تبیان، دستیار زندگی

حضرت صادق علیه ‏السلام، رئیس مكتب جعفرى كه نام مباركش «جعفر» و كنیه‏اش «ابوعبداللّه‏» و پدر بزرگوارش امام باقر علیه‏السلام و مادر مكرّمه‏اش «ام فروه» مى‏باشد، در هفدهم ربیع الاول سال 83 هجرى قمرى در مدینه منوره چشم به جهان گشود.

آن حضرت در سال 114 هجرى به امامت رسید و دوران امامت آن حضرت با حكومت چند تن از خلفاى اموى و عباسى هم زمان شد كه عبارت‏ اند از:

1. هشام بن عبد الملک (105 ـ 125 ق)؛ 2. ولید بن یزید بن عبدالملک (125 ـ 126 ق)؛ 3. یزید بن ولید بن عبدالملک (126 ق)؛ 4. ابراهیم بن ولید بن عبدالملک (70 روز از سال 126 ق)؛ 5. مروان بن محمد مشهور به مروان حمار (126 ـ 132 ق)؛ 6 ـ عبد اللّه‏ سفاح (132 ـ 137 ق)؛ 7. ابوجعفر منصور دوانیقى (137 ـ 158 ق).

آن حضرت در بیست و پنجم شوال 148 در سن 65 سالگى توسط منصور دوانیقى مسموم و در مدینه به شهادت رسید و در قبرستان بقیع به خاک سپرده شد.

آنچه در پیش رو دارید، نگاهى است به اهمّیت و جایگاه اخلاق از دیدگاه رئیس مكتب جعفرى، حضرت صادق علیه‏السلام. امید است ره توشه‏اى باشد براى همه كسانى كه دوست دارند بر اساس اخلاق اسلامى رفتار كنند و زینت اهل بیت علیهم‏السلام باشند.

اهمیت اخلاق در كلام امام صادق علیه ‏السلام

1. زندگى با اخلاق گوارا مى‏شود.

آن حضرت فرمود: «لا عَیشَ اَهْنَأُ مِنْ حُسْنِ الْخُلْقِ؛ هیچ زندگى‏اى گواراتر از نیک خوئى نیست.»

این حدیث به خوبى مى‏رساند كه اگر زندگى اجتماعى، خانوادگى و حتى انفرادى توأم با اخلاق باشد، برخوردار از شادى و نشاط و شادابى خواهد بود. جامعه و خانواده‏اى كه اخلاق را مراعات نكنند، نشاط و شادابى از آن رخت خواهد بست.

2. عمر را صرف ادب و اخلاق كن.

حضرت صادق علیه‏السلام فرمود: «اِنْ اُجِّلْتَ فى عُمْرِكَ یوْمَینِ فَاجْعَلْ اَحَدها لاَِدَبِكَ تَسْتَعینَ بِهِ عَلَى یوْمِ مَوْتِكَ؛ اگر از عمرت تنها به میزان دو روز مهلت داده شدى، یک روزش را براى ادب خود اختصاص بده تا براى روز مرگ از آن كمک بگیرى.»

3. اخلاق نیک نشانه بزرگوارى است.

آن حضرت فرمود: ««ثَلاثَةٌ تَدُلُّ عَلى كَرَمِ الْمَرءِ: حُسْنُ الْخُلْقِ وَكَظْمُ الْغَیظِ وَغَضُّ الطَّرَفِ؛ سه چیز نشانه بزرگوارى انسان است: خوش اخلاقى، فرو بردن خشم و فرو پوشیدن چشم.»

4. اخلاق نیک نشانه درست اندیشى است.

حضرت صادق علیه‏السلام مى‏فرماید: «ثَلاثَةٌ یسْتَدلُّ بِها عَلى اِصابَةِ الرّأىِ: حُسْنُ اللِّقاءِ وَحُسْنُ الاِسْتِماعِ وَحُسْنُ الْجَوابِ؛ سه چیز نشانه درست اندیشى است: خوش برخوردى، خوب گوش دادن و نیكو پاسخ دادن.»

