تبیان، دستیار زندگی

molajanali.blogfa.com/post/42

غدیر در شعر فارسی از کسایی مروزی تا شهریار  تبریزی

اگر حضرت خضر آب حیات نوشید و ماندگار ماند، ادبیات و فرهنگ مسلمانان نیز در سایه‌سار قرآن مجید و به راهنمایی خدا و رسولش از آب غدیر خم سیراب گشت و جاودانه شد.

تو گویی نام و یاد مولای پارسایان علی(ع) آب حیات دلهاست که دیوانها را چنین دلربا ساخته و آثار ادبی وهنری را از آفت فنا و فراموشی پاک پرداخته است.

و اینک مدح مولا، زینت بخش دلها و دفترهاست. کمتر شاعری می‌توان یافت که دست کم جرعه ای از خم غدیر ننوشیده، جان تشنه اش حلاوت حلالِ عشق علوی ـ این شراب طهور ـ را نچشیده باشد. نه تنها شعرای بزرگ عرب ـ از حسان بن ثابت و کمیت اسدی و دعبل خزاعی گرفته تا سید حیدرحلّی و بولس السلامه و ازری کبیر، که شاعران حقجو و حقیقت گو هم از هر نژاد و زبان به اصالت این برکه با برکت و به زلالی این چشمه جوشان شهادت داده اند. در این میان شاعران پارسی گوی نیز به حقانیّت غدیرخم گواهی داده و گاه با سرودن چکامه های فاخر و بلند، و غدیریّه های غرّا و رسا، گوی سبقت از همگنان ربوده‌اند؛ چرا که ایرانیان مسلمان را ازهمان نخست به علی و آل پاکش گرایشی دیگر و برتر، ارادتی فزونتر و بهتر بود و شاعران بزرگ و بیدار هم که همیشه زبان گویای ملّت و مردم بوده اند مردمان مسلمان را به همین گرایش سفارش می‌کردند چنان که «معروفی بلخی» از سرآمد شعرای ایران رودکی سمرقندی چنین حکایت کرده است:

از رودکی شنیدم استاد شاعران

کاندر جهان به کس مگرو جز به فاطمی1

وچنان است که بهار، ملک الشعرای خراسان گفته است:

گرچه عرب زد چو حرامی به ما

دادیکی دین گرامی به ما

گرچه زِ جور خلفا سوختیم

زآل علی معرفت آموختیم

گفتنی است که پیشترها دانشمند خبیر علاّمه امینی غدیریّه های بسیاری را، که از همان روز نخست در محضر پیامبر اسلام(ص) خوانده می‌شده و قرن به قرن در طول تاریخ اسلام توسط دانشمندان و شاعرانِ بنام به زبان عربی سروده شده بود، از لابه لای متون و منابع بیرون کشیده و در اثر سترگ خود «الغدیر» منتشر ساخته بود پس از او نیز شاگردان و تربیتیافتگان در مکتب پربارش در تکمیل و تداوم آن کوشیده اند که نتایج برخی از آن کوششها هم اکنون انتشار یافته3 و بعضی دیگر نیز در دست اقدام و انتشار است4. به همین دلیل نیازی نیست در این مقاله به غدیریّه های عربی پرداخته شود؛ گستره این کار بسیار بیشتر از آن است که در این مجال اندک بگنجد، زیرا صدها قصیده بلند بویژه پس از انتشار «الغدیر» توسط ارادتمندان ساحت قدس علوی سروده شده و انتشار یافته است، تا آنجا که می‌توان گفت کمتر دانشمند و شاعری را می‌توان یافت که قصیدهیا قصایدی در توصیف و یادکرد غدیر نسروده باشد؛ حتی آنان که هیچگاه به شاعری شناخته نشده بودند و کسی از آنان بیت شعری نشنیده بود، غدیریه هایی سروده‌اند؛ شاعرانی که در میانشان از مرجع تقلید و فقیه و حکیم و عارف گرفته تا خطیب و ادیب و نویسنده و شاعران پرآوازه هم دیده می‌شود و گردآوری این همه خود گروهی از ادیبان و شاعران را می‌طلبد تا کاری را همانند و همسان «الغدیر» پی ریزند.

