پرسش

سلام
1-چرا اعتقاد به معاد جسمانی در اسلام ضروری
است؟
2- آیا در جهان آخرت هم میتوان از نظر معنوی رشد كرد مثلا از مرحله ای كه قرآن آن را "اصحاب یمین" مینامد به درجه ی "السابقون" رسید
یا از جهنم به بهشت برود؟
خیلی ممنون

پاسخ

با سلام و عرض تحیت!
1- ضروری به دو معنا است:
الف) گاهی ضروری یعنی چیزهائی كه اعتقاد به آن ضروری است و منكر آن از حد دین بیرون می رود. كه ظاهراً اصل معاد ضروری دین، به این معنا، است، نه خصوصیات آن، مثل جسمانی بودن و …
البته از متون دینی چنین استظهار می شود كه معاد جسمانی است و انسان با بدن مادی محشور خواهد شد.
جسمانی دانستن معاد اختصاص به اسلام ندارد؛ بلكه ظاهرا در همه ادیان تعابیری هست كه نظریه جسمانی بودن معاد را تقویت می كند. در این باره شهید مطهری می فرماید: معاد روحانی مطلق ـ یعنی بدون جسم ـ بر خلاف ضرورت تعلیمات انبیاء است. (مجموعه آثار، ج4، ص631)

ب) گاهی منظور از ضرورت، ضرورت عقلی است. بدین معنا ضروری بودن معاد جسمانی یعنی اثبات عقلانی جسمانی بودن معاد.
استدلال عقلی ای كه بر مسئله می شود آن است كه وقتی اصل معاد به ادله بسیار ضروری شد ـ كه از بحث ما بیرون است ـ جسمانی بودن آن هم ضروری خواهد بود. بدین تقریر كه «از آنجائی كه معاد، بازگشت اشیاء با تمام وجودشان به حقیقتی است كه از آن وجود یافته اند، و این بازگشت امری ضروری است، در نتیجه وجودی كه دارای مراتب و جهات مختلفی است كه بعضی از آنها با هم متحدند، می باید با تمام وجودش به آنجا باز گردد. پس ملحق شدن بدن به نفس در معاد امری است ضروری» ("انسان از آغاز تا انجام" از علامه طباطبائی، ص113)
ظاهرا جمله ای كه از مرحوم مطهری هم نقل شد همین معنا را اراده كرده است.


2- رشد و تكامل در نشئه آخرت دو گونه است:
الف) تكامل همگانی.
ب) رشد و تكامل عده ای خاص.

در تكامل همگانی فرقی بین مؤمن و كافر و …نیست؛ همه آنها برای رسیدن و درك نشئه قیامت یك مراتبی را طی می كنند. با تحقق مرگ برزخی (نفخ صور دوم) ارواح از نظام برزخ به نظام بالاتر و اولین عالم از عوالم حشر وارد می گردند. این انتقال خود در حركت صعودی به سوی حضرت حق، یك تحول تكاملی بزرگ برای روح است. همچنین پس از ورود روح به عالم اول از عوالم قیامت و پیوند آن با بدن، منازل و مواقف و سر فصلهایی در پیش روی انسان قرار می گیرد كه هر یك به جای خود یك تحول بزرگ تكاملی در بازگشت انسان به سوی خدا می باشد… (ر.ك. به" پرسشها و پاسخها ـ مجموعه پرسشهای دانشجویی"، دفتر اول، ص129 و 130)

ب) رشد و تكامل عده ای خاص.
در این مسئله اختلاف نظرهایی كه به نحوه برداشت از قرآن مربوط است، وجود دارد.
ابتدا یكی از این نظرات را نقل می كنیم.
قرآن می فرماید: «فاما الذین امنوا بالله و اعتصموا به فسیدخلهم فی رحمة منه و فضل و یهدیهم الیه صراطاً مستقیما» یعنی آنان كه به خدا گرویدند و به او تمسك جستند، خدا آنان را در جوار رحمت و فضلی از جانب خویش در آورد و ایشان را به سوی خود به راهی راست هدایت كند. (نساء/175)
این آیه با لحن خاصی اشاره دارد كه پس از رسیدن به بهشت و قرار گرفتن در آن مومنان دوباره به راه و مسیری كه به سوی خدا می رود هدایت می شوند. پس خداوند بهشتیان را به راهی كه لقاء بالاتر، بهتر، جامع تر و كامل تر است پیش می برد؛ یعنی حتی در بهشت نزدیك شدن(قرب) وجود دارد و تازه اصل حركت بر اساس حب و اشتیاق و لقاء حق آغاز می گردد. (ر.ك. به همان، ص132)
همچنین آیه 23 و 24 از سوره حج همین معنا را می رساند.
این استظهارات قرآنی مورد اتفاق همه نیست.

با وجود اختلافاتی كه در مسئله هست، این كه در قیامت عده ای، پس از تحمل مقدار مقرر عذاب، از جهنم به بهشت می رسند، امر مسلمی است و جای شك ندارد. (ر.ك. به معاد در قرآن آیت الله جوادی آملی ج5)
كما این كه بلا اشكال صدقات جاریه ای كه شخص برای خود در دنیا قرار می دهد، دعا و خیرات و نماز مؤمنین و اولاد در حق شخص متوفی اثر فراوان دارد.

پس بعید نیست اصحاب یمین به مقام مقربین برسند، اما واضح است این سیر و تكامل شامل خود مقربین هم می شود؛ والله العالم.
اما نكته ای كه باید بدان توجه داشت، آن است كه این سیر تكاملی خود به نوعی، به تلاش خود فرد در دنیا بازمی گردد. آن عالم دار عمل نیست تا استحقاق جدیدی برای متوفی حاصل شود؛ هر چه استحقاق است در همین عالم می بایست فراهم گردد؛ مگر لطف الهی كه در هر حال عمیم است.

با التماس دعا.