تبیان، دستیار زندگی

منبع: نشریه کتاب ماه ادبیات، شماره66.  نویسنده: علی یاری

درآمد
انقلاب اسلامی رخدادی تاریخی بود که به دگرگونی های گسترده سیاسی- اجتماعی و جابه جایی ارزش های بسیاری انجامید. کم ترین نتیجه به این تحولات، رخ دادن گردیسی های شتاب زده در ادبیات و به ویژه شعر ایران بود. شاعران که از آغاز دهه چهل خورشیدی در دو گروه متعهد و غیرمتعهد دسته بندی می شدند، در سال انقلاب، مرزبندی روشن تری یافته بودند. این مرزبندی در شعر پس از انقلاب و به ویژه بر سرودن یا نسرودن در حوزه جنگ تحمیلی نیز خود را نشان داد. این تمایز میان شاعران خوزستانی نیز به چشم می آید.
تأثیر دگرگونی های اجتماعی بر ساختار فرهنگی هر جامعه امکان ناپذیر است. ادبیات که برآیند فراز و فرودها، آمال و آرزوها و دردها و دریغ های هر اجتماع انسانی است، بیش ترین تأثیر را از محیط پیرامون خویش می پذیرد، و بر سمت و سوهای زندگی اثر می گذارد. هر رویدادی، معیارهایی تازه و چشم اندازهای سیاسی، اجتماعی و هنری ویژه خود را دارد. به همین دلیل جنگ تحمیلی، به عنوان رخدادی اجتماعی، از این قاعده بر کنار نیست، و از آن زمان که این توفان بلاسر از ممکن غارت به در آورد، ناگزیر بر شعر معاصر ایران در دو برهه تأثیر عمیق گذاشته است: از آغاز تجاوز تا پذیرش قطعنامه، که شعرها در حال و هوای جنگند، و از پذیرش قطعنامه تا به امروز. برخی از پژوهشگران شعر دوره نخست را «شعر جنگ» و شعر دوره دوم را «شعر دفاع مقدس» نام نهاده اند (حسینی، 1387: 12-11).

جنگ واقعیتی برهنه و دردناک است، و ادبیاتی که در پی خود می آفریند، دست کم تا مقطعی که غبارها فرو ننشسته اند، زبانی برهنه می خواهد، و هیچ کدام از زیبایی شناسی های پیشین در آن مقطع، ظرفیت بیان وضعیت زمانه را ندارند (لنگرودی، 1379: 21).
علی باباچاهی، شاعر و منتقد روزگار ما، ویژگی های زیادی را برای شعرِ دوره انقلاب به دست داده است، که درباره شعر مقطع جنگ نیز صادقند. برخی از مهم ترین ویژگی هایی که او بر شمرده چنین است:
1- وضوح و روشنی جای ایجاز و نمادگرایی را گرفت.
2- بیان خطابی جای فضاسازی تصویری را گرفت.
3- پاره ای از شاعران موزون سرا، در مواجهه با شرایط جدید جامعه و برای شتاب در کار پیام رسانی، به شعر بی وزن روی آوردند.
4- نظم و بیان منظوم، با این نیت که شعر به لحن محاوره و فهم عامه مردم نزدیک شود، جای رفتارهای زبانی و منطق شعر را پر کرد.
5- مفهوم گرایی، کشف و شهود شاعرانه را پی می زد.
6- بیش تر شعرها جنبه ای شعاری- اعلامیه ای پیدا کرده بود.
7- شعر جنبش به منظور تهییج، شور آفرینی و ... به دور از مسایل زیبا شناختی، با حرکت جامعه همراه شد.
8- گونه ای از شعر با صبغه ای مذهبی که توأم با سادگی و صراحت گسترش یافت (باباچاهی، 1380: 489- 481).

