لغت، معنایی مقابل وحشت دارد. (ابن‌فارس، 1418: 1 / 76) انس انسان به چیزی بدین‌معناست که از آن چیز وحشت و اضطرابی ندارد و همراه با آن به آرامش می‌رسد. (لویس معلوف، 1366: 19)

قرآن‌کریم به‌منزله کلام حضرت حق، از عظمت بی‌کرانی بهره دارد که توان درک معارف بلند آن و راه یافتن به باطن آن، برای همه یکسان نیست. نوع نگاه مراجعان به قرآن‌کریم متناسب با آگاهی و معرفتشان متفاوت است؛ برخی تنها به تلاوت و بهره‌مندی از پاداش اخروی چشم دوخته‌اند و برخی درصدد دستیابی به معارف حیات‌بخش و زندگی‌ساز، و طهارت روح و راهیابی به حقایق و باطن ژرف آن‌اند. ازاین‌رو، مراتب انس با ظاهر قرآن به اجمال عبارت‌اند از:

1. استماع قرآن: گوش دادن به آیات نورانی قرآن مجید همراه با توجه و دقت در معانی آن، یکی از مراحل انس با ظاهر آیات است. قرآن‌کریم مؤمنان را به گوش دادن به آیات قرآن هنگام تلاوت آن و بهره‌مندی از آن سفارش می‌کند. «وَإ‌ِذَا قُر‌ِئَ الْقُرْآنُ فَاسْتَمِعُوا لَهُ وَ أ‌َنْصِتُوا لَعَلَّکُمْ تُرْحَمُونَ». (اعراف / 204) بشر امروز انس با موسیقی را از راه استماع آن چنان پذیرفته است که راه‌های مختلف آرام‌بخشی آن را ارائه کرده و می‌توان در جامعه بسیاری از جوانان را مشاهده کرد که با همراه شدن با این فضا از این کار لذت می‌برند؛ اما ما راهکاری برای انس بیشتر جوانان با قرآن، از راه استماع آیات الهی ارائه نکرده‌ایم.

2. تلاوت قرآن: مداومت در تلاوت قرآن موجب انس با آن، ایجاد منش قرآنی و شخصیت دینی می‌شود. هدف از تربیت اخلاقی، دستیابی متربی به رفتار اخلاقی، یعنی عمل به آن است. مداومت و تکرار تجربه عملی، مشابه ملکات اخلاقی در حوزه اخلاق به‌صورت «برون‌سازی» ساخت‌های روانی جدید شکل می‌گیرد. (آذربایجانی و دیلمی، 1382: 203)

تأکید روایات بر تلاوت روزانه بیش‌از ده آیه (کلینی، 1372: 6 / 421) یا اهتمام بسیاری از بزرگان بر تلاوت یک جزء یا بیشتر از قرآن، بیانگر تأثیر تلاوت بر شخصیت انسان است؛ و به تعبیر امام خمینی(ره)، قرائت قرآن؛ حتی بدون معرفت هم مؤثر است: «فرزندم به قرآن، این کتاب معرفت آشنا شو! اگرچه با قرائت آن؛ و راهی از آن به‌سوی محبوب باز کن و تصور نکن قرائت بدون معرفت اثری ندارد که این وسوسه شیطان است». (امام خمینی، 1371: 26) ایشان در بیانی دیگر انس با ظاهر قرآن را موجب استقرار صورت قرآن در قلب دانسته‌اند:

کسی که خود را عادت داد به قرائت آیات و اسمای الهیه، از کتاب تکوین و تدوین الهی، کم‌کم قلب او صورت ذکری و آیه‌ای به خود می‌گیرد و باطن ذات محقق به ذکر الله و اسم الله و آیت الله شود. (امام خمینی، 1387: 216)

و نیز بر مداومت بر تلاوت قرآن با حزن و اندوه و صوتی نیکو و دلنشین سفارش شده است؛ زیرا «انسان که می‌خواهد کلام خدا را قرائت کند و به آیات الهیه، قلب قاسی خود را مداوا کند و با کلام جامع الهی شفای امراض قلبیه خود را بگیرد ...، باید اسباب ظاهریه و باطنی آن را فراهم کند، در احادیث شریفه وارد شده است که قرآن را با حزن بخوانید و با صورت نیکو تلاوت کنید». (امام خمینی، 1368: 500) برخی اندیشمندان از مجموع روایات و آیات، آدابی را برای تلاوت قرآن تدوین کرده‌اند که در انس با ظاهر آن، و آگاهی و عمل به دستورهای آن بسیار مناسب است. (شجاعی، 1388: 3 / 110 ـ 107)