این حدیث بیش از هر كس، واعظان و عالمان جامعه را هدف قرار داده است؛ زیرا براى هدایت مردم هم خوش برخوردى لازم است و هم توجّه به سخنان و درد دلهاى مردم و هم نیكو جواب دادن به سؤال دیگران.

5. در یک كلام حُسن خلق آنقدر عظمت و ارزش دارد كه هر كس به عمق و ژرفاى آن نمى‏رسد، و به هر كس عنایت نمى‏شود؛ چنان كه امام صادق علیه‏السلام فرمود: «وَلا یكُونُ حُسْنُ الخُلْقِ اِلاّ فى كُلِّ وَلِىٍّ وَصَفىٍّ... وَلا یعْلَمُ ما فِى حَقیقَةِ حُسْنِ الْخُلْقِ اِلاَّ اللّه‏ تعالى؛ و حسن خلق یافت نمى‏شود مگر در وجود دوستان و برگزیدگان [خداوند]... و آنچه در حقیقت خلق نیكو است جز خداوند متعال كسى نمى‏داند.»

6. خوى نیک از اوصاف انبیاء است. حضرت صادق علیه‏السلام فرمود: «اِنَّ الصَّبْرَ وَالبِرَّ وَحُسْنَ الْخُلْقِ مِنْ اَخْلاقِ الاَْنْبیاءِ؛ به راستى صبر و نیكوكارى، و خوش خوئى از اخلاق انبیا است.»

نمونه ‏هاى عینى از مكارم اخلاق

حضرت صادق علیه‏السلام تنها به بیان اهمّیت و ارزش اخلاق بسنده نكرده؛ بلكه براى ثمر بخش بودن آن در جامعه، به بیان موارد و مصداقهاى عینى آن نیز پرداخته است تا اینكه مسئله مذكور ملموس‏تر و محسوس‏تر شود. حال به ارائه چند روایت دراین زمینه مى‏پردازیم:

1. امام صادق علیه‏السلام فرمود: «اِنَّ اللّه‏َ تَبارَكَ خَصَّ رَسُولَ اللّه‏ِ صلى‏الله‏علیه‏و‏آله بِمَكارِمِ الاَْخْلاقِ فَامْتَحِنُوا اَنْفُسَكُمْ فَاِنْ كانَتْ فیكُمْ فَاحْمَدُوا اللّه‏َ، وَارْغَبُوا اِلَیهِ فى الزّیادَةِ مِنْها؛ براستى خداوند تبارک و تعالى، پیغمبرش را به فضایل اخلاقى مخصوص كرد. پس خود را آزمایش كنید؛ اگر [مكارم اخلاق] در شما یافت شد، پس ستایش الهى را به جا آورید، و از او بخواهید كه بیشتر به شما عنایت فرماید.» راوى گوید: حضرت آن‏گاه شروع كرد به بیان مصداقهایى از مكارم اخلاق و آن را در ده مورد تبیین نمود كه: «اَلْیقینُ وَالْقَناعَةُ وَالصّبْرُ وَالشُّكْرُ وَالْحِلْمُ وَحُسْنُ الْخُلْقِ والسَّخاءُ وَالْغَیرَةُ والشُّجاعَةُ وَالْمُرُوءَةُ؛ یقین، قناعت، بردبارى، سپاس گذارى، خویشتن دارى، خوش برخوردى، سخاوتمندى، غیرت، شجاعت و جوانمردى.»

موارد فوق از مهم‏ترین فضایل اخلاقى است كه مى‏تواند خانواده، جامعه و حتى تمام جهانیان را به سعادت و خوشبختى برساند.

2. آن حضرت در مورد علائم اهل بهشت فرمود: «اِنَّ لاَِهْلِ الْجَنَّةِ اَرْبَعُ عَلاماتٍ، وَجْهٌ مُنْبَسِطٌ، وَ لِسانٌ لَطیفٌ وَ قَلْبٌ رَحیمٌ وَ یدٌ مُعْطِیةٌ؛ اهل بهشت چهار نشانه دارند: سیماى گشاده، زبان نرم و مهربان، قلب مهربان و دست بخشنده.»

