پرسش

من در مورد عشق انسان به انسان تعبیر " همشكلی دو روح" از قول ملاصدرا شنیده ام توضیحی در این مورد می خواستم

پاسخ

با عرض سلام و تحیت!
عرفا یكی از اسباب تحقق عشق را وجود مشابهت و همشكلی دو روح دانسته اند، و برای تأیید دیدگاه خود به حدیث پیامبر استناد می كنند كه فرموده است:
«الأرواح جنود مجندة فما تعارف منها ائتلف و ما تناكر منها اختلف» یعنی از میان ارواح، روح هایی كه با هم آشنایی دارند، نسبت به یكدیگر الفت و انس پیدا می كنند، و روحهایی كه از هم بیگانه اند میانشان الفت و دوستی برقرار نمی گردد.
به گفته این گروه، میان عاشق و معشوق همشكلی روحی وجود دارد.(ر.ك. به "كیمیای سعادت"، غزالی، ج2، ص574)
البته شایان ذكر است كه هدف اینان ترویج عشق مجازی نیست، بلكه هدف اصلی رسیدن به عشق خدا است.
عرفا بر این عقیده اند كه: پدیده ها آئینه اند، مظهرند، سایه اند، و به هر حال از شؤون و اطوار خداوند هستند.
و این زبان حال هر عارف آگاه است كه شمس مغربی می سراید:
"من كه در صورت خوبان همه او می بینم
تو مپندار كه من روی نكو می بینم"
"نیست در دیده من هیچ، مقابل همه اوست
تو قضا می نگری من همه رو می بینم"
"هر كجا می نگرد دیده بدو می نگرد
هر چه می بینم از او جمله بدو می بینم"

و این مظهر، هر چه اتم و اكمل باشد، بیشتر مورد توجه عارف است. و از آنجا كه از دیدگاه عرفا، انسان ـ و به خصوص انسان كامل ـ مظهر اتم ذات باری است، نوعی عشق و تسلیم در برابر وی قهری خواهد بود.
انسان كامل آئینه تمام نمای معشوق حقیقی گشته، و در حقیقت لاهوت، بی زحمت و شائبه حلول، در ناسوت تجلی كرده، و ظاهر و مظهر با وحدتی كه درك آن نه در شان عقل و اندیشه است نمایان گشته.
مولوی در این باره می گوید:
"چون مرا دیدی خدا را دیده ای گرد كعبه صدق برگردیده ای"
"خدمت من طاعت حمد خداست تا نپنداری كه حق از من جداست"
"چشم نیكو باز در من نگر تا ببینی نور حق اندر بشر"

محیی الدین ابن عربی از پیامبر اكرم(ص) نقل می كند كه: «إن الله خلق آدم علی صورته» یعنی خداوند آدم را به صورت خویش آفرید.
از دیدگاه ابن عربی انسان عالم اصغر، و روح عالم اكبر و اكمل موجودات و خلیفه الله است. انسان صورت كامل حضرت حق و آیینه جامع صفات الهی است. طالبان معرفت حق، نه باندیشه، بلكه از طریق مشاهده، باید به انسان بنگرد كه او مظهر كامل حق است. (فلسفه عرفان، دكتر سید یحیی یثربی، ص349)

با توجه به آنچه گذشت می توان گفت مقصود از هم شكلی دو روح یعنی هم شكلی روح انسان با خداست.

گاهی در كلمات آنان به آیات قرآن هم تمسك می شود؛ آنجا كه می فرماید: «و نفخت فیه روحی» یعنی از روح خودم در كالبد آدم دمیدم.
و باز آنجا كه می فرماید: «یسئلونك عن الروح قل الروح من امر ربی»

عرفا در تبیین این مطلب می گویند: با توجه به اینكه روح خدا در كالبد انسان دمیده شده و روح یكی بیشتر نیست، پس كسی كه عاشق انسان دیگری می شود در حقیقت عاشق خدا شده است؛ زیرا روح و صورت انسان با روح و صورت خدا یكی است و همین هم شكلی باعث شده است تا عشق انسان به انسان جایگزین عشق به خدا شود.

خلاصه سخن آنها این است كه چون روح انسان تنزل یافته روح الهی است، روح انسان با خدا هم شكل است، و انسان در عشق مجازی خدا را در صورت دیگرش كه انسان است می بیند و منشاء آن هم همشكلی ارواح انسانی است.

صدر التألهین هم به این مطلب اذعان دارد، و در پی همین امر در كتاب "اسفار"، ج3، در بحث عشق مجازی می گوید: «انسان در عشق مجازی، گویا جویای چیز باطنی است كه از حواس پوشیده مانده؛ پس با عشق مجازی از همه مشغله های دنیوی بریده و منقطع گردیده و از همه چیز غیر از معشوقه اش دل كنده و چشم پوشیده و همه هم و غم خود را در یك چیز قرار داده است. و به همین دلیل اقبال و رو آوردن به معشوق حقیقی بر عاشق مجازی آسان تر است تا دیگران؛ زیرا عاشق انسان دیگر برای عشق به خدا نیاز ندارد كه از اشیای بسیاری دل بكند، بلكه عشق خود را یك معشوق به معشوق حقیقی و اصلی انتقال می دهد» (نقل از عارف و صوفی چه می گویند، جوادی تهرانی، ص57)

البته در این كه استدلال به آیات درست و كامل است، یا مقدمه و یا مقدماتی كم دارد، و یا اصلا صحیح نیست، سخن بسیار است، كه پرداختن به آن مجال دیگری می طلبد.
اجمال سخن آن كه مراد از "روح" در این آیات روح خدا نیست؛ خدا كه روح و جسم ندارد. بلكه روح ـ آنچنانكه در روایات آمده است ـ مخلوقی از مخلوقات الهی است.(دقت شود)

خدا نگهدار شما.