در قرآن‌کریم و روایات پیشوایان بارها به تلاوت آیات سفارش شده است، ازجمله: «أ‌َوْ ز‌ِدْ عَلَیه وَرَتِّل‌ِ الْقُرْآنَ تَرْتِیلًا». (مزمل / 4) «... َفَاقْرَءُوا مَا تَیسَّرَ مِنْهُ وَأ‌َقِیمُوا الصَّلاةَ وَآتُوا الزَّ کَاةَ وَأ‌َقْر‌ِضُوا اللَّهَ قَرْضًا حَسَناً ...». (مزمل / 20)

دو. انس با باطن قرآن

1. فهم معارف و راهیابی به تفسیر قرآن: شاید بسیاری از دانشجویان و جوانان، به شوق فهم معارف بلند قرآنی و به‌کارگیری آن در زندگی، به قرآن‌کریم مراجعه می‌نمایند. بهره‌مندی از تفسیر آیات و شناخت مفاهیم و پیام‌های آن، نیازمند آگاهی به زبان عربی، مباحث علوم قرآنی، اسباب نزول، روایات تفسیری، تلاوت مداوم و فراوان، آشنایی با ادبیات حاکم بر آیات و مراجعه به تفاسیر است، که دستیابی به آن برای عموم دانشجویان امکان‌پذیر نیست، اما برای مشتاقان راهی هموار خواهد بود.

2. تدبر در آیات: تدبر در آیات قرآن‌کریم، بالاترین و عمیق‌ترین مرتبه در مراتب انس با قرآن بشمار می‌رود. در این رتبه، انسان از لایه‌های ظاهری آیات به باطن و ژرفای آیات راه خواهد یافت؛ ازاین‌رو، برای رسیدن به ژرفای آیات، برقراری پیوند عمیق میان قلب و عقل همراه با طهارت روح ضروری بوده، در نزول آیات، همین مرتبه از مؤمنان خواسته شده است. «أ‌َفَلا یتَدَبَّرُونَ الْقُرْآنَ أ‌َمْ عَلَی قُلُوب‌ٍ أ‌َقْفَالُهَا» (محمد / 24) و «کتَابٌ أ‌َنْزَلْنَاهُ إ‌ِلَیک مُبَارَک لِیدَّبَّرُوا آیاتِه وَ لِیتَذَکرَ أ‌ُولُو الْأ‌َلْباب». (ص / 29)

ب) موانع انس با قرآن

اضطراب و نگرانی نسبت‌به آینده مبهم و تاریک، دغدغه‌ها و دل‌مشغولی‌های فراوانی برای جوانان پدید می‌آورد. گرفتاری‌های شغلی و اجتماعی، مسائل عاطفی و ترس از شکست‌ها و ناکامی‌ها، ازجمله مسائل فراروی جوانان‌اند. گاهی نیز گذشته تاریک زندگی، فکر و اندیشه جوان را به خود مشغول کرده، موجب تشدید نگرانی او می‌شود و انگیزه لازم برای اداره زندگی پاک و آرام، و با پشتوانه‌ای محکم را از بین می‌برد.

نگرانی از گناهان، لغزش‌ها و کاستی‌های احتمالی، لحظه‌ای او را رها نکرده، تعادل روحی او را به هم می‌زند. دعوت به آلودگی‌ها و ارتکاب گناهان و دغدغه ناکامی در رسیدن به راه درست بندگی و ناامیدی و وسوسه‌های شیطان نیز، از دیگر زمینه‌های تشدید نگرانی است. قرآن در این سیاهی‌ها و تباهی‌ها، نور امید و آرامش را بر جان جوانان می‌تاباند و انس با آن می‌تواند راه برون‌رفت از آلودگی‌ها باشد.

یکی از مهم‌ترین مباحثی که عالمان اخلاق بر آن تأکید کرده‌، و توجه به آن را تذکر داده‌اند، از میان برداشتن حجاب‌های نورانی و ظلمانی در راه رسیدن به کمال حقیقی، و پیراستگی نفس و زدودن زنگارها و غبارها از ساحت جان، نخستین شرط از شروط خودسازی است. نمی‌توان با آلودگی‌های ویرانگر روح و روان، جلوه کمالات شد. عارفان نیز، برای سالکان الی الله شرط طهارت و پیراستگی از همه بدی‌ها، زشتی‌ها و پلیدی‌ها در اعمال، گفتار و اندیشه را لازم دانسته‌اند؛ زیرا «لا یمسه إلا المطهرون»؛ و فقط پاکیزگان از هر بدی، بدان حریم بار می‌یابند و آنان که حجاب‌ها بر خود تنیده‌اند از دیدن حقیقت محروم‌اند. در این مجال به موانع انس با ظاهر و باطن قرآن می‌پردازیم.

