تبیان، دستیار زندگی

مقدمه اول: ادبیات عامه پسند و نگاه فرم گرایانه

نقد ادبی معاصر جهان اگر چه نگاه های صرفا فرمالیستی و کاملا ساختار گریانه را همواره به باد انتقاد گرفته است اما بر معنا سالاری و دیکتاتوری معنا نیز انتقاد شدید دارد. نظرات اندیشمندانی که فراتر از درون مایه اثر، به فرم، شکل و زبان نیز توجه تام و تمام دارند بسیار حائز اهمیت است. هولدرلین شعر را در زبان خلاصه می کند و معتقد است موسیقی، تخیل و اندیشه در کلمه و به تبع آن در زبان وجود دارد و همه هنجارهای ادبی به نوعی با زبان ارتباط تنگاتنگ دارد. شکلوفسکی، یاکوبسن و بسیاری از فرمالیست های روسی ادبیات را در فرم تعریف می کنند و پیش از آنها تولستوی در کتاب "هنر چیست؟" ادبیات و اصولا هنر را روایتگر احساسات و عواطف بشری می داند با این حال در آثار ماندگار خود از قدرت زبان غافل نیست. پل والریمعتقد است "معناهمیشه در اطراف ما وجود دارد. آنچه اهمیت دارد چگونگی به دام انداختن این محتویرایج است" و بر همین اساس او شعر را نه "چه گفتن" بلکه "چگونه گفتن" می داند. اینگونه نگاه فرمالیستی به شعر در نیمه اول قرن بیستم با نگاه فرمالیست های روسی بهم می آمیزد و شعر را در در تلفیق بافتار و ساختار و در نهایت فرم های درونی و بیرونی اثر تعریف می کند.

اگر چه نمی توان به طور قطع و یقین در باب تفاوتنگاه عوامانه و نگاهی کاملا تخصصی به ادبیات حکمی صادر کرد اما به گمانم این اصلحتمیت دارد که خواص در فراسوی جنبه های معنایی اثر، از فرم نیز غافل نمی مانند اماعوام را به جنبه های زیباشناختی ظاهری آثار ادبی کمتر سرو کاری هست. به عکس دربسیاری از نظریه پردازی های امروز و دیروز گاه به نحله هایی بر می خوریم که تمامسعی خود را بر چند و چون شکل و ساختار اثر معطوف داشته و نگاهی کاملا فرمالیستی وساختار گرایانه دارند. وقتی می گویم عوام یعنی طیف کثیری از مخاطبان غیرمتعهد یابعضا مهمانان ناخوانده ادبیات که همواره نگاه حاشیه ای و غیرحرفه ای به ادبیات و شعر دارند. از این نظرگاه حتی فلان فوق تخصص قلب که برای خواندن غزلی از حافظ  چند بار سکته ناقص می کند هم عام خوانده می شود. عوام را انگار با ظرافت های صوری و ظاهریادبیات کاری نیست و اگر هم اثری ادبی فراتر از معنای سهل الوصول و ساده، تاثیری درمخاطب عام داشته باشد بیشتر تاثیری ناخودآگاه است چنانکه بسیاری از مردم بدوندانستن معنای بیتی از حافظ، مدام آن را زمزمه می کنند گویی جنبه های فیزیکی اثر وموسیقی کلام آنها را با خود می برد اما همواره از دریافت چگونگی این تاثیر عاجزند وبه همین میزان از لذت بردن از جنبه های زیباشناختی اثر محروم. اما حقیقت این است که بحث ما بسیار فراتر از اینها و قطعا مشکل بسیار پیچیده و مسبوق به سابقه تر از آن است که در چند جمله آن هم در جایی که سخن از شاعر عامه پسندی چون سعدی است قابل بحث و بررسی باشد. دکتر ضیاء موحد در کتابیبا عنوان "سعدی" اشاره می کند که یک مرد نمازگزار برای نقش و نگارهای مسجد شیخ لطفالله وارد مسجد نمی شود. او شاید کمترین توجهی نیز به گنید دوار و نقش و آذین مسجدنداشته باشد. برای او مسجد، مسجد است

