تبیان، دستیار زندگی

چندین  بار در طول راه پولهام رو شمردم انگار امید داشتم بیشتر بشه!!! فایده نداشت که نداشت بازم کم بود! پیش خودم گفتم اگه فروشنده بهم تخفیف بده شاید بتونم چیزی که میخوام رو برای مادرم بخرم اما یاد حرف ثابت مغازه دارای الان افتادم که همش میگن: «همه چیز چند برابر شده و همین رو بخوایم بگیریم دیگه این قیمت گیرمون نمیاد» اما امیدم رو از دست ندادم و شروع کردم کلمه ها رو پشت هم چیدن تا جلو فروشنده هول نکنم! با استرس وارد مغازه شدم و تا سرم رو بالا آوردم صاف چشمم خورد به قابی که روش نوشته بود: «قیمت­ها مقطوع لطفاً چانه نزدید!» انگار فروشنده فکرم رو خونده بود، چند لحظه به تابلو ماتم برد و دست از پا درازتر از مغازه اومدم بیرون...

همه ما می­دانیم که یکی از حقوقی که ملزم به رعایتش هستیم حق­الناس است. حق­محوری، در جامعه کنونی ما یکی از نیازهای مبرمی است که در عرصه های مختلفی از جمله عرصه­های اقتصادی اهمیت آن دوچندان می­شود چرا که با حق­الناس پیوند می­خورد. هـیـچ خـردمندى در لزوم رعایت حقوق دیگران تردید نمى­كند چرا که ادای حقوق مردم در همه زمینه­ها از اصول شریعت اسلامى است از جمله امیرمؤمنان مراعات حقوق مردم را از مرز حق اللّه نیز فراتر و مقدّم بر آن می­داند: «خداوند سبحان ، حقوق بندگانش را مقدمه حقوق خویش ، قرارداده است ؛ هر كس به [رعایت ] حقوق بندگان خدا قیام كند، چنین كارى به رعایت حقوق الهى منجر مى گردد.»[۱]

كاربرد عملى رعایت حقوق

كـم تـر روزى بـر انـسـان مـى­گـذرد كه در آن با حقوق دیگران، سروكار نداشته باشد. این دیـگـران، ممكن است همسر، والدین و فرزندان، خویشان و همسایگان یا همكیشان و همنوعان و یا امام، رهبر، معلّم و غیره باشند كه هر گروه به نوعى در تكوین شخصیت انسان، تربیت و تـعـالى روح، رفـع مـشـكـلات، راه­یافتن به زندگى سالم و سعادت او نقش حیاتى داشته و دارند و هر کدام بر انسان حق جداگانه­ای دارند که ما باید زحمات آنان را قدر بدانیم و در حد توان خویش، آن را جبران نماییم.

رعایت حقوق دیگران در مسائل به ظاهر ساده­اى چون رعایت نوبت دیگران در صف اتوبوس، نماز جماعت، هنگام رانـنـدگى، حفظ حریم خانه و مانند آن كاربرد دارد تا چه رسد به حقوق بیشمارى كـه در مـورد جـان، مـال و نـامـوس مـردم، اشـغـال پـسـت­هـاى حـسـاس اجـتـمـاعـى، هـزیـنـه بـیـت­المال، موضعگیرى­هاى سیاسى و غیره پدید مى­آید و حدّ و مرز هر  یك در جاى خویش معین گشته و لازم الاجراست.
بـه هـمـان نـسـبـت كـه در اسـلام بر رعایت حقوق پافشارى شده است، نادیده انگاشتن حق مردم با عناوین تكان دهنده­اى سخت مورد نكوهش قرار گرفته است از جمله امام باقر(ع) در ضمن حدیثی می­فرمایند: «نپرداختن حقوق مردم با وجود توانایى گناه كبیره است.»۲]

وقتی نه تنها در دین اسلام که در همه ادیان رعایت حقوق دیگران مورد تأکید فراوان قرار گرفته است، پس چرا برخی از تجار و کسبه جامعه ما به گونه­ای معامله می­کنند که آدمی به اسلام آنها شک می­کند! درجایی­که حضرت عیسی(ع) فرموده­اند: «ای بندگان بد! مانند بازشکاری و زغن­های رباینده و روباهان مکار وشیرهای درنده وبی رحم نباشید که با مردم آن کنید، که این درندگان با شکارهای خود می­کنند. گروهی را می­ربایید وبه گروهی نیرنگ میزنید وبه گروهی خیانت می­کنید.»[۴]

اینکه امام علی (ع) سه بار بر فراز منبر فرمودند: «هرکس تجارت می­­کند ابتدا باید فقه بلد باشد.»[۵] اهمیت این موضوع را می­رساند پس اینکه مردم ما توقع داشته باشند بازاریان مانند قدیم حداقل هفته­ای یک مرتبه در جلسات درس فقه و آداب معامله شرکت کنند انتظار نا­بجایی نیست چرا که ندانستن این احکام هم به مردم ضرر می­رساند هم از جهت مادی و معنوی برای فروشدگان محترم زیان­بار است!

