پرسش

تفسیر آیه 53 تا 55 سوره زمر

پاسخ

با سلام و تحیت!

آنچه در زیر می آید، تفسیری است كه از 2 آیه مزبور در كتاب "تفسیر نمونه" شده است:
«قُلْ یَاعِبَادِى الَّذِینَ أَسرَفُوا عَلى أَنفُسِهِمْ لا تَقْنَطوا مِن رَّحْمَةِ اللَّهِ إِنَّ اللَّهَ یَغْفِرُ الذُّنُوب جَمِیعاً إِنَّهُ هُوَ الْغَفُورُ الرَّحِیمُ. وَ أَنِیبُوا إِلى رَبِّكُمْ وَ أَسلِمُوا لَهُ مِن قَبْلِ أَن یَأْتِیَكُمُ الْعَذَاب ثُمَّ لا تُنصرُونَ(54) وَ اتَّبِعُوا أَحْسنَ مَا أُنزِلَ إِلَیْكُم مِّن رَّبِّكم مِّن قَبْلِ أَن یَأْتِیَكمُ الْعَذَاب بَغْتَةً وَ أَنتُمْ لا تَشعُرُونَ.

ترجمه آیات:
بگو اى بندگان من كه بر خود اسراف و ستم كرده اید! از رحمت خداوند نومید نشوید كه خدا همه گناهان را مى آمرزد. و به درگاه پروردگارتان بازگردید، و در برابر او تسلیم شوید، پیش از آنكه عذاب به سراغ شما آید سپس از سوى هیچكس یارى نشوید. و از بهترین دستوراتى كه از سوى پروردگارتان بر شما نازل شده پیروى كنید، پیش از آنكه عذاب (الهى) ناگهانى به سراغ شما آید در حالى كه از آن خبر ندارید.

تفسیر آیات:
به دنبال تهدیدهاى مكررى كه در آیات گذشته این سوره آمده بود، در این آیات راه بازگشت را توأم با امیدوارى به روى همه گنهكاران مى گشاید؛ زیرا هدف اصلى از همه این امور تربیت و هدایت است نه انتقامجوئى و خشونت. [این آیات] با لحنى آكنده از نهایت لطف و محبت آغوش رحمتش را به روى همگان باز كرده، و فرمان عفو آنها را صادر نموده، مى فرماید: «به آنها بگو اى بندگان من كه بر خودتان اسراف و ستم كرده اید از رحمت خداوند نومید نشوید كه خدا همه گناهان را مى بخشد.» كه او بخشنده و مهربان است «قل یا عبادى الذین اسرفوا على انفسهم لا تقنطوا من رحمة الله ان الله یغفر الذنوب جمیعا»
دقت در تعبیرات این آیه نشان مى دهد كه از امید بخش ترین آیات قرآن مجید نسبت به همه گنهكاران است؛ شمول و گستردگى آن به حدى است كه طبق روایتى امیر مؤمنان على (علیه السلام) فرمود: در تمام قرآن آیه اى وسیعتر از این آیه نیست. «ما فى القرآن آیة اوسع من "یا عبادى الذین اسرفوا..."»
دلیل آن نیز روشن است. زیرا:
1ـ تعبیر به "یا عبادى" (اى بندگان من!) آغازگر لطفى است از ناحیه پروردگار.
2ـ تعبیر به "اسراف" به جاى ظلم و گناه و جنایت نیز لطف دیگرى است.
3ـ تعبیر به "على انفسهم" كه نشان مى دهد گناهان آدمى همه به خود او باز مى گردد، نشانه دیگرى از محبت پروردگار است؛ همانگونه كه یك پدر دلسوز به فرزند خویش مى گوید: "اینهمه بر خود ستم مكن!"
4ـ تعبیر به "لا تقنطوا" (مایوس نشوید) با توجه به اینكه "قنوط" در اصل به معنى مایوس شدن از خیر است، به تنهائى دلیل بر این است كه گنهكاران نباید از لطف الهى نومید گردند.
5ـ تعبیر "من رحمة الله" بعد از جمله "لاتقنطوا" تأكید بیشترى بر این خیر و محبت مى باشد.
6ـ هنگامى كه به جمله "ان الله یغفر الذنوب" مى رسیم كه با حرف تأكید آغاز شده، و كلمه "الذنوب" جمع با "الف و لام" همه گناهان را، بدون استثنا، دربرمى گیرد، سخن اوج مى گیرد و دریاى رحمت مواج مى شود.
7ـ هنگامى كه "جمیعا" به عنوان تأكید دیگرى بر آن افزوده مى شود، امیدوارى به آخرین مرحله مى رسد.
8 و 9ـ توصیف خداوند به "غفور" و "رحیم" كه دو وصف از اوصاف امید بخش پروردگار است، در پایان آیه، جائى براى كمترین یاس و نومیدى باقى نمى گذارد.

