پرسش

Be Naame Khoda
Ostad Mohtaram: Salam Alaikom
Chandi Ast ke dar mahaafel doostaane , bazi az doostan in soaal raa matrah mikonand ke Ensaan Be raahati mitavaanad sare khod kolaah gozaashte va be omoori mashgool shavad ke mipendaarad baraaye khoda in kaar ra mikonad, vali dar asl baraaye hobbe nafs va donyaa ast va khod nemifahmad. Man besiyaar tekkiye bar in Masale daaram ke Ensan agar baraaye khoda niyat khod raa khaales konad va be tore modaavem moraageb Amaale and raftaare khod bashad, nemitavaanad sare khod Kolaah begozaarad va hamaantor ke Gorane Kareem farmoode "Al-Ensaano Alaa Nafsehee Basirah". Pas Ensaani ke niyyate khod ra morede etaab and khetaab garaar dahad, emkaan nadaarad sare khod Kolaab begozarad va kaari bekonad ke dar vage baraaye hobbe nafs ast and khod nadaanad va pendarad ke in kaar raa baraaye khodaa mikonad. Vali bazi az Moslemin dochaar vasvaase shadidi dar in mored shodeand va man etegad daaram ke agar moragebe az niyaate khod ra be hadde vasvas beresaanim dochaar moshkelaate roohi va agidati khahim shod.
Lotfan tozih befarmayeed, ke Ayaa Ensan mitavaanad Motmaen shavad ke Niyyaatash baraaye khoda ast Yaa na? Va agar mitavanad, neshaanehaye an chist and chegoone mitavaanad motevajeh shavad ke dar hagigat sare khod ra Kolaah nemigozaarad.
be tore Kholaase chegoone ensan mitavanad motmaen shavad ke niyyatash va dar natije raftaarash baraye khodvande motaal ast va las geyr?
Moteshakere az zahaamaate shoma.

پاسخ

با عرض سلام و تحیت.
دوست محترم!
در ابتدا لازم است در مورد آیه شریفه «بل الانسان علی نفسه بصیرة» ـ (قیامت/14) ـ بگوییم كه این آیه شریفه اشاره به قیامت و برپایی محشر دارد، و در واقع اشاره به زمانی دارد كه همه پرده های غیب كنار رفته، و حقایق بر انسان آشكار گشته است. در آن زمان هر انسانی نسبت به آنچه در دنیا انجام داده است آگاه و بصیر است.
بنابراین شاید بشود گفت كه این آیه اختصاص داد به احوال قیامت كه جای هیچ گونه فراموشی و غفلتی نیست، بر خلاف دنیا كه اگر چه انسان بر نفس خود آگاه است، ولی ممكن است بر اثر غفلت و فراموشی، یا وسوسه و فریب شیطان حقیقت و واقع را آن گونه كه هست تشخیص ندهد.
بنا بر این نمی توان انكار كرد كه ممكن است انسان با عدم توجه و غفلت فریب بخورد و برای یك عمر خود را فریب دهد.
البته باز ـ همانطور كه شما گفته اید ـ جای اشكال نیست كه آن شخص كه همیشه و یا به طور متناوب و گاه گاه، از نیت و قصد خود مراقبت می كند، می تواند مجاری فریب شیطان را بیابد و از این دام برهد. او با مراقبه معایب خود را می یابد، و به طور قطع، كمتر و كمتر اشتباه می كند.
البته همیشه باید توجه داشت كه شیطان هرگز دست از فریب انسان برنمی دارد، و در مقابله با افرادی كه سعی در خالص نمودن نیت خود دارند، با ابراز و حیله های متفاوت به میدان می آید، و هر كس را در هر مرتبه ای از كمال كه قرار دارد متناسب با آن مقام او را وسوسه می كند.
توضیح بیشتر این كه بعنوان مثال شخص نمازگزاری كه نیت خود را برای خدا خالص می كند، اگر در مقابل افراد دیگری مشغول خواندن نماز است شیطان به او می گوید كه نمازت را با حال نیكو و خشوع بخوان تا در نظر دیگران نیكو و بزرگ جلوه كنی. این همان ریای ظاهری است كه بر بندگان معمولی پوشیده نیست.
مرحله بالاتر آن برای وقتی است كه بنده وسوسه های شیطان را می شناسد و در این مورد از او فریب نمی خورد. در این هنگام شیطان از راه دیگری وارد می شود و به او می گوید: مردم از تو متابعت و پیروی دارند، لذا اگر تو نمازت را با حالت خشوع و نیكو بجای آوری، دیگران نیز چنین می كنند؛ لذا در مقابل دیگران نمازت را با حالت نیكو بخوان تا به آن تعلیم داده باشی!
مرحله سوم برای شخص است كه تا این حد نیز وسوسه های شیطان را می شناسد و لذا فریب او را نمی خورد. چنین شخصی می داند كه نماز او در حال خلوت بایستی مانند نمازی باشد كه در مقابل دیگران می خواند، و اگر نمازی كه در مقابل دیگران می خواند بهتر از نماز در خلوت باشد او ریاكار است. شیطان برای او از در دیگری وارد می شود. كسی كه در این مرحله فریب شیطان را می خورد، سعی می كند نمازش را در خلوت با حالتی نیكو و پسندیده انجام دهد تا در مقابل دیگران هم با همان حال نماز بخواند و دیگران هم از نماز خواندن او تمجید كنند. از این رو در واقع این شخص به خاطر این كه بتواند نمازش را در مقابل دیگران با حالتی نیكو و پسندیده بخواند، در حال خلوت نیز آن را با همان حالت می خواند، بدون این كه متوجه شده باشد كه مرتكب ریایی پنهانی گردیده است.
مرحله خفی تر و دقیق تری از فریب شیطان هم هست، و آن این كه شخصی در مقابل دیگران در حالت نماز است و مراحل قبلی فریب شیطان را می شناسد و به همین خاطر شیطان از این طریق وارد بر او نمی شود، بلكه به او می گوید: ببین در حال نماز در مقابل چه كسی ایستاده و عبادت می كنی. آیا خجالت نمی كشی كه خداوند به دل تو توجه كند و تو غافل باشی؟ لذا حال خشوع در اذكار و رفتار به این شخص نمازگزار دست می دهد، ولی غافل از این كه این هم یك نوع ریای خفی و پنهانی است چرا كه او هیچ گاه در خلوت این گونه متوجه و متذكر نمی شود و الان كه در مقابل دیگران است متوجه و متذكر شده و این هم به خاطر وسوسه بوده است!
دوست عزیز!
می بینید كه خالص كردن نیت خیلی سخت و مشكل است و شیطان از هر راهی كه بتواند انسان را مورد وسوسه قرار می دهد؛ اما اولا، همان طور كه بیان شد بطور مسلم هر كس كه بیشتر مراقب خویش باشد كمتر دچار انحراف می گردد. و ثانیا، نباید گمان كرد كه همه این مراتب عمل را به طور كلی باطل می كند. مثلا در مراحل ریایی كه گذشت، دو مرحله اول را علمای ریای فقهی می دانند و نماز را به موجب آن باطل می شمرند؛ ولی مراحل دیگر آن حاكی از منقصت و ضعف نفس است، و باید به تدریج در رفع آن كوشید.
و ثالثا، كه از همه مهمتر است آن كه اصلاح نفس توسط خدا واقع می شود؛ و بنابراین در همه حال بایستی بر خداوند توكل نمود و از شر شیطان به او پناه برد. آنچه وظیفه ما است ایجاد آمادگی های لازم در نفس است تا خود خدا فیض و رحمتش را بر ما ارزانی بدارد.
حضرت آیت الله بهجت به كسانی كه برای حضور قلب در نماز درخواست نصیحت می كنند می فرمایند شما هر گاه متوجه هستید حواستان را جمع كنید. گاه شیطان حواس شما را پرت می كند. این طبیعی انسانهای معمولی است؛ ولی هرگاه متوجه شدند دوباره توجه خود را به نماز معطوف دارند و سعی كنند دوباره حواسشان پرت نشود. اما اگر دوباره حواسشان پرت شد ناامید نشوند؛ باز هر گاه متوجه شدند حواسشان را جمع كنند. اگر انسانی در هنگام توجه به وظیفه عمل كند، و در این راه هر چه می تواند تلاش كند، خود خدا من حیث لایحتسب و لایشعر او را به راه صلاح و سداد خواهد برد، و ان شاء الله او را در رتبه مخلصین قرار می دهد، تا آنجا كه دیگر وسوسه ها و فریب شیطان بر او اثری نداشته باشد.
این نقل به مضمون توصیه حضرت آیت الله بهجت برای ایجاد حواس جمع در نماز داشته اند، كه می تواند در بحث ریا و اخلاص در عمل هم مفید باشد.
نكته اخیری كه توجه به آن را مفید می بینیم، این است كه خداوند خواسته است تا مؤمن همیشه در حال خوف