بجاست که همین کار با همان ترتیب «الغدیر» درباره غدیریّه هایی که به زبانهای دیگر غیر از عربی، بویژه فارسی سامان داده شود. با اینکه بسیاری از متون و دیوانهای پیشینیان به صورت کامل در دسترس نیست و از گزند روزگاران در امان نمانده و بسیاری دیگر نیز همچنان به صورت نسخه های خطّی در کتابخانه های جهان خاک می‌خورند، باز مشکل می‌توان دیوانی را یافت که از نام امیرالمؤمنین علی(ع) و مدح مولای غدیرخم محروم مانده باشد.

برای اثبات این سخن کافی است تا گلگشتی در آثار چهار شاعر بزرگ ایرانیعنی فردوسی، سعدی، مولوی و حافظ داشته باشیم. حماسه سرای بزرگ باستان حکیم ابوالقاسم فردوسی (م411ق) گوید:

چه گفت آن خداوند تنزیل و وحی

خداوند امر و خداوند نهی

که من شهر علمم، علیّم در است

درست این سخن گفت پیغمبر است

گواهی دهم کاین سخن را ز اوست

تو گویی دو گوشم به آواز اوست

اگر چشم داری به دیگر سرای

به نزد نبی و وصی گیر جای

منم بنده اهل بیت نبی

ستاینده خاکِ پای وصی

خود آن روز نامم به گیتی مباد

که من نام حیدر نیارم به یاد

بر این زادم و هم بر این بگذرم

یقین دان که خاک پیِ حیدرم5

حکیم طوس، چنان که از ابیات بالا نیزپیداست، هرگاه از امام علی(ع) یاد می‌کند بیش از هر وصف دیگر به «وصایت» تکیه می‌کند و همیشه با تأکید صریح، حضرتش را «وصیّ» می‌نامد که همین خود می‌تواند حاکی از اعتقادی باشد که فردوسی بی گمان به حقانیّت غدیر داشت.

از فردوسی که بگذریم به ترتیب تاریخی می‌رسیم به جلال الدین محمّد مولوی (م670ق) که در دیوان شمس تبریزی خویش گوید:

تا صورت پیوند جهان بود علی بود

تا نقش زمین بود و زمان بود علی بود

شاهی که ولی بود و وصی بود علی بود

سلطان سخا و کرم و جود علی بود …

آن شیر دلاور که ز بهر طمع نفس

در خوان جهان پنجه نیالود علی بود

آن کاشف قرآن که خدا در همه قرآن

کردش صفت عصمت و بستود علی بود

آن عارف سجّاد که خاک درش از قدر

از کنگره عرش برافزود علی بود

آن شاه سرافراز که اندر ره اسلام

تا کار نشد راست نیاسود علی بود

آن قلعه گشایی که در قلعه خیبر

بر کَند به یک حمله و بگشود علی بود

چندان که در آفاق نظر کردم و دیدم

از روییقین در همه موجود علی بود

این کفر نباشد سخن کفر نه این است

تا هست علی باشد و تا بود علی بود6

ملای رومی در این غزل، مولا علی(ع) را مانند شاعری شیعی با اوصاف و امتیازهایی چون: «ولی»، «وصی» و «معصوم به نصّ قرآن» می‌ستاید. او در ضمن رباعیات خود چنین می‌گوید:

رومی، نشد از سرّ علی کس آگاه

زیرا که نشد کس آگه از سرّ الاه

یک ممکن و این همه صفات واجب

لاحول ولا قوّة الاّ باللّه7

مولوی در دفتر اوّل از مثنوی معنوی گوید:

از علی آموز اخلاص عمل

شیر حق را دان منزّه از دغل

در غزا بر پهلوانی دست یافت

زود شمشیری برآورد و شتافت

او خدو انداخت بر روی علی

افتخار هر نبی و هر ولی

در ادامه همین مثنوی گوید:

در شجاعت شیر ربّانیستی

در مروّت خود که داند کیستی…

ای علی که جمله عقل و دیده ای

شمّه ای واگو از آن چه دیده ای

تیغ حلمت جان ما را چاک کرد

آب علمت خاک ما را پاک کرد

باز گو دانم که این اسرار هوست

زانکه بی شمشیر کشتن کار اوست…

بازگو ای بازِ عرش خوش شکار

تا چه دیدی این زمان از کردگار؟

چشم تو ادراک غیب آموخته

چشمهای حاضران را دوخته…

راز بگشا ای علی مرتضی

ای پس از سوء القضا حسن القضا…

چون تو بابی آن مدینه علم را

چون شعاعی آفتاب حلم را

باز باش ای باب رحمت تا ابد

بارگاه ما له کفواً احد8

در دفتر ششم مثنوی نیز به تفسیر حدیث من کنت مولاه فعلیّ مولاه می‌پردازد و می‌گوید:

زین سبب پیغمبر با اجتهاد

نام خود و آن علی مولا نهاد

گفت هر کس را منم مولا و دوست

ابن عمّ من علی مولای اوست

کیست مولا آن که آزادت کند

بند رقیّت ز پایت بر کَند

چون به آزادی نبوّت هادی است

مؤمنان را ز انبیا آزادی است

ای گروه مؤمنان شادی کنید

همچو سرو و سوسن آزادی کنید9

پس از مولوی می‌رسیم به شیخ مصلح الدین سعدی شیرازی (م690ق) و می‌بینم که وی نیز کسی از اصحاب پیامبر(ص) را مانند علی(ع) نستوده است:

جوانمرد اگر راست خواهی ولی است

کرم پیشه شاه مردان علی است10

سعدی در این بیت از امیرمؤمنان(ع) با نام «ولی»یاد می‌کند. او در ضمن قصیده ایحضرتش را «سردار اتقیا»، «معصوم مرتضی» و… می‌نامد:

کس را چه زور و زهره که وصف علی کند

جبّار در مناقب او گفته: «هل اتی…»

دیباچهّ مروّت وسلطان معرفت

لشکرکش فتوّت و سردار اتقیا

فردا که هر کسی به شفیعی زنند دست

ماییم و دست و دامن معصوم مرتضی11

مرحوم قاضی نور اللّه شوشتری از کتاب «خلاصة المناقب» مولانا نورالدین جعفر بدخشی قصیده ای از قصاید سعدی را نقل می‌کند که در ضمن آن سعدی گوید:

به آن روزی که وحی آمد نبی را

که از پالان اشتر ساخت منبر

که بعد از مصطفی در کلّ عالم

نَبُدْ فاضلتر و بهتر ز حیدر

پس از احمد امام حق علی دان

که بود او نفس معصوم مطهّر12

پس از سعدی به شاعر عارف،حافظ شیرازی (م792ق) می‌رسیم و می‌بینیم که لسان الغیب نیز همین نوا را می‌نوازد و می‌گوید:

مردی ز کننده درِ خیبر پرس

اسرار کرم ز خواجه قنبر پرس

گر تشنه فیض حق به صدقی حافظ

سرچشمه آن ز ساقی کوثر پرس13

و در غزلی که زبان زد خاص و عام است چنین گوید:

ای دل غلام شاه جهان باش و شاه باش

پیوسته در حمایت لطف الاه باش

از خارجی هزار به یک جو نمی‌خرند

گو کوه تا به کوه منافق سپاه باش …

آن را که دوستی علی نیست کافر است

گو زاهد زمانه و گو شیخ راه باش

امروز زنده ام به ولای تو یا علی

فردا به روح پاک امامان گواه باش14

و در قصیده نخست که دیباچه دیوان نیز به حساب می‌آید چنین گوید:

نوشته بر در فردوس کاتبان قضا

نبی رسول و ولی عهد حیدر کرّار

امام جنّی و انسی علی بود که علی

ز کل خلق فزونست از صغار و کبار

علی امام و علی ایمن و علی ایمان

علی امین و علی سرور و علی سردار…

علی ز بعد محمّد زِ هر که هست بِه است

اگر تو مؤمن پاکی بکن بر این اقرار…

به حقّ دین محمّد بخون پاک حسین

به حقّ مردم نیک از مهاجر و انصار

که نیست دین هدی را به قول پاک رسول

امام، غیر علی بعدِ احمد مختار15

این رباعی معروف نیز زینت بخش دیوان حافظ است:

قسّام بهشت و دوزخ آن عقده گشای

ما را نگذارد که درآییم زپای

تا کی بود این گرگ ر بایی، بنمای

سر پنجه دشمن افکن ای شیر خدای16

حافظ شیرازی در این اشعار به پیروی از احادیث معتبر و روایتهای متواتر، امام علی(ع) را «ساقی کوثر»، «کننده در خیبر»، «سرچشمه فیض حقّ»، «ولیِّ عهدِ رسول(ص)»، «امامِ انس و جنّ»، «پس از محمّد(ص) از همه برتر و افضل»، «قسّام بهشت و دوزخ»، «شیر خدا» و بالاخره، «به قول پاک رسول(ص) تنها امام اسلام پس از احمدِ مختار(ص)» می‌داند.

اینک که با اشعار لسان الغیب شیرازی گلگشت دلنوازمان در دیوانهای چهار شاعر بزرگ (ارکان اربعه شعر فارسی) به پایان رسید، بر می‌گردیم و غدیر خم را در آثار شاعران دیگر پی می‌گیریم. در این نوشته از سده چهارم هجری آغاز می‌کنیم و قرن به قرن تا سده چهاردهم پیش می‌رویم و زیر نام هر شاعر،اشعاری از او نقل می‌کنیم و محل شاهد را نیز می‌آوریم و در صورت لزوم توضیحی مختصر را نیز اضافه می‌کنیم.

قرن چهارم

1ـ کسایی مروزی، ابوالحسن مجد الدین (متولّد 341ق):

مدحت کن و بستای کسی را که پیمبر

بستود و ثنا کرد و بدو داد همه کار

آن کیست بدین حال، که بوده است و که باشد

جز شیر خداوندِ جهان، حیدر کرّار؟

این دین هُدی را به مَثَل دایره ای دان

پیغمبر ما مرکز و حیدر، خط پرگار

علم همه عالم به علی داد پیمبر

چون ابر بهاری که دهد سیل به گلزار17

حکیم کسایی که تخلّص شاعرانه اش را از حدیث کساء برگرفته است در مدح مولا علی(ع) قصیده بلندی دارد که با این بیت شروع می‌شود:

فهم کن گر مؤمنی فضل امیرالمؤمنین

فضل حیدر، شیریزدان، مرتضای پاکدین

فضل آن کس کز پیمبر بگذری فاضلتر اوست

فضل آن رکن مسلمانی، امام المتّقین

و در ادامه می‌گوید:

ای نواصب، گر ندانی فضل سرّ ذوالجلال

آیت «قُربی» نگه کن و آنِ «اصحاب الیمین»

«قل تعالوا ندع» بر خوان، ور ندانی گوش دار

لعنتیزدان ببین از «نبتهل» تا «کاذبین»

«لافتی الاّ علی» برخوان و تفسیرش بدان

یا که گفت و یا که داند گفت جز روح الامین؟

آن نبی، وز انبیا کس نی به علم او را نظیر

وین ولی، وز اولیا کس نی به فضل او را قرین

آن چراغ عالم آمد، وز همه عالم بدیع

وین امام امّت آمد وز همه امّت گزین18

کسایی مروزی، ممدوح و برگزیده خدا و رسولش را با تصریح به آیه «مودّتِ قربی» و آیه «مباهله» و سوره «هل اتی» می‌ستاید و آن حضرت را «رکن مسلمانی»، «ولیِّ بی مانند» و «سرّ ذوالجلال» می‌داند و «امیرالمؤمنین»، «امام المتّقین»، «امام امّت»، «برگزیده امّت» توصیف می‌کند و با صراحت می‌گوید که پیامبر(ص) او را ثنا کرد و ستود و همه کارها را به او سپرد.

2ـ دقیقی طوسی، ابو منصور محمّد بن احمد (م341هـ):

کیوس وار بگیرد همی به چشم آلوس

بسان فرّخ شهبا امیر روز غدیر19

پر واضح است که مراد از «امیر روز غدیر» امیرمؤمنان علی(ع) است و تا آنجا که ما تفحّص کردیم توان گفت که این بیت دقیقی، قدیمترین شعری است که با صراحت تمام از روز غدیر سخن گفته است.

قرن پنجم

3ـ منوچهری دامغانی (م432هـ):

آهنی در کف، چون مرد غدیرخم

به کَتِف باز فکنده سر هر دو کُم20

در لغت نامه دهخدا، زیر مدخل «غدیرخم» به همین بیت از منوچهری استشهاد شده است و مصحّح دیوان، آقای دبیر سیاقی نیز نوشته است: «ظاهراً [!] مراد حضرت امیرالمؤمنین علی(ع) است.»21،با عنایت به بیت مورد بحث، یکی از پژوهشگران نوشته است: «ظاهراً نخستین شعری که در آن، نامِ غدیرخم آمده، از منوچهری دامغانی باشد». 22 امّا چنانکه پیش از این آوردیم معلوم شد که یک قرن پیش از منوچهری، دقیقی طوسی از «امیر روز غدیر» نام برده بود. دیگر اینکه منوچهری دامغانییادکرد دیگری نیز از غدیرخم دارد و با بهره جستن از صنعت ایهام التناسب می‌گوید:

کس را خدای، بی هنری مرتبت نداد

بیهوده هیچ سیل نیاید سویِ غدیر

باشد همو بزرگ و چنو روزِ او بزرگ

باشد شقی حقیر و چنو روزِ او حقیر23

4ـ ناصر خسرو قبادیانی (394ـ481ق):

شرف مرد به هنگام پدید آید از او

چون پدید آمد تشریف علی روز غدیر

بر سر خلق مر او را چو وصی کرد نبی

این، به اندوه در افتاد از او، آن به زحیر

حسد آمد همگان را ز چنان کار از او

برمیدند و رمیده شود از شیر، حمیر

او سزاید که وصی بود نبی را در خلق

که برادرش بُد و بِنْ عم و داماد و وزیر

و در ادامه می‌سراید:

ای که بر خیره همی دعوی بیهوده کنی

که فلان بودت از یاران، دیرینه و پیر

شرف مرد به علم است، شرف نیست به سال

چه درآیی سخن یافه همی خیره بخیر؟

یافت احمد(ص) به چهل سال مکانی که نیافت

به نود سال براهیم(ع)، از آن عشر عشیر

علی آن یافت ز تشریف که در روز غدیر

شد چو خورشید درخشنده در آفاق، شهیر24

و در جای دیگری گوید:

با خرد باش یکدل و همبر

چون نبی با علی به روز غدیر25

و در قصیده ای به مطلع:

بنالم به تو ای علیم و قدیر

ز اهل خراسان صغیر و کبیر

می گوید:

بیاویزد آن کس به غدر خدای

که بگریزد از عهد روز غدیر

چه گویی به محشر اگر پرسدت

از آن عهد محکم، شبر یا شبیر26

و در چکامه بلندی گوید:

آگاه تو نیی که پیمبر که را سپرد

روز غدیرخم، به منبر، ولایتش

آن را سپرد کایزد مر دین و خلق را

اندر کتاب خویش بدو کرد اشارتش

آن را که چون چراغ بُدی پیش آفتاب

از کافران شجاعت، پیش شجاعتش

آن را که در رکوع، غنی کرد بی سؤال

درویش را به پیش پیمبر، سخاوتش

آن را که کس به جای پیمبر جز او نخفت

با دشمنان صعب به هنگام هجرتش27

و ضمن چکامه ای دیگر چنین گوید:

آن که معروف به او شد به جهان روز غدیر

وز خداوند ظفر خواست پیمبر به دعاش

هر خردمند بداند که بدین وصف علیست

چو رسید این همه اوصاف به گوش شنواش28

و نیز همو گوید:

ندانم جز این عیب مر خویشتن را

که بر عهد معروف روز غدیرم29

5ـ ابوالمفاخر رازی (م511ق):

بال مرصع بسوخت مرغ ملمع بدن

اشگ زلیخا بریختیوسف گل پیرهن

این بیت مطلع قصیده پرآوازه ای است که رازی در مدح حضرت امام رضا(ع) سروده که شاعرانِ پس از او به استقبال آن رفته اند، ابوالمفاخر رازی در ضمن آن گوید:

کرده زِخارا خمیر همچو امیر غدیر

از کف پیر فطیر، پشت تنور دمن30