آرى به همین دلیل آیه فوق گسترده ترین آیات قرآن است كه شمول آن هر گونه گناه را در بر مى گیرد، و نیز به همین دلیل از امید بخش ترین آیات قرآن مجید محسوب مى شود. و به راستى از كسى كه دریاى لطفش بیكران و شعاع فیضش نامحدود است، جز این انتظارى نمى توان داشت. از كسى كه "رحمتش بر غضبش پیشى گرفته" و بندگان را براى رحمت آفریده، نه براى خشم و عذاب، غیر از این چشمداشتى نیست. چه خداوند رحیم و مهربانى و چه پروردگار پر مهر و محبتى!!

در اینجا دو مسأله فكر مفسران را به خود مشغول ساخته، كه اتفاقا راه حل آن در خود آیه و آیات بعد نهفته است:
نخست اینكه: آیا عمومیت آیه همه گناهان، حتى شرك و گناهان كبیره دیگر، را فرا مى گیرد؟ اگر چنین است پس چرا در آیه 48 سوره نساء شرك از گناهان قابل بخشش استثناء شده است؟ «ان الله لا یغفر أ ن یشرك به و یغفر ما دون ذلك لمن یشاء» [یعنی] خداوند شرك را نمى بخشد، اما كمتر از آن را براى هر كس كه بخواهد مى بخشد.
دیگر اینكه: آیا این وعده غفران كه در آیه مورد بحث آمده، مطلق است یا مشروط به توبه و مانند آن؟
البته این دو سؤ ال به هم مربوط است. و پاسخ آن را در آیات بعد به خوبى مى توان یافت؛ زیرا سه دستور در آیات بعد داده شده كه همه چیز را روشن مى سازد:
"انیبوا الى ربكم" [یعنی] به سوى پروردگارتان باز گردید. و "اسلموا له" [یعنی] در برابر فرمان او تسلیم شوید. و "اتبعوا احسن ما انزل الیكم من ربكم" [یعنی] پیروى كنید از بهترین دستوراتى كه از سوى پروردگارتان بر شما نازل شده [است].
این دستورهاى سه گانه مى گوید: درهاى غفران و رحمت به روى همه بندگان بدون استثنا گشوده است، مشروط بر اینكه بعد از ارتكاب گناه به خود آیند، و تغییر مسیر دهند؛ رو به سوى درگاه خدا آورند، در برابر فرمانش تسلیم باشند و با عمل، صداقت خود را در این توبه و انابه نشان دهند. به این ترتیب نه شرك از آن مستثناست و نه غیر آن.
و نیز مشروط بودن این عفو عمومى و رحمت واسعه به شرائطى غیر قابل انكار است. و اگر مى بینیم در آیه 48 سوره نساء بخشش و عفو مشركان را استثنا كرده، در مورد مشركانى است كه در حالت شرك از دنیا بروند، نه آنها كه بیدار شوند و راه حق پیش گیرند، چرا كه اكثریت قریب به اتفاق مسلمانان صدر اسلام چنین بوده اند.