از جمله عواقب و پیامد­هایی که به سبب مطلع نبودن از این احکام، ناشی می­شود می­توان به موارد زیر اشاره کرد:

۱­. افتادن در دام ربا: با توجه به اینکه کسب روزی حلال مستلزم آگاهی و دقت زیادی است امام علی(ع) می­فرمایند: «کسی که بدون آموزش فقه اسلامی تجارت کند در ربا غوطه ور خواهد شد»[۶] و همچنین ربا در قرآن تعبیر به اعلان جنگ با خدا شده[۷] که در مورد هیچ گناهی چنین تعبیری نشده است! و امام علی(ع) در تشخیص ربا می­فرمایند: تشخیص ربا از تشخیص دادن حرکت مورچه سیاه بر روی سنگ سیاه سخت­تر است![۸] همچنین می­فرمایند: «یک درهم ربا بدتر از هفتاد زنای با محارم است.»[۹] آیا این جملات تلنگری به کسبه وتجار نیست!؟ بازاریان شریفی که در گذشته یکی از ارکان شکل­گیری نهضت انقلاب اسلامی ایران بودند آیا امروزه نباید آگاهی و علم خود را نسبت به مسائل فقهی بازار روزافزون کنند؟! آیا چنین افرادی می­دانند که درصورت ادامه این مسیر در آن دنیا با یهودیان همنشین خواهند شد؟![۱۰]

۲. کم فروشی و اجحاف در حق مردم: قرآن بارها به مردم هشدار داده مال یکدیگر را به نا­حق نخورید؛ برای مثال در سوره مطففین که به کم­فروشان اشاره دارد می­فرماید: «وای بر کم فروشان! کسانیکه پیمانه خود را پر می­گیرند و از پیمانه مردم کم می­گذارند، آیا نمی_­دانند که روزی برانگیخته خواهند شد؟!»[۱۱]

بسیار واضح است که همه مردم نیازمند رفاهند،[۱۲] پس چرا برخی از ما مسلمان­هایی­ که دم از انسان دوستی می­زنیم دیگران را از حق طبیعی خود محروم می­کنیم! امیر المؤمنین فرمودند: «خداوند سبحان خوراک تهی دستان را در اموال توانگران قرار داده است، هیچ فقیری گرسنه نمی­ماند مگر به واسطه اینکه ثروتمندی از حق او بهره­مند شده است و خداوند در این­باره از آنان بازخواست می­کند.»[۱۳]

۳. کسب مال حرام: قابل توجه کسانی که جنسی را بسیار گران می­فروشند و از اینکه مشتری متوجه نشده احساس رضایت می­کنند و یا به خاطر آرامش وجدانشان تأمین نیازهای خانواده خود را بهانه کم فروشی­هایشان قرار می­دهند که واقعاً اگر دلسوز آنها هستند نمی­دانند لقمه حرام بر همه جنبه­های مادی ومعنوی آنها تأثیر مستقیم می­گذارد!؟ پیامبر نیز می­فرمایند: «هرکس سر برادر مسلمان خود را کلاه بگذارد خداوند برکت را از روزی او می­گیرد و زندگی او را تباه و پریشان سازد و او را به خودش واگذارد.»[۱۴] و بالعکس اگر مثلاً در قصابی خریداری درخواست مقدار بیشتری کرد بهتر است فروشنده قبول کند چرا که به گفته امام علی(ع) موجب برکت یافتن روزی اش می­شود!؟ و از آثار شوم دیگر مال حرام این است که پیامبر اکرم(ص) می­فرمایند: «کسی که مال حرامی کسب کند خدای متعال هیچ صدقه و هیچ آزاد کردن بنده ای و هیچ حج وعمره ای را از او قبول نمی­کند و به اندازه پاداش همه این اعمال برای او گناه می­نویسد و هر مقدار از اموالش که بعد از مرگش باقی بماند توشه او برای آتش است و کسی که قادر بر کسب مال حرام باشد اما به جهت ترس از خدا آنرا ترک کند در سایه لطف و رحمت خدا قرار می­گیرد و به سوی بهشت هدایت خواهد شد!»[۱۵]

۴. محروم شدن از بخشش خدا: فروشندگانی که بر سر در مغازه خود می­نویسند: «قیمتها مقطوع! چانه نرنید» آیا می­دانند که امام صادق(ع) می­فرمایند: «به خریدار اجازه دهید چانه بزند چرا که اگر زیاد هم پول بدهد چانه زدن موجب آرامش و رضایت خاطر بیشترش می­شود زیرا کسی که در خرید و فروشش مغبون شود نه کسی او را می­ستاید و نه مأجور است.» !؟[۱۶] اما برداشت صحیح از این سخن این نیست که برخی گمان کنند بیش از حد مجاز سود روی اجناس بکشند چون مشتری چانه می­زند! که قطعاً مالی حرام است.

شاید برای آن دسته از فروشندگانی که می­نویسند: «جنس فروخته شده تعویض یا پس گرفته نمی­شود» جالب باشد که بدانند پیامبر مکرم اسلام می­فرمایند: «هرکس تقاضای مسلمانی را در فسخ معامله بپذیرد خداوند لغرش و گناه او را می­بخشاید.»[۱۷] در حالیکه در قدیم فروشندگان حدیث «اَلکاسبُ حبیبُ الله» را در مغازه ها نصب می­کردند! یعنی کاسب دوست خداست، وقتی خداوند تا این حد به کاسبان ارزش می­بخشد حیف نیست برخی با چنین سهل انگاری­ها و اعمال غیر اخلاقی تا مسیر دوزخ خود را پایین می­کشند!؟

در ابتدای سخن اشاره کردیم که هیچ خردمندی در رعایت حقوق دیگران تردید نمی­کند پس چرا انسانی که قطعاً از عقل و شعور برخوردار است مرتکب چنین خطایی می­شود؟ اگر از روی جهالت است که هرکس بر جهل خود آگاه است و وظیفه کسب علم حداقل در حیطه کار خود دارد، و اگر از روی کوچک شمردن چنین گناه فاحشی است که همه به کرات شنیده­ایم کوچک شمردن گناه از گناهان کبیره است! آیا چنین آیات و روایات تکان دهنده جای اندک تأملی ندارد؟ به امید روزی که ذره­ای از مال حرام سر سفره هیچکس نباشد!