تبیان، دستیار زندگی

منبع : دانشکده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه شهید باهنرکرمان-نشریه ادبیات پایداری-سال دوم شماره 3 و 4
نویسندگان: دکتر غلامحسین شریفی ولدانی، میلاد شمعی

1-مقدّمه

2- الگوی ساختاری «ژیلبر دوران»

(نمودار شماره 1)(6)

(نمودار منظومه روزانه تخیّلات)

(نمودار شماره 2)

(نمودار ماهیّت قطب ها)

ماهیت قطب مثبت	ماهیت قطب منفی
مقدس و پاک هستند	نامقدس و ناپاک هستند
اغلب روشن هستند	اغلب تاریک هستند
امیدوار کننده اند	ناامیدی را القا می کنند
موج مثبت دارند	موج منفی دارند
محبوب هستند	منفور هستند
آرامش و وفاق را القا می کنند	وحشت و نفاق را القا می کنند
فرابَرنده هستند	فروبَرنده هستند
صلح جوی و آزادی خواه هستند	فتنه ساز و خانمان برانداز هستند

3- تصویرآفرینی در ریخت های سقوطی و عروجی

مراد از تصاویر سقوطی، تصاویری است که افتادن از بلندی یا نقطه اوج به حضیض را نشان می دهد. این ریخت از قطب روزانه در شعر جنگ، از طریق واژگانی مانند بمباران، سقوط، انفجار، آوار، شلیک، دره، تابوت، دوزخ، شکست، جهنم، طوفان و یا افعال و عباراتی چون به خاک نشستن، فرو نشستن، در گل فرو رفتن، در هم شکستن، بر باد رفتن، در غم ریشه گرفتن، سر به زانوی غم نهادن، بر خون نشستن، شکسته پشت شدن، خون بر خاک ریختن به زبان شعر تزریق می شود. «تخیّل سقوط حتماً به این صورت نیست که کسی از آسمان بیفتد. تخیّل سقوط یعنی اینکه نویسنده یا انسان، حس سقوط را داشته باشد؛ مثلاً سرگیجه یا سردرد، حس سقوط را ایجاد می کند.»(عباسی، 1380: 83) در برخی موارد هم ابیات پیوسته قصیده یا غزل، چگونگی این سقوط را در هر بیت به تصویر می کشند. نمونه های زیر حالات سقوط را به زیبایی نشان می دهند:
در سوگ آبادان، چو جان من نشیند
سیلاب خون از دیده بر دامن نشیند
هر روز و شب طوفان مرگ از آتش و دود
بر جان مظلومان ز مرد و زن نشیند
بر پیکر رنجور شهر از کینه خصم
بارانی از خمپاره و آهن نشیند
(شعر جنگ، کی منش 1362: 158)
نگار من غم گل های باغ کشت مرا
جگر درید به ماتم شکست پشت مرا
(شعر جنگ، معلم، 1362: 187)
آن یار بی قرار/آرام در حضور خدا آسود/هر چند سرخ سرخ به خاک افتاد/اما این ابتدای سبزی او بود.(امین پور، 1388: 381)
در مقابلِ صورت های سقوطی، ریخت های عروجی وجود دارد. مراد از ریخت های عروجی، تصاویری است که از حضیض به اوج رسیدن را به خوبی نشان می دهد و از طریق واژگانی چون فتح، معراج، پرواز، نماز، دعا، بهشت، شهاب، عقاب، کبوتر و یا افعال و عباراتی چون پریدن، صعود کردن، به اوج رسیدن، پرواز کردن، از خاک دل کندن، فاتح شدن، بار سفر بستن، زنجیر از پای گسستن، رایت برافراشتن، در زبان شعر وارد می شود. نمونه های زیر حالات صعود را به زیبایی نشان می دهند:
از زیر چرخ تانک/پرواز کرد و یک ستاره دنباله دار شد/دیدم که مرتضی/در خلوت خدا/خورشیدوار رفت/من با دو چشم خویش/دیدم که دیده بان جبهه ها، دو بال سبز/پرواز کرد و رفت/تا بی کران عشق/تا خلوت خدا...
(عبدالملکیان، 1366: 97)
میلاد دانایی منم، پرواز بینایی منم
من در عروجی جاودان از حد فزون رقصیده ام
(مردانی، 1364: 10)
دلا دیدی آن عاشقان را؟/جهانی رهایی در آوازشان بود/و در بند حتّی/قفس شرمگین از شکوفایی شوق و پروازشان بود/پیام آورانی که در قتلگاه ترنّم/سرودن-علی رغم زنجیر-اعجازشان بود.(حسینی، 1368: 74)
آغاز فراگیر تر از عرصه خورشید
پرواز فرارفته تر از چرخ اثیرند
چون حمزه و عبّاس به معراج شهادت
با خلق عظیم آمده در فوز کبیرند
(اوستا، 1369: 133)