3. از حضرت صادق علیه‏السلام سؤال شد كه مكارم اخلاق چیست؟ حضرت در جواب فرمود: «اَلْعَفْوُ عَمَّنْ ظَلَمَكَ، وَصِلَةُ مَنْ قَطَعَكَ، وَاِعْطاءُ مَنْ حَرَمَكَ وَقَوْلُ الحَقِّ وَلَوْ عَلى نَفْسِكَ؛ گذشت از كسى كه به تو ستم روا داشته است، و ارتباط داشتن با كسى كه با تو قطع رابطه كرده است، و عطا نمودن به كسى كه تو را محروم ساخته، و سخن حق گفتن هرچند بر ضررت باشد.»

4. شخصى از حضرت علیه‏السلام درباره حدّ و اندازه خوشخویى و خوش برخوردى پرسش نمود و حضرت در پاسخ فرمود: «تَلْینُ جانِبَكَ وَتُطَیبُ كَلامَكَ وَتَلْقا أَخاكَ بِبِشْرٍ حَسَن؛ به نرمى [و مهربانى] برخوردنمایى، پاكیزه سخن بگویى و باچهره نیكو برادرت را ملاقات كنى.»

در حدیث دیگر از آن امام همام علیه‏السلام مى‏خوانیم كه از حضرت پرسیدند: «اَىُّ الْخِصالِ بالْمَرْءِ اَجْمَلُ فَقالَ وِقارٌ بِلا مَهابَةٍ وَسَماحٌ بِلا طَلَبِ مُكافاةٍ، وَتَشاغُلٌ بِغَیرِ مَتاعِ الدُّنْیا؛ كدامیک از صفات براى مرد زیباتر است؟ فرمود: وقارى كه همراه با ترس نباشد، و بخششى كه انتظار مقابله به مثل در آن نباشد، و مشغول شدن به غیر متاع دنیا.»

ثمرات خوش خلقى

در قرآن كریم گاه به فوائد دنیوى اخلاق مانند: گشایش در رزق، توانایى بازشناسى حق از باطل، افزایش بركات آسمانى و زمینى، آرامش روحى و روانى، اشاره شده است وگاهى نیز ثمرات و پیامدهاى اخروى اخلاق نیک بیان گردیده است؛ چنان كه مى‏فرماید: «یوْمَ لا ینْفَعُ مالٌ وَلا بَنُونَ اِلاّ مَنْ اَتَى اللّه‏َ بِقَلْبٍ سَلیمٍ»؛ «در آن روز كه مال و فرزند سودى نمى‏بخشد، مگر كسى كه با قلب سلیم به پیشگاه خدا آید.» امام صادق علیه‏السلام در تفسیر قلب سلیم فرمود: قلبى است كه پروردگارش را دیدار كند در حالى كه جز خدا در آن نباشد.» سپس افزودند: «هر قلبى كه در آن شرک یا شبهه باشد، از منزلت و ارزش ساقط است. همانا صاحبان قلب سلیم، وارستگى در این جهان را برگزیدند تا در آن جهان آسوده خاطر باشند.»

و در آیه دیگر مى‏خوانیم: «وَاَمَّا مَنْ خافَ مَقامَ رَبِّهِ وَنَهَى النَّفْسَ عَنِ الْهَوى فَاِنَّ الْجَنَّةَ هِىَ الْمَأْى»؛ «و آن كس كه از مقام پروردگارش ترسان باشد و نفس را از هوى باز دارد، قطعا بهشت جایگاه اوست.»

در روایات نیز به ثمرات و فوائد دنیوى و اخروى اخلاق برمى‏خوریم، پیامبر اكرم صلى‏الله‏علیه‏و‏آله فرمود: «تَخَلَّقُوا بِاَخْلاقِ اللّه‏ِ اِنَّ اَكْثَرَ النّاسِ یدْخُلُونَ الجَنَّةَ بِتَقْوَى اللّه‏ِ وَحُسْنِ الْخُلْقِ؛ اخلاق خدایى پیدا كنید، به راستى بیشتر مردم به خاطر تقوا و خوش اخلاقى وارد بهشت مى‏شوند.»

