تبیان، دستیار زندگی

sarapoem.persiangig.com/link7/shady01.htm   محمدحسین بهرامیان عضوهیات علمی دانشگاه آزاد اسلامی واحد استهبان

كریستین سن می نویسد :  در تحت تأثیر تفكرات جدید ( یعنی افكار مسیحی ، مانوی ، هندی ) آن خوش بینی كه بنیان دین زردشتی و محرک مردمان به كار و كوشش بود پژمرده و گسیخته شد . میل زهد و ترك دنیا كه در فرقه های مخالف آیین زردشت ، رواجی تمام داشت رفته رفته وارد آیین زردشتیان گردید و بنیان این دیانت را برانداخت .. در این وقت زروانیت كه در عهد ساسانی شیوعی یافته بود موجب شد كه مردمان اعتقاد به جبر پیدا كرده و این اعتقاد به منزله زهری جانگزای بود كه روح مزدیسنی قدیم را از پای درآورد .

تأثیر چنین اندیشه هایی خصوصا از اوایل قرن چهارم ، در آثار شاعرانی چون رودكی سمرقندی و شهید بلخی كاملا مشهود است :

شاد زی  با سیاه چشمان شاد

 كه  جهان  نیست  جز فسانه و باد

ز آمده تنگ دل نباید  بود

  وز گذشته  نكرد باید  یاد

ای آن كه  غمگنی و  سزاواری

 و اندر نهان سرشك همی باری

رفت  آنك رفت ، ‌آمد  آنك  آمد

 بود آنچه بود خیره چه غم داری

آزار بیش بینی  زین  گردون

 گر تو  به  هر  بهانه  بیازاری

شهید بلخی :

اگر غم  را چو آتش دود  بودی

 جهان تاریك بودی جاودانه

در این گیتی سراسر گربگردی

خرد مندی  نیابی شادمانه

توجهات خاص فردوسی بزرگ به فرهنگ ایرانی ، شعر او را در دو راهة تفكرات زروانی و مزدایی قرار داده است . خرد وزری پیرطوس ، او را از ابراز نظرات عاطفی افراطی و احساسی باز داشته و او به فراخور موضوع ، در اوایل یا مابین داستان خود به بیان موضوعاتی می پردازد كه رنگ و بویی كاملا عبرت آمیز و اندیشه ور دارد . بی اعتباری دنیا ، كوتاهی عمر ، جدال با سرنوشت و زمان ، از مهمترین موضوعات مطرح شده در اشعار اوست .

بیا تا به شادی دهیم و خوریم

چو گاه  گذشتن بود بگذریم

چه  بندی  دل  اندر  سرای  سپنج

 چه نازی به گنج و چه نالی زرنج

تأثیرات زبان و اندیشه حكیم خراسان بر شاعران دوره های بعد خصوصا خیام نیشابوری كاملا مسلم و آشكار است :

خیام نیشابوری به دلایلی معروفترین شاعر این حوزه به شمار می رود . عدم عدول خیام از چنین اندیشه هایی و تأكید تمام او بر چنین تفكرات عبرت آمیز ،‌در عین حال یأس آلوده و سیاه ، او را به عنوان شاعری صاحب سبك معرفی كرده است . چون و چرا در كار خلقت ، انكار برخی از مبانی دینی و اعتقادی ، جبرگرایی ، ناتوانی انسان در برابر مرگ از مؤلفه های معنایی شعر خیام به شمار می رود . خیام انسان را از درك راز و رموز هستی عاجز دانسته و او را به شادخواری و لذت جویی دعوت می‌كند :

تا كی غم این خورم كه دارم یا نه

وین  عمر به خوشدلی گذارم یا نه

پركن قدح باده  كه معلومم  نیست

كاین  دم  كه  فرو برم  برآرم یا نه

گروهی در تعداد رباعیات خیام و حتی در اینكه شخصی به نام خیام اصولا وجود داشته است یا نه تردید روا داشته اند . به عقیده ما حتی اگر چنانکه برخی اذعان كرده اند خیام وجود خارجی نداشته باشد اما چیزی تحت عنوان تفكرات خیامی وجودی كاملا آشكار و مسلم دارد . تفكراتی كه در قرون بعد ، شعرشاعرانی چون حافظ ، سعدی ، جامی ، صائب و دیگران را تحت تأثیر قرار داده است .

ابوبكر عتیق نیشابوری همشهری خیام ، در قصص قرآن و در بیان خلقت آدم و با اعتقادی راسخ این واژگان را رقم می زند :   آنگاه خدای تعالی بر آن گل آدم (ع) چهل روز باران اندوهان بارید تا آغشته گشت و آنگاه یك ساعت باران شادی بر آن بارید . 