موانع انس با ظاهر قرآن

ازآنجاکه آشنایی دانشجویان، به‌عنوان جوانانی که پس از دوره‌ای تلاش و جدیت برای ادامه تحصیل در مقاطع بالاتر، با درس قرآن در دوره‌های قبل، به‌دلیل تشریفاتی و حاشیه‌ای بودن آن، ناچیز بوده، بیشتر خانواده‌ها نیز، تنها برای ورود فرزندانشان به مراکز دانشگاهی سرمایه‌گذاری می‌کنند، دانشجویان با موانع متعددی برای انس با قرآن مواجه‌اند که به اهم آن موارد به اجمال اشاره می‌نماییم:

1. عدم تسلط کافی به زبان عربی

یکی از موارد انس با قرآن انس با ظاهر آن است که برای دستیابی به آن آشنایی و تسلط به زبان عربی، بسیار راهگشا و کارساز است. هدف از قرار دادن زبان عربی در دروس دانش‌آموزان، آشنایی آنان با زبان قرآن در جهت و فهم ابتدایی آیات است. اما روش تدریس زبان عربی و قرآن در مدارس، عمدتاً به بی‌رغبتی دانش‌آموزان و گریز آنان از این دروس انجامیده است. که بازنگری و ارائه راهکار مناسب مسئولان نظام آموزشی کشور برای ایجاد انگیزه و علاقه به این دروس، ضروری است.

عدم تسلط بر مفاهیم آیات به بی‌رغبتی به تلاوت آیات و عدم تدبر در آن می‌انجامد که از موانع جدی انس با قرآن است. پرسش‌های متعددی که دانشجویان در زمینه فهم آیات مطرح می‌کنند نیز، گویای همین واقعیت است؛ پرسش‌هایی چون: آیا می‌توان به‌جای تلاوت و فهم آیات، تنها به خواندن ترجمه آنها بسنده کرد؟

2. نبود انگیزه کافی در انس با قرآن

یکی دیگر از موانع انس با قرآن، عدم شناخت عظمت آن و کاربردی نبودن آموزه‌های ارائه‌شده از آن در زندگی است. جوانان و دانشجویان، با توجه به آرمان‌طلبی و نیازسنجی که مقتضای این دوران است، برای اموری که شناخت دقیقی از کاربرد و راهگشایی آن ندارند تلاش چندانی نمی‌کنند؛ به‌ویژه، زمانی که ریشه نگرانی‌های آزاردهنده جوانان و دانشجویان، احساس پوچی و بی‌هدفی و قرار گرفتن در معرض اندیشه‌های نهیلیستی باشد که موجب سوءظن‌ها و توهمات بی‌اساس می‌شود.

همچنین به‌دلیل وجود زمینه‌های بی‌انگیزگی در جامعه، برخی از این دانشجویان، انگیزه لازم و کافی برای انس با قرآن ندارند. اما آنان‌که با قرآن‌کریم انس می‌گیرند، حوادث روزگار را در راستای اهداف متعالی می‌بیند و در مواجهه با این رخدادها نه احساس پوچی می‌کنند و نه مانند افراد بی‌هدف، مردد و سرگردان‌اند؛ بلکه با تلاوت و شنیدن آیات قرآن کریم، آرامش می‌یابند و از زندگی لذت می‌برند.

3. احساس جدایی از فضای معنوی

از موانع جدی انس دانشجویان با قرآن، احساس بیگانگی و جدایی از فضای معنوی و دینی است. اگرچه یکی از بزرگ‌ترین دستاوردهای انقلاب اسلامی، وحدت حوزه و دانشگاه است، در این راه توفیق چندانی به‌دست نیامد و در ابتدای راه متوقف شد. این احساس که فضای دانشگاه فضای علوم زمینی و فضای حوزه‌ها فضای علوم آسمانی است، و بالتبع، دانشجویان افرادی متفاوت از طلاب علوم دینی‌اند و فضای دانشگاه، گناه آلود و غربی است، باعث ایجاد این باور در دانشجویان شده است که تافته‌ای جدابافته‌اند و زمینه لازم برای درک قرآن و انس با آن را ندارند.

این تلقین ناصواب، خود، زمینه‌ای برای عدم مراجعه به قرآن ایجاد نموده است که فهم قرآن تنها برای حوزویان و برخی انسان‌های خاص است؛ ازاین‌رو، از آن فاصله می‌گیرند. وجود ذهنیتی که می‌توان در دانشگاه‌ها، هر کاری را انجام داد و محیطی آرام و دور از هر فشاری در رابطه با روابط میان پسران و دختران است و آنچه را در بیرون از فضای دانشگاهی جرم قلمداد می‌شود در درون جامعه دانشگاهی، امری پسندیده، عادی، علمی و به روز بودن بشمار می‌رود، موجب شده است تا انس با قرآن کمتر رواج یابد و اگر کسی بخواهد بدان بپردازد شانس کمتری دارد.