در زمینه ثمرات و فواید اخلاق خوب حضرت صادق علیه‏السلام سخنان گرانبهایى دارد كه در ادامه بحث به برخى از آنها اشاره مى‏شود:

1. فراوانى رزق

آن حضرت فرمود: «حُسْنُ الْخُلْقِ یزیدُ فى الرِّزْقِ؛ خوى نیكو باعث فراوانى روزى مى‏شود.»

2. آبادانى و طولانى شدن عمر

امام صادق علیه‏السلام فرمود: ««اِنَّ الْبِرَّ وَحُسْنَ الْخُلْقِ یعْمُرانِ الدّیارَ وَیزیدانِ فِى الاعْمارِ؛ براستى نیكى و خوش خلقى باعث آبادى زمین، و افزایش [و طولانى شدن] عمرها مى‏شود.»

در روایتى دیگر امام صادق علیه‏السلام شیعیان را به خوشرفتارى با خانواده سفارش نموده و آن را موجب طولانى شدن عمر مى‏داند و مى‏فرماید: «مَنْ حَسُنَ بِرُّه فى اَهْلِ بَیتِهِ زیدَ فى عُمْرِهِ؛ هر كس با خانواده خود خوشرفتارى كند، عمرش طولانى مى‏شود.»

3. پاک شدن گناهان

همچنین آن حضرت فرمود: «اَلْخُلْقُ الحَسَنُ یمیثُ الْخَطیئةَ كَما تُمیثُ الشَّمْسُ الجَلیدُ؛ خوى نیكو گناهان را ذوب مى‏كند؛ چنانكه خورشید یخ را آب مى‏كند.»

4. زینت دنیا و آخرت

حضرت جعفر بن محمد علیهماالسلام مى‏فرماید: ««اَلْخُلْقُ الْحَسَنُ جَمالٌ فِى الدُّنْیا وَنَزْهَةٌ فِى الاخِرَةِ وَبِهِ كَمالُ الدّینِ وَقُرْبَةٌ اِلَى اللّه‏ِ وَلا یكُونَ حُسْنُ الخُلْقِ اِلاّ فى كُلِّ وَلِىِّ وَصَفِىٍّ؛ خلق نیكو در دنیا موجب زیبایى، و در آخرت گشایش است و مایه كمال در دین و نزدیكى به پروردگار است. و حسن خلق نیست مگر در وجود دوستان و برگزیدگان [خداوند].»

5. ثواب بى‏پایان

امام صادق علیه‏السلام در فرازى دیگر فرمود: «اِنَّ اللّه‏َ تَبارَكَ وَتَعالى لَیعْطِى الْعَبْدَ مِنَ الثَّوابِ عَلى حُسْنِ الْخُلْقِ كَما یعْطِىَ الْمُجاهِدَ فِى سَبیلِ اللّه‏ِ یغْدُوا عَلَیهِ وَیرُوحُ؛ خداوند بر نیک خویى بنده، پاداشى را عطا مى‏كند كه به مجاهد در راه خودش كه در هر صبح و شب مى‏جنگد [و همیشه در جهاد است [مى‏بخشد.»

پیامدهاى زیانبار بدخلقى

در منابع دینى پیامدها و ضررهاى زیانبار بدخلقى نیز بیان شده است تا مردم بیشتر به اخلاق نیک اهمّیت دهند و از اخلاق زشت رویگردان باشند.

در این زمینه نیز رئیس مكتب جعفرى، سخنان بیدارگر، هشدار دهنده و ارزشمندى دارد كه در ذیل مى‏خوانیم:

1. بدخلقى تباه كننده عمل

حضرت صادق علیه‏السلام فرمود: «اِنَّ سوء الْخُلْقِ لَیفْسِدُ الْعَمَلَ كَما یفْسِدُ الخِلُّ الْعَسَلَ؛ همچنان كه سركه عسل را تباه مى‏كند، بدخلقى نیز عمل را تباه مى‏كند.» و در روایت دیگر به جاى كلمه «العمل» تعبیر «لَیفْسِدُ الاْیمانَ» به كار رفته است؛ یعنى بدخلقى ایمان را تباه مى‏سازد كه در این صورت خطر آن دوچندان خواهد شد؛ زیرا ایمان ریشه و اساس انسانیت را تشكیل مى‏دهد و آسیب دیدن آن ضررهاى جبران ناپذیرى را در پى دارد.