اگر حال بسیارى از مجرمان را در نظر بگیریم كه بعد از انجام گناهان كبیره چنان ناراحت و پشیمان مى شوند كه باور نمى كنند راه بازگشتى به روى آنها باز باشد و آنچنان خود را آلوده مى دانند كه با هیچ آبى قابل شستشو نیستند، و مى پرسند: آیا به راستى گناهان ما قابل بخشش است؟ آیا راهى به سوى خدا براى ما باز است؟ آیا پلى در پشت سر ما وجود دارد كه ویران نشده باشد؟ مفهوم آیه را به خوبى درك مى كنیم؛ زیرا آنها آماده هر گونه توبه اند، ولى گناه خود را قابل بخشش نمى دانند، مخصوصا اگر بارها توبه كرده باشند و شكسته باشند.
این آیه به همه آنها نوید مى دهد كه راه به روى همه شما باز است.
لذا "وحشى"، جنایتكار معروف تاریخ اسلام و قاتل حمزه سید الشهداء، هنگامى كه مى خواست مسلمان شود، از این مى ترسید كه توبه اش پذیرفته نگردد، زیرا به راستى گناه او بسیار سنگین بود. جمعى از مفسران مى گویند: آیه فوق نازل شد و درهاى رحمت الهى را به روى وحشى و وحشى هاى توبه كار گشود!
گر چه این سوره از سوره هاى مكى است و آن روز كه این آیات نازل شد، نه جنگ احد رخ داده بود و نه داستان شهادت حمزه و توبه وحشى ـ [و لذا] این ماجرا نمى تواند شأن نزولى براى آیه باشد، بلكه از قبیل تطبیق یك قانون كلى بر یكى از مصادیق آن است ـ اما به هر حال، گستردگى مفهوم آیه را مى تواند مشخص كند.
از آنچه گفتیم روشن شد كه اصرار بعضى از مفسران مانند "آلوسى" در "روح المعانى" بر اینكه وعده غفران در آیه فوق مشروط به چیزى نیست، و حتى هفده دلیل براى آن ذكر كرده، مطلب نادرستى است؛ چرا كه با آیات بعد تضاد روشنى دارد، و ادله هفده گانه او كه بسیارى از آن قابل ادغام در یكدیگر است، چیزى بیش از این نمى رساند كه رحمت خدا وسیع و گسترده است كه شامل همه گنهكاران مى شود؛ و این منافات با مشروط بودن این وعده الهى به قرینه آیات بعد ندارد.

در آیه بعد راه ورود در این دریاى بیكران رحمت الهى را به همه مجرمان و گنهكاران نشان مى دهد و مى فرماید: به سوى پروردگارتان باز گردید و مسیر زندگى خود را اصلاح كنید. «و انیبوا الى ربكم ...» [یعنی] در برابر او تسلیم شوید، و فرمانش را به گوش جان بشنوید و پذیرا گردید، پیش از آنكه عذاب الهى دامانتان را بگیرد، سپس هیچكس نتواند به یارى شما برخیزد. «و اسلموا له من قبل أن یأتیكم العذاب ثم لا تنصرون»
بعد از پیمودن این دو مرحله ـ مرحله "انابه" و "اسلام" سخن از مرحله سوم كه مرحله عمل است، به میان آورده، مى افزاید: از بهترین دستوراتى كه از سوى پروردگارتان بر شما نازل شده پیروى كنید، پیش از آنكه عذاب الهى به طور ناگهانى به سراغتان آید، در حالى كه از آن خبر ندارید. «و اتبعوا احسن ما انزل الیكم من ربكم من قبل ان یاتیكم العذاب بغتة و انتم لا تشعرون»
و به این ترتیب، مسیر وصول به رحمت خدا سه گام بیشتر نیست:
گام اول توبه و پشیمانى از گناه و روى آوردن به سوى خدا است.
گام دوم: ایمان و تسلیم در برابر فرمان او است.
گام سوم: عمل صالح است.
و بعد از این سه گام ورود در دریاى بیكران رحمتش، طبق و عده اى كه فرموده، قطعى است؛ هر چند گناهان انسان سنگین باشد.

در اینكه منظور از «اتبعوا احسن ما انزل الیكم من ربكم» ـ [یعنی] از بهترین چیزى كه از سوى پروردگارتان بر شما نازل شده پیروى كنید ـ چیست؟ مفسران احتمالات متعددى داده اند.
آنچه از همه بهتر به نظر مى رسد، این است كه دستوراتى كه از سوى خداوند نازل شده مختلف است. بعضى دعوت به واجبات و بعضى به مستحبات، و بعضى مشتمل بر اجازه مباحات است. منظور از احسن انتخاب واجبات و مستحبات مى باشد، با توجه به سلسله مراتب آنها.
بعضى نیز آن را اشاره به قرآن در میان كتب آسمانى دانسته اند، به قرینه آنچه در آیه 23 همین سوره زمر آمده است كه قرآن را "احسن الحدیث" (بهترین سخن) نامیده. «الله نزل احسن الحدیث كتابا متشابها مثانى»
البته این دو تفسیر منافاتى با هم ندارد.

برای مطالعه بیشتر در این رابطه به كتاب تفسیر نمونه ج جلد 19 صفحه 500 ، به آدرس اینترنتی ذیل مراجعه فرمایید: http://www.makaremshirazi.org/books/persian/tafsir/j19/t1900024.htm#link223 و http://www.makaremshirazi.org/books/persian/tafsir/j19/t1900025.htm.

موفق و موید باشید.