4- تصویرآفرینی در ریخت های تاریکی و تماشایی

منظور از ریخت های تاریکی، صورت هایی است که حالات بیمناکی را از طریق توصیف یا توضیح فضای تاریک و یا سازه های وابسته به تاریکی القا می کند. واژگانی نظیر شب، خفّاش، طوفان، دیو، گور، عزا، سیاهچال، سیل، دشمن، چرک، کفر، غم، غربت، دود، چرکاب و افعال و عباراتی مانند به خاک سیاه نشستن، در خون شناور شدن، سر به زانوی غم نهادن، دودمان بر باد دادن، این ریخت را به خوبی ترسیم می کنند. نکته جالب توجّه آن است که خون اگرچه قرمز است، در جایی که رعب و هراس ایجاد می کند، رنگ تیرگی و تاریکی به خود می گیرد. «در واقع خون در بین نمادهای ریخت تاریکی و ریخت سقوطی و یکی از نمادهای سقوط تخیّلی است.»(عباسی، 1380: 83)
نمونه های زیر حالات تاریکی و سیاهی را به خوبی نشان می دهند:
خفّاش های وحشی دشمن/حتّی ز نور روزنه بیزارند/باید تمام پنجره ها را با نور کم بپوشانیم/اینجا/دیوار هم/دیگر پناه و پشت کسی نیست/کاین گور دیگری است که استاده است در انتظار شب/دیگر ستارگان را/حتّی هیچ اعتماد نیست/شاید ستاره های ثابت و سیار/شبگردهای دشمن ما باشند.
(شعر جنگ، امین پور، 1362: 32)
ریخت های تماشایی، ریخت هایی هستند که به نوعی صورت و تصویری از نور و روشنایی را به همراه داشته باشند. واژگانی چون خورشید، فلق، شفق، نور، آسمان، مهتاب یا ترکیباتی چون صبح ظفر، کشتی، فتح، فروغ نصرت و میلاد خورشید:
نوشیدن نور ناب کاری است شگفت
این پرسش را جواب کاری است شگفت
تو گونه یک شهید را بوسیده ای؟
بوسیدن آفتاب کاری است شگفت
(امین پور، 1388: 430)
خود را چو ز نسل نور می نامیدند
رفتند و به کوی دوست آرامیدند
سیراب شدند، زانکه در اوج عطش
آن حادثه را به شوق آشامیدند
(امین پور، 1388: 437)
بذر شقایق همه جا کاشتند
رایت صبح ظفر افراشتند
چشم گشا ابرهه در گِل نشست
نور فلق، ظلمت باطل شکست
بس که بر این خاک شقایق دمید
صبح زد از مشرق خون شهید
(شعر جنگ، کاشانی، 1362: 149)
با لشگریان نور خورشید
بر کشور شب زند شبیخون
بر پای سپاه صبح ریزند
در شهر شفق شکوفه خون
(شعر جنگ، مردانی، 1362: 183)
با ذوالجناح نور تا معراج راندند
تا وعده گاه عشق تا حلّاج راندند
(حسینی، 1385: 38)