برای بسیاری از مخاطبان ادبیات هم شعر، شعر است وبه زعم این گروه شعر یعنی معنا و صد البته همین نگاه غیر متعهدانه است که ابیاتمعجزه آسای حافظ را با تمام تکنیک های بیانی و زبانی با شعر ساده و دچار تزلزلمولانا در یک ترازو قرار می دهد. مولانا تعهدی به حروف و کلمات و اصولا زیبایی هایظاهری شعر ندارد. همیشه به دم دست ترین کلمات قناعت می کند و اگر هم گاهی برایکنکاش کلمه وقت گذاشته باشد غالبا ( و چیزی بیشتر از غالبا) معنا را مد نظر داشتهاست. شاید به همین دلیل است که مثنوی معنوی و غزلیات شمس با همه عظمتی که از جهاتاندیشگی و عمق معنا دارد از جهات لفظی بسیار بی تعهد عمل کرده است تا جایی که گاهیبه سخیف ترین و ساده ترین نوع نظم تن در داده است. البته دوستان مولانا توجیهاتمتعددی بر این موضوع دارند که البته برخی از این توجیهات عالمانه تر به نظر می رسد. گروهی عارف پیشگی مولانا و عدم توجه او به صورت را ارائه کرده و ابیاتی از او را دلیل می آورند که خود در بیان نظرگاه های مولانا در باب لفظ و معنا بسیار قابل تاملاست. در مقاله ای دیگر با عنوان "لفظ و معنا در نظرگاه مولانا" به تشریح اینموضوع در ذهن و زبان مولانا پرداخته ام که خواننده گرامی را به آن نوشته ارجاع میدهم. اندک آشنایی مخاطب با ظرافت های زبان شعر می تواند ضعف شدید مولانا از ایندیدگاه را بر ملا کند.

شاعران سبک هندی از این جهت تفاوت آشکاری با مولانا و گونه های زبانی و بیانی او دارند. توجه تام و تمام به کلمات وظاهر الفاظ و گونه چینش واژگان برای خلق مضمونی بکر و بدیع و دور از ذهن، شاعر سبکهندی را از تعهد معنا غالباغافل داشته است. نه اینکه در شعر سبک هندی معنا حضورندارد بعکس شاعران در پس مضمون سازی های خود به دنبال کشف معنایی شگرف و شگفتند اماتوجه بیش از حد آنها به مضمون آفرینی و باریک اندیشه و غوطه در الفاظ و واژگان وصور خیال آنها را نسبت به معنا بی توجه نشان می دهد و البته حقیقت هم همین استچندانکه بقول امروزی ها روی حرف این طیف از شاعران نمی توان حساب کرد. چون از دیدآن ها مهم نیست چه می خواهند بگویند. مهم این است که شعر از دیدگاه زبان و ظرافتهای هنرمندانه سخن و حصول کشف های زبانی حرفی برای گفتن داشته باشد یا نه. در سبک هندی گاه به دوبیت متوالی در یک غزل بر می خوریم که از لحاظ معنایی با هم در تضاد آشکارند اما شاعر تنها به صرف علاقه ای که به ساختن دو مضمون از دو تصویر عینی از عالم واقع دارد اینگونه به دو گونگی در بیان متهم است. این دو بیت متوالی ازیک غزل هندی انتخاب شده است با دو نتیجه گیری متعارض در باب ستم و ستمگری:

بر ستمکاران عالم بد نمی گردد سپهر // عید قرباناست دائم خانه قصاب را

بر ستمگر بیشتر دارد اثر تیغ ستم // خانه ویران ازتعدی می شود سیلاب را

مخاطب آخر کار می ماند که بالاخره زندگی بر وفق مراد ستمگران است یا نه ؟ صائب معروف ترین شاعر این سبک، به گواهی تذکره نویسان از شاعران متمول عصرخود بوده است. اما هم او به جهت پای بندی به خیالبندی و مضمون آفرینی، بیتی را خلق می کند که با واقعیت های زندگی او همخوان نیست:

دل دشمن به تهی دستی من می سوزد //  برق از این مزرعه با دیده تر می گذرد

اینگونه نگاه به ادبیات را مخاطب عامه برنمی تابد. مخاطب عامه می خواهد از شعر تاریخ زندگی شاعر را بیرون بکشد و سر وسامانی به شاخه نبات حافظ بدهد و رند شیراز را در مخاصمه تیمور به بازخواست گفته او در باب سیه چشمان کشمیری و ترکان سمرقندی بکشاند. مخاطب عامه، فرسنگ ها دور تر از زبان آوری های افصح المتکلمین می خواهد تکلیف دختر او را در تاریخ مجهول و مجعول این مرز و بوم روشن کرده و چنانکه افتد و دانی از سر و سرّ شاهد بازی های شیخ سر در بیاورد. اینگونه برخورد عوامانه با ادبیات حتی به برخی از کسانی که در ادبیات اصیل کهن مویی سفید کرده اند نیز سرایت کرده است.

سعدی شاعری عوام پسند است اما این بدان معنا نیستکه در شعر و نثر خود از جنبه های ظاهری زبانی چیزی کم گذاشته باشد بعکس سعدی از ایندیدگاه زبانزد است و در شعر و نثر او حذف بازی های فرمیک زبانی خساراتی جبران پذیربر کلام او وارد ساخته و سخنش را در حد کلامی معمول پایین می آورد.

سعدی آنگاه کهاز سر خامی جوانی بانگ بر مادر می زند سخنی ماندگار از زبان او جاری می کند که "مگرخردی فراموش کردی که درشتی می کنی". اتفاق ساده ای در این سطر رخ می دهد و آن اینکهدر شکل آرایه تضاد یا طباق، بین خردی و درشتی ارتباطی حاصل می شود و این ارتباطظریف نشانگر این است که سعدی از این بازی زبانی ساده غافل نبوده است. همین زبان بازی یا بازی زبانی سادهماندگاری این سطر را تضمین کرده است وگرنه جملاتی شبیه همین را بارها و بارها شنیدهایم اما هیچیک نتوانسته است مانند سخن سعدی خود را جاویدان کند.

این مثال ساده راآوردم تا بر این نکته تاکید ورزم که وقتی از شاهکار ها سخن به میان می آید قرارنیست اتفاق خارق العاده رخ دهد. تد هیوز ملک الشعرای شعر انگلیس در شعرمعروف  زنبورها تنها با یک واج آرایی ساده و همصدایی واجZ افکت وزوز زنبورها را با تصاویر شاعرانه می آمیزد و اثری منحصر به فرد را خلق می کند. آری گاهی معطوف داشتن ذهن و زبان به اتفاقی ساده در زبان ممکن است اثری خارق العاده بیافریند.

گلستان و بوستان و اشعار سعدی چیزی جزهمایش همین اتفاقات ساده و دم دست البته سهل و ممتنع نیست. کشف همین دقایق سادههمگنان را امکان پذیر نیست. اما کمال بی انصافی است اگر سعدی تنها در همین حوزهتعریف شود. اوج تفکرات سعدی و اندیشه های ورایی و ماورایی وی و تجربیاتی که طیسالیان اندوخته است گاهی در ساده ترین شکل ممکن نمود می یابد و به شکل حکایتی کوتاهیا غزلی عاشقانه رخ می نماید. با همه این احوال آنچه اهمیت دارد کشفیات او در حوزه زبان و چینش کلماتاست که تکلیف نهایی معنا را روشن می کند. او گاه معنایی را کشف می کند و گاهی تصویری هنرمندانه را اما غالبا هنر او در کشف زبان رخ می دهد. او معنایی معمول و و حتی برخی از معانی مکرر و دست خورده دیگران را با زبانی ساده درعین حال آمیخته اتفاقات زبانی ارائه می کند.

مقدمه دوم : چند مشکل تاریخی

در طول هزاره اخیر چه بسا معانی سترگ که در زبانی سخیف کاملاهدر رفته است و چه بسیار معانی ساده و بی آلایشی که در استفاده دقیق و بهینه از کلمات برای همیشه ماندگار مانده است. حتی از شعر سعدی نمونه های بسیاری در این باب می توان شاهد آورد. سعدی در رقص واژگان به همان هنرمندی از باد شکم می گوید که بادخوش نسیم بهار را به تصویر می کشد. عوام چنانکه گفته شد هرگز به هنرمندی های سعدی در حوزه فرم و زبان توجه ویژه معطوف نداشته اند شاید به همین دلیل است که در حکایات سعدی بی توجه به ساختار آثار تنها به جنبه های معنایی نظر دارند. حتی بسیاری از خواص نیز در این باب عصبیت به خرج داده وسعدی را از داستان سازی های غیرمتعهدانه بدور می دانند و شاید در اینجاست که خصوصادر قصاید و حکایت های بوستان و گلستان که ظاهرا باید بنایی بر واقعیت داشته باشدبه مشکلاتی تاریخی بر می خورند که به نحوی نامطلوب به توجیه و تفسیر غیر منطقی آنهابر می آیند.