حضور گسترده آموزه‌های مکاتب بشری در دروس علوم انسانی و عدم ارائه معارف غنی قرآن به زبان امروز دانشگاه‌ها و عدم ممانعت از ترویج فرهنگ گناهکاری، که از طهارت درون می‌کاهد و بر زشتی‌های درونی می‌افزاید انس با قرآن را بر این قشر گسترده، ناممکن کرده است.

4. تبلیغات گسترده دشمنان علیه کارآمدی قرآن

اسلام در طول تاریخ با مخالفان جدی‌ای ازجمله یهودیان، مسیحیان و دیگر مکاتب بشری، مواجه بوده است که همه تلاش آنان بر ایجاد خدشه بر قرآن و ممانعت از رازگشایی آن از اسرار زندگی بوده است.

محدود دانستن معارف و مفاهیم قرآن به زمان و مکان خاص و دخالت فرهنگ زمانه در آموزه‌های قرآنی از یک‌سو، و رواج کتاب‌های متعدد با محتوای غیردینی در جهت کامیابی و سعادت جوانان با استفاده از مکاتب بشری و ترجمه‌های زیبا، ادبیات خواندنی و سبک و سیاق داستانی، و حمله به مفاهیم قرآن با خلق داستان‌های تخیلی و ادبی، زمینه‌های روی‌گردانی از قرآن را فراهم کرده، موجب شد جوانان به سرابی در مقابل اقیانوسی از معارف حقه، بسنده نمایند، و برای گریز از تنهایی و دستیابی به آرامش، به نسخه‌های غیردینی و غیرمطمئن روی آورده، آن را مرهمی بر درد خویش قلمداد نمایند.

5. عدم ارائه راهکار دقیق و مبتنی بر احساس خوشبختی از قرآن

امروزه دغدغه رسیدن به خوشبختی، در میان جوانان، با توجه به افزایش فشارهای اقتصادی و ارائه عرفان‌های کاذب برآمده از فرهنگ‌های شرقی و غربی، و رواج آرامش‌های حاصل از ورزش‌های یوگا، مدیتیشن و ...، لزوم ارائه راهکاری جدید و برآمده از روح دین را دو صد چندان نموده است. ازاین‌رو، عالمان دینی و اندیشمندان مسلمان با طرحی جدید از اندیشه دینی مرتبط با مباحث تربیتی، می‌باید با پاسخ پرسش‌ها و رفع شبهات، تصویری از احساس آرامش، لذت و رضایت‌ در میان جوانان و دانشجویان پدید آورند.

موانع انس با باطن قرآن

1. خودبینی

یکی از موانع انس با قرآن، که عالمان دینی ضمن هشدار به جوانان و مؤمنان آن را یکی از دام‌های هولناک در مسیر سلوک می‌شمارند، حجاب خودبینی است. مولوی می‌گوید:

پند من بشنو که تن بند قوی است

  کهنه بیرون کن گرت میل نوی استت

لب ببند و کف پُر زر برگشا

  بخل تن بگذار پیش آور سخا

ترک شهوت‌ها و لذت‌ها سخاست

  هرکه در شهوت فرو شد برنخاست

  (مولوی، 1375 / ابیات1270)

بنابراین لازمه بهره‌مندی از فهم حقایق نورانی کلام الهی، از میان برداشتن بزرگ‌ترین و خطرناک‌ترین حجاب است که همان حجاب خودبینی است.

امام خمینی(ره) می‌فرمایند:

مادامی که انسان در حجاب خود هست نمی‌تواند قرآن را که نور است و به حسب فرمایش خود قرآن نور است نور را کسانی که در حجاب هستند پشت حجاب‌های زیاد هستند نمی‌توانند ادراک کنند. گمان می‌کنند که می‌توانند لکن نمی‌توانند. تا انسان از حجاب بسیار ظلمانی خود، خارج نشود تا گرفتار هواهای نفسانی است تا گرفتار خودبینی‌هاست تا گرفتار چیزهایی است که در باطن نفس خود ایجاد کرده است از ظلماتی که «بعضها فوق بعض» است، لیاقت پیدا نمی‌کند انسان، که این نور الهی در قلب او منعکس بشود؛ کسانی که بخواهند قرآن را بفهمند و محتوای قرآن را ... و طوری باشد که هرچه قرائت کنند بالا بروند و هرچه قرائت کنند به مبدأ اعلی نزدیک شوند، این نمی‌شود الا اینکه حجاب‌ها برداشته شود. (امام خمینی، 1361: 14 / 253)