سالها بعد ، رشید الدین میبدی كه آموخته های خود از پیر مناجات خواجه عبداله انصاری را بر بیاض كاغذ می ریخت در كشف الاسرار خود چنین نوشت :  در فراق دوست چندان گریستن باید كه وهمت چنان افتد كه با اشك آمیخته است و با قطرات اشك در كنارت خواهد افتاد  .

عطار نیشابوری برتری انسان بر قدسیان را وجود درد در آدمی می داند :

قدسیان را عشق هست و درد نیست

 درد  را جز  آدمی  در خورد  نیست

هر  كه  او خواهان  درد كار  نیست

از درخت  عشق  بر خوردار  نیست

گر تو هستی اصل عشق و  مرد راه

درد خواه  و  درد خواه  و  درد خواه

نظامی گنجوی در همان زمان در مكانی دور از عطار ،‌به نظم منظومه های سراسر غم و شادی خود می پردازد . وی اگر چه با وصف مناظر شادی و بزم ، شاعری شادمان و طربناك به نظر می آید اما نه غم و نه شادی هیچیك را شایسته دل بستن نمی داند :

رها كن  غم  كه دنیا غم نیارزد

مكن  شادی كه شادی هم نیارزد

مقیمی  را كه  این  دروازه  باید

غم  و شادیش را  اندازه  باید

از آن سو ، خاقانی شروانی دیگر شاعر سبک آذربایجانی با زبانی سترگ مرثیه خوان زندگی است . مرثیه كافی الدین و مرگ فرزند ، عبرت آموزی های ایوان مداین و قصیده ای كه در غم نان پرداخته است هرگز او را از شادمانگی رخساره صبح غافل نكرده است :

مرا  صبحدم شاهد جان نماید

دم عاشق و بوی پاكان نماید

مگر صبح بر اندكی عمر خندد

كه دارد دم سرد و خندان نماید

 افصح المتکلمین سعدی شیرازی شاعری عاشق است و آنگاه كه به تغزل می پردازد جز خوبی و زیبایی معشوق نمی بیند .

دوستان عیب كنندم كه چرا دل به تو بستم

باید اول به تو گفتن كه چنین خوب چرایی

گفته بودم چو  بیایی غم دل با تو بگویم

چه بگویم كه غم از دل برود چون تو بیایی

سعدی با وجود معشوق از غم ، نیستی ،‌فنا و مرگ ابایی ندارد :

وگر رسم فنا خواهی كه از عالم بر اندازی

برافشان تا فرو ریزد هزاران جان زهر مویت

سعدی آنگاه كه به اجتماع رجوع می كند و به نگارش گلستان می پردازد از نگاهی واقع بینانه تر برخوردارست و شادی و غم و تلخ و شیرین زندگی در زبانی عبرت آمیز و پند آموز به تصویر می‌كشد:

با بدان بد باش و  با  نیكان نكو

جای گل گل باش و جای خار و خار

 و آن گاه كه به گذران عمر و بی اعتباری دنیا می اندیشد زبان او در تحسر ایام رفته ، به نصیحت و پند باز می شود . كلام او در چنین مقامی دوستانه و حكیمانه است و هرگز تیرگی و تندی زبان خیام را در آن راهی نیست :

دینی آن قدر ندارد كه بر او رشك برند

یا وجود و عدمش را غم بیهوده خورند 

با اینهمه اوضاع نابسامان عصر چنگیز حتی این شاعر مسافر و گریز پای را از تبعات خود مصون نداشته است . تأثیر نابسامانیهای اجتماعی از یكسو و از سوی دیگر تفكرات اشعری سعدی كه حاصل آموخته های وی از نظامیه بغداد است او را به سرودن اشعاری سراسر عجز و دلتنگی وادار كرده است :

بگرد بر سرم ای آسیای دور زمان

به هر جفا كه توانی كه سنگ زیرینم

ما بین آسمان و زمین جای عیش نیست

 یك دانه  چون جهد  از سنگ آسیا

غم شربتی زخون دلم نوش كرده و گفت

این شادی كسی كه در این دوره خرم است

با همه این احوال ، سعدی شاعری عارف است و در این مقام كلامی دیگر گونه تر را ارائه می كند :

غم و شادی بر عارف چه  تفاوت دارد

ساقیا باده بده ساقی آن كاین غم از اوست

چون غم از اوست پس می تواند همه غمهای عالم را زیبا ببیند :

به جهان خرم از آنم كه جهان خرم ازاوست

خوشدلم بر همه عالم كه همه عالم از اوست

به حلاوت بخورم زهر كه شاهد ساقی است

به ارادت بكشم درد كه درمان هم از اوست