به همین جهت، وقتى به پیامبر خبر دادند كه زنى شبها عبادت مى‏كند و روزها روزه دارد؛ ولى اخلاقش زشت است و همسایگان را با زبان آزار مى‏دهد، حضرت فرمود: «لا خَیرَ فیها، هِىَ مِنْ اَهْلِ النّارِ؛ خیرى در او نیست، او اهل آتش است.»

2. خارج شدن از گروه شیعیان واقعى

امام صادق علیه‏السلام رعایت اصول اخلاقى و توجه به آداب انسانى و خوش برخوردى را از ویژگیهاى مكتب تشیع دانسته و آن را بر شیعیان راستین لازم شمرده، و بر اجتناب از بدخلقى پاى فشرده است؛ آنجا كه مى‏فرماید: «لَیسَ مِنّا مَنْ لَمْ یوَقّر كَبیرَنا وَلَمْ یرْحم صَغیرنا؛ از ما نیست كسى كه بزرگ‏ترهایمان را احترام نكند و به كوچك‏ترهایمان ترحم ننماید.»

پی‌نوشتها:

. ر.ك: مهدى پیشوایى، سیره پیشوایان، صص 349 ـ 350؛ اربلى، كشف الغُمّه فى معرفة الائمه، ج2، ص154.

. مرحوم نراقى، جامع السعادات، ص46.

. علامه طباطبایى، تفسیر المیزان، ج1، صص 376 ـ 378.

. میرزا حسین نورى، مستدرك الوسائل، ج2، ص283.

. بحارالانوار، ج71، ص396؛ میزان الحكمه، ج2، ص799.

. تنبیه الخواطر، ص362؛ اخلاق در قرآن، ناصر مكارم شیرازى، ج1، ص23.

. شرح اصول كافى، ج8، باب حسن خلق، ذیل حدیث 8 و ر.ك: مجله حوزه، شماره 5، ص85.

. رى‏شهرى، منتخب میزان الحكمه، ص170.

. همان.

. ابى الحسین ورام، مجموعه ورّام، ج1، ص89.

. وسائل الشیعه، ج8، ص571.

. روضه كافى، ج8، ص150.

. على بن شعبه حرّانى، تحف العقول، ص572، ح34.

. همان، ص582.

. بحار، ج68، ص393.

. المواعظ العددیه، ص227.

. منتخب میزان الحكمه، ص170، ح1949؛ امالى صدوق، ص184، ح8.

. همان.

. المواعظ العددیه، على مشكینى، (قم، الهادى)، ص230.

. معانى الاخبار، صدوق، ص191، ح1؛ منتخب میزان الحكمه، ص170، ح1950.

. منتخب میزان الحكمه، ص170، روایت 1944 و معانى الاخبار صدوق، ص253، ح1.

. اصول كافى، ج2، ص240.

. طلاق/2 ـ 3.

. انفال/29.

. اعراف/95.

. رعد/28.

. شعراء/89.

. فیض كاشانى، تفسیر الصافى، ج4، ص41؛ اصول كافى، ج12، باب اخلاص، ص16.

. نازعات/41 ـ 40.

. اخلاق محتشمى، ص249.

. بحارالانوار، ج71، ص395 ـ 396، ح77.

. منتخب میزان الحكمه، ص171، ح1957.

. اربلى، كشف الغمه، (بیروت، دارالاضواء، بى‏تا)، ج2، ص208.

. همان؛ منتخب میزان الحكمه، ص171، ح1957.

. بحارالانوار، ج68، ص393؛ مصباح الشریعه، باب 61، ص338.

. اصول كافى، ج2، ص101.

. همان، روایت 1963.

. اصول كافى، ج2، باب سوء الخلق.

. بحارالانوار، ج71، ص394.