آغاز جنگ و دگرگونی تازه در شعر ایران

1- سطح فکری

1-1 توجه به مذهب و نمادهای باورداشتی و دینی
انقلاب سال 1357، ماهیت و سمت و سویی اسلامی داشت. استقرار نظام جمهوری اسلامی به پایداری این ماهیت یاری رساند. رخداد جنگ که پیش آمد، شاعران برای بیان یورش ناجوانمردانه دشمن، شرحِ جان فشانی هایِ رزمندگان، تشویق مردم به پایداری و سلحشوری و .... از عامل مذهب بهره بسیار گرفتند. در این میان موضوعات، مفاهیم و نمادهایی مذهبی مانند: واقعه کربلا، عاشورا و امام حسین (ع)، و نماز و نیایش، انتظار ظهور مهدی موعود (عج) و... بیش ترین بسامد را در شعر شاعران انقلاب و جنگ پیدا کرد. نکته ای که درباره این گونه بازتاب ها در شعر شاعران نسل انقلاب، از جمله شاعران خوزستانی، به روشنی به چشم می آید، این است که گاه توجه شاعرانی مانند آرش باران پور و بهداروند به پرداختن به مضامین یا تصویرهای آیینی، تنها به سطح کلام منحصر شده است، و گاه در شعر برخی شاعران همچون امین پور و میرشکاک در لایه های معنایی شعر تنیده شده اند. برای مثال پژوهشگری این ویژگی را از بارزترین جلوه های شعر قیصر برشمرده و نوشته است: «مهم ترین ویژگی شعر او، دوری از عریان گویی مضامین آیینی است، و این فاصله ای است که او از "برهنگی" مضمون می گیرد» [احمدی آریان، 1386: 11). اکنون برخی نمونه ها را که بازتاب دهنده این ویژگی ها در شعر شاعران خوزستان است، مرور می کنیم:

حنجره ها روزه سکوت در گرفتند
پنجره ها تار عنکبوت گرفتند

چون پر پروانه تا که دست گشودم
دست مرا لحظه قنوت گرفتند
(امین پور، 1372: 77)

می بینمت
افسار شترانت در دست،
بر ماسه زار
تشنه
متلاطم
خورشیدوار
عشق بزرگ خدا را
عشق بزرگ خود را
از مکه تا مدینه
به دیدار مصطفای پدر می بردی
می بینمت
که می گذری آذرخش وار
و روزنامه ها در انتشار تو می کوشند
(میرشکاک، 1388: 129)

تشنه کامان را بشارت می دهم از دشت عباس
ساتگینِ فتح از عباسِ آب آور بگیرید
(مهر آذین، 1385: 186)

با بیرق خون می رسد سردار فاتح
با ذوالجناح و بر لبش آیاتی از روز
(بهداروند، 1362: 33).

گم در تصویر خویشم
که برنشسته است
به سجاده ای که می بردم تا دورترین جای عشق!
و پلک هایم تنها یک بار به قنوت افراشته می شوند
و دستانم به تکبیر خویش
«قدقامت» عشق را
ترانه می کنند!
(باران پور، 1376: 46)
خانه ام، گورم شد
آبادی گورستان
درختان سبز، انگار قیام به نماز میت داشتند
(همو: 130)
به بوی عشق
به شهر خرم خون رفتم
و کنار خورشیدهای بی غروب
نماز نافله خواندم.
(صالح عطارزاده، 1386: 15)
سال ها رفت که ما
دل آن شاعر را
پای دیوار غروب
زیر گلدسته آلاله سرخ
پشت پیشانی پروانه عشق...
(هرمزی، آبان 1388: 6)

2 -1- ستایش شهیدان و سرداران، جانبازان، آزادگان
بخش زیادی از درون مایه های شعر جنگ و دفاع مقدس، با ستایش دلاوری ها و از جان گذشتگی قهرمانان آن دوره خون بار آمیخته است. مضمون یابی و یاد کرد برخی از ویژگی های شخصیت های انقلابی معاصر و گذشته نیز در همین بستر جای می گیرند:

سبلان هیبتِ خزر رفتار!
برف و خون! امتزاج سرخ و سفید!

گرگ و دریا پلنگ خواهد زاد
گرگ و کهسار، جنگجوی شهید
(میرشکاک، 1388: 235)

(به یاد شهید محمد جهان آرا):
تمثیلی از شهامت و پیکار بود
«محمد»
با رادمردی و نستوهی
از طلوع انقلاب
تا روزهای خون و آتش و رزم
(عطارزاده، 1386: 33)

از تو قصه ها دارد، داغ و زخم و زندان بان
مرگ با تو می جنگید در سکوت اردوگاه
(سعیدی راد، 1387: 63)

آنجا! آن صندلی پر شوکت موَکّل مردم
از آن هیچ کس نیست
روزی «مدرس» نشسته بود
و دیگر روز
یاوه گویان میهن فروش
(باران پور، 1376: 164)

3 -1- ستیز با ظلم و حمایت از ستم دیدگان
در میان شعرهایی که در حال و هوای جنگ و دوره پس از پذیرش قطعنامه سروده شده اند، یافتن مضمون هایی در ستایش مقاومت در برابر ستم استکبار جهانی، و حمایت از مظلومان در جای جای این کره خاکی کاری است آسان. بخش عمده این درون مایه پیوندی مستحکم با مسئله فلسطین دارد. برای نمونه پاره هایی از دو شعر قیصر امین پور و آرش باران پور را با هم می خوانیم:

در انتهای کوچه شب، زیر پنجره
قومی نشسته خیره به تصویر پنجره

این سوی شیشه، شیون باران و خشم باد
در پشت شیشه بغض گلوگیر پنجره
(امین پور، 1372: 147)

بر آوازهای روستایی من
فلسطین قهرمان
جای دیگری دارد،
و ترانه های آزادی این قوم
روزی فرا می رسد
که ورد زبان کودکان جهان خواهد شد.
(باران پور، 1376: 157)

4 -1- بهره گیری از اصطلاحات و نمادهای ادبیات عرفانی

در سریرِ دار بس منصور داری غرق خون
زین سبب منصورِ خونین آستانت خوانده اند
(بقّالان، 24 خرداد 1366: 2)

آهسته قدم بردار
ای یار
اینجا نیلوفر کاشته اند....
(حسینی، مهر 1374: 44)

به یک پیاله چه دارد جنون ما رنگی
بگو که حرف سبوها در این میان باشد
(شیدای دزفولی، آذر 1387: 19)

خوشا بهار شهادت، بهار زیبایی
دمی پیاله زدن از سبوی شیدایی
(نجاتی، 1389: 87)

سرخوش از باده نورانی توحید شویم
سنگ تعزیر به جام هوس جم بزنیم
(بهداروند، 1362: 47)

موجیم و وصل ما، از خود بریدن است
ساحل بهانه ای است، رفتن رسیدن است

تا شعله در سریم، پروانه اخگریم
شمعین و اشک ما، در خود چکیدن است
(امین پور، 1372: 151)

زیُمن نشئة یک غمزه تو تا دم مرگ
مرا به سر هوس مستی از شرابی نیست
(میرشکاک، 1388: 436)

2- سطح زبانی

1 -2- بهره گیری از واژگان و اصطلاحات جنگ قدیم
بسیاری از شاعرانی که با کاروان شعر انقلاب همراه شدن دو پس از آغاز جنگ تحمیلی، همت خویش را مصروف سرودن شعرهایی با درون مایه ایثار و مقاومت دلیرانه مردم در برابر هجوم همه جانبه عراق و هم پیمانانش کردند. با این که برخی از اینان خود تفنگ به دست گرفته بودند و دوشادش رزمندگان می جنگیدند، در همان حال از نمادها و رزم ابزارهایی در شعر خویش بهره می گرفتند که با جنگ مدرنی که خود در فرایند آن حضور داشتند، هیچ سنخینی نداشت. گویی فراموش کرده بودند که این مفاهیم مربوط به زمانه ای بوده است بسیار پیشتر از روزگار ما، در حالی که جوانان ایرانی در جبهه ها آماج انواع گلوله ها و بمب های شیمیایی بودند. محمد بقالان، مجید زمانی اصل، یوسفعلی میرشکّاک و حسین مهرآذین تیر، کمان، خدنگ، شمشیر، فیل و فیلبان در سروده های خویش بهره می بردند:

به آن که تیر بلا از کمان فاجعه زد
بگو: که سوی تو اینک کمانه می آید
(ساکی، 1388: 40)

خرمشهر!
هم از خاک پاک تو بود
که جنگاوران خورشیدی میهنم
از شانه های اروند
خدنگ نور
به سینه تفتان کاشتند
(همان: 72)
شمشیرها
به سوی تو می آیند
و از تو می گذرند
بی آن که بر تن تو گزندی به جا نهند
(میرشکّاک، 1388: 127)

دشمن به فیل و فیلبانان بود مغرور
سجّیل دوزخ بر عدو یک سر گشودند
(مهرآذین، 1385: 174)