پرسش

یكی از پرسش های مطرح شده این بود كه "عدل" و "امامت" جزو اصول مذهب تشیع هستند . سوال من این است كه آیا مذاهب دیگر عادل بودن خداوند را قبول ندارند؟ یعنی آیا معتقدند كه خداوند هر چه می كند بر مبنای عدل نیست؟ نظر اهل سنت در مورد عدل الهی چیست؟ با تشكر.

پاسخ

دوست گرامی!
برای روشن شدن مسئله چند نكته به استحضار می رسد:

1- عدل از صفات الهی است و در واقع نمود حكمت الهی در محدوده حیات اختیاری انسان است. مسئله عدل در علم كلام از اهمیت ویژه ای برخوردار است و با وجود اینكه آن هم یكی از صفات عدیده الهی است، ولی به علت محوری بودن آن یكی از اصول عقاید و از مشخصات مذهب كلامی شیعه و معتزله محسوب شده است.

2- چرا عدل جزء اصول دین و مذهب شمرده می شود؟ علت اینكه كه این صفت جزء اصول دین و مذهب و در ردیف توحید و نبوت قرار گرفته، و از صفات دیگر خدا امتیاز یافته و مستقلاً به عنوان اصلی از اصول دین آمده است، دو مطلب است:
الف) اهمیتی كه این مساله در حل بسیاری از بحث های اعتقادی دارد؛ زیرا عدل و حكمت الهی پایه بسیاری از عقاید "عدلیه" را تشكیل می دهد. از این جهت شایسته است كه به صورت اصل مستقل عنوان گردد.
ب) روزی كه علم كلام تدوین گردید، مساله صلاحیت عقل برای تشخیص حسن و قبح و نیكی و زشتی افعال، دانشمندان علم كلام را به دو گروه تقسیم كرد: "اشاعره" در یك سو جای گرفتند و "شیعه" و همچنین "معتزله" در سوی دیگر.
بدین سبب، علمای شیعه برای اهمیت مسئله و ارائه وجه تمایز خود، عدل را جزء اصول عقاید قرار دادند.

3- نحله ها و گروهای كلامی در تاریخ علم كلام چند دسته می باشد: شیعه، اشاعره و معتزله.
راز اختلاف در این نهفته است كه اشاعره "حسن و قبح عقلی" را انكار كرده و معتقد شده اند كه در امور تكوینی آ‌نچه را خدا انجام می دهد نیكو است، و در امور تشریعی آنچه را خدا امر می كند خوب است، نه اینكه چون كاری خوب است خدا آنرا انجام می دهد یا به آن امر می كند.
اما شیعه و معتزله معتقدند كه افعال، صرف نظر از انتساب تكوینی و تشریعی آنها به خدای متعال متصف به حسن و قبح می شوند و عقل انسان هم تا حدودی می تواند جهت حسن و قبح افعال را درك كند و ساحت الهی را از انجام افعال قبیح، تنزیه نماید.
شایان ذكر است كه سخنان معتزله در این زمینه هر چند، در اصول، شبیه سخنان شیعه است، ولی در جزئیات دارای تفاوتها و نقاط ضعفی است كه در جای خود می بایست بدان پرداخت.

4- آیا اهل سنت عدل را قبول ندارند؟ همانطور كه بیان شد، اهل سنت در مسائل كلامی به دو گروه اشاعره و معتزله تقسیم می شوند. موضع معتزله شباهت بسیاری به شیعه دارد و اشاعره نیز عدل الهی را نفی نمی كنند و چنان نیست كه خدا را ـ معاذ الله ـ ظالم بدانند، در حالی كه آیات صریح و غیر قابل تاویل قرآن كریم، عدل الهی را اثبات، و هر گونه ظلمی را از ساحت مقدسش نفی می كند، بلكه بحث در اثر این است كه آیا عقل انسان می تواند بخودی خود و صرف نظر از بیانات شرعی (كتاب و سنت) ضوابطی را برای افعال و بخصوص افعال الهی كشف، و بر اساس آنها قطع به انجام كاری و ترك كار دیگری پیدا بكند، و یا اینگونه قضاوتها تنها بر اساس وحی و بیان الهی، می بایست صورت می گیرد و صرف نظر از آنها عقل نمی تواند قضاوتی داشته باشد.

البته در تبیین آراء اشاعره و بیان تفاوت آن با آراء عدلیه اختلاف نظرهای زیادی در میان دانشمندان مسلمان و مستشرقین وجود دارد. آنچه گذشت رأی مشهور در این موضوع است.

برای مطالعه در مورد موضوع عدل الهی ـ مفهوم عدل، ادله اثبات عدل الهی و شبهاتی كه در عدل خداوند مطرح شده ـ به كتب ذیل مراجعه فرمائید:
1- عدل الهی، آیت الله مطهری.
2- آموزش عقائد، استاد مصباح یزدی.
3- عقاید اسلامی، آیت الله سبحانی.

موفق و موید باشید.