تبیان، دستیار زندگی

منبع : دانشکده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه شهید باهنرکرمان-نشریه ادبیات پایداری-سال دوم شماره 3 و 4.
نویسندگان: دکتر کبری روشنفکر، سجّاد اسماعیلی، مرتضی زارع برمی

با تأکید بر دفتر شعری (اشیاء حذفتها الرقابه)

 

1- مقدّمه

هم زمان با پدیدار شدن نیروهای شر، سلطه گر و خودکامه، انحصاری شدن قدرت تصمیم گیری، حمله به ارزش ها و هنجارهای پذیرفته شده و تضعیف آن ها، تجاوز به مرزهای سرزمینی دیگران با هدف اسارت و غارت، واژه پایداری در ذهن و روح انسان حق طلب آزادی خواه شکل گرفت و میراث ادبی ملل هم از پایداری سرود و نوشت.

1-1-بیان مسئله پژوهش

قدرت یافتن حزب بعث، دوره ای سرنوشت ساز در تاریخ ملّت عراق است چرا که تمام ساختارهای زندگی و قوانین جامعه را تغییر داد و با حاکم کردن فضای استبدادی، ارزش های پذیرفته شده را به ضد ارزش تبدیل کرد. لذا طبقه روشنفکر جامعه از جمله شاعران، با آفرینش آثار اعتراض و انتقادی، ناخشنودی خود را نسبت به اوضاع حاکم اعلام کردند. جواد جمیل شاعر مقاومت عراق، هم سو با جریان آزادی خواه به سرایش اشعار مقاومت پرداخت.
پژوهش حاضر بر آن است تا وجوه بارز و متمایز شعر مقاومت عراق را با تکیه بر دفتر شعری «اشیاء حذفتها الرقابه» از «جواد جمیل» بررسی کند.

2-1-سؤال پژوهش

- عوامل ظهور وجوه مقاومت و درونمایه های اصلی مقاومت در شعر «جواد جمیل» چیست؟

3-1-مواد و روش پژوهش

داده های مورد استفاده پژوهش حاضر، دفتر شعری «اشیاء حذفتها الرقابه» از شاعر مقاومت عراق، «جواد جمیل»، است. روش خاص پژوهش تحلیلی-توصیفی است. که با تحلیل شواهد درون متنی و مراجعه به منابع کتابخانه ای و اینترنتی انجام می گیرد.

4-1-پیشینه پژوهش

در حوزه شعر مقاومت عراق، پژوهش هایی همچون؛ «نگاهی به تاریخ سیاسی عراق از پایان جنگ جهانی اول تا روی کار آمدن حزب بعث»(ع. لجمیلی، 1370)، «هشتاد روز مقاومت»(سعید تاجیک، 1373)، «الغربه فی الشعر العربی، الشاعر العراقی المهاجر نموذجاً»(سید عدنان اشکوری و دیگران، 1386) و «اشغال گری در شعر امروزین عراق»(علی نظری و دیگران، 1389) انجام شده است امّا پژوهشی که با تکیه بر آثار «جواد جمیل»، به مطالعه ادبیّات مقاومت عراق بپردازد، دیده نشد.

5-1-هدف پژوهش

- بررسی درونمایه های مقاومت در اشعار «جواد جمیل» و آشنایی با شرایط استبدادی عراق در دوران حاکمیّت حزب بعث.

2- چارچوب نظری پژوهش

1-2-درون مایه

درون مایه، در آثار ادبی معاصر، مترادف با «مسائل اصلی»(شفیعی کدکنی، 1380: 18) و «محتوا و مضمون» مصطلح شده است. (یاحقی، 1382: 18) و «در حقیقت، معیارهای اصلی حاکم بر شعر از لحاظ تفکّر، شناخت و ساختمان فنّی است.» (شفیعی کدکنی، 1380: 19) بنابر سنت معمول به معنای «مقصود»، «غرض»، «منظور»، «معنی»، «مدعا»، و رساتر از همه این معانی، «پیام» به کار گرفته می شود.(فرزاد، 1376: 25) که در برگیرنده حرف اصلی صاحب اثر، اندیشه مرکزی، جهان بینی و نگرش اوست.

2-2-ادبیّات مقاومت عراق

ادبیّات مقاومت عراق با توجه به مطالعات انجام گرفته به دو دوره: عثمانی (قرن 19) و حاکمیت حزب بعث (قرن 20) تقسیم می گردد.
بدون شک جنگ های دولت عثمانی، تأثیر زیادی در برانگیختن احساسات مردم و به ویژه شاعران آن دوره داشت. در این میان شاعرانی همچون جمیل صدقی الزهاوی و معروف الرصافی در اعتراض به سلطه عثمانی و مستعمرین فرانسوی و انگلیسی و ایتالیایی، اسلوب جدیدی از شعر را به نام شعر مقاومت پدید آوردند و اشعار و نوشته های خود را در حوزه ادبیّات مقاومت عرضه کردند. (خضر، 1968: 27-30) به عنوان مثال اگر دفتر شعری الرصافی را ورق بزنیم، در می یابیم که او سه قصیده را به تشویق مسلمانان به جنگ و دفاع از طرابلس اختصاص داده است (عزّ الدین، 1965: 44-94).
مفهوم این اشعار در دهه دوم از قرن نوزده، غالباً رنگ و بوی اعتراض و نگرانی داشته است؛ این مفاهیم را می توان در اشعار برخی از آن شاعران مثل الزهاوی دریافت:
و مضطربٌ یکشو الحریق کانّما
بأثواب ممّا یلی جلده جمرٌ
به گفته ناقدان، شایسته بود که شاعر در این بیت به جای کلمه «الحریق» از کلمه «الغرام» استفاده کند چرا که موضوع شعر غزل است. ولی شاعر به دلایلی که نگرانی او را برمی انگیخته است، شعر خود را به این شکل درآورده است (الزبیدی، 1999: 9)
در دوران حاکمیّت حزب بعث عراق، روند حرکتی و تکاملی ادبیّات مقاومت با محدودیّت بیشتری مواجه بود. مردم عراق، به ویژه شاعران، بین دو گزینه مردد بودند: تسلیم کامل در برابر استبداد و خفقان طبقه حاکم یا مهاجرت اجباری از سرزمین (اشکوری، 1386: 68).

3-2-جواد جمیل شاعر مقاومت عراق

جواد جمیل در سال (1945) میلادی در یکی از روستاهای جنوب عراق در ذی قار به دنیا آمد. درس ابتدایی و راهنمایی و دبیرستان را با موفّقیت و برتری علمی به پایان برد. تحصیل را در رشته مهندسی عمران ادامه داد و از دانشگاه با موفقیّت فارغ التحصیل شد. در سال های (1974 و 1980)، به دلیل این که در اشعارش ندای حق، آزادی و عدالت سرداد، به زندان افتاد و شکنجه روحی و جسمی شد. پس از آن از انتشار شعرهایش در جراید و مطبوعات عراق، جلوگیری به عمل آمد. اولین شعر خود را در سیزده سالگی سروده است. اولین شعرهایش را در روزنامه های دیواری مدرسه منتشر می کرد. ادبیّات معاصر و کلاسیک عرب را خوب می داند، اشعاری را در مجله های علمی «المرفاء» و «الرابطه» که از بهترین مجلات ادبی عراق هستند، به چاپ رسانده است.
جمیل معتقد است: «شعر از لطیف ترین و عالی ترین حالات بیان است. باور دارم و به همین خاطر به شعر ملتزم و هدف دار، در همه سبک های کلاسیک و معاصرش معتقدم. در اعتقاد من، شعر باید قوی، محکم و زنده باشد، حال در هر شکلی که می خواهد باشد چرا که برای شاعر، شکل و بنای آن مهم نیست و من در شعرم به مسائل انسان ستمدیده و مستضعف می پردازم و توجّهی ندارم که این انسان کیست و از کجاست؟» (امامی، 1370: 11).
جمیل در حال حاضر، رئیس مؤسسه فرهنگی نوجوانان الهدی، سردبیر مجله کودکان الهدی، عضو انجمن ادبی عراق، اتحادیّه ادیبان عرب، انجمن ادبیات اسلامی و مشاور مجله «الفکر الجدید اللندنیه» است. از سال (1988) تاکنون او در کشورهای سوریه، عربستان، ایران، لبنان، و لندن در رفت و آمد است (جواد جمیل H:htm\bohos\jamili).

3- درونمایه های مقاومت در شعر جواد جمیل

نگارندگان پس از مطالعه دفتر شعری «أشیاء حذفتها الرقابه» درونمایه هایی با عناوین: سرزمین، قیام، افشای جنایت های نظام استبداد علیه مردم، انقلابیّون و جان باختگان راه آزادی و آرمان خواهی را طرح کرده اند. برای شرح هر یک از عناوین، مثال هایی از شعر شاعر ارائه شده است.
نمودار(1) درونمایه های مقاومت شعر «جواد جمیل» را ترسیم می کند. (زارع برمی، 1389: 55).

سرزمین:

عشق به سرزمین و میهن پرستی از درونمایه های اصلی شعر مقاومت در کشورهای تحت سلطه است. جواد جمیل در فضایی نمادین از دلتنگی ها و علاقه اش به سرزمین مادری می سراید.

بیان جنایت ها و بیدادگری های نظام سلطه گر بر مردم:

نخستین قربانیان نظام های بیدادگر و استبدادطلب، مردم هستند. فقر، فساد، سرگردانی، مرگ و حتی جنایت، محصول استبداد است. در یک چنین نظام هایی، شکنجه، زندان، خفه کردن فریادها در گلو، تبعید و ترور، قانون است (سنگری، 1377: 40-39).

دعوت به مبارزه:

جمیل با وجود این که در راه مبارزه، فشارهای روحی و جسمی بسیاری را متحمّل می شود و امّا با تکیه بر احساسات قومی و دینی، مردم و شاعران عراق را به قیام و ایستادگی در برابر استبداد فرا می خواند.

توصیف و ستایش انقلابیّون و شهیدان:

مبارزان راه آزادی و مردمی که به دست دژخیمان نظام سلطه گر جان باختند، نماد عظمت و الگوی فداکاری در شعر مقاومت عراق هستند.

آرمان خواهی و رؤیای تحقّق آزادی:

آزادی، آرمان آزادی خواهان است. ستیز با زندان، بند و اختناق بر فضای شعر جواد جمیل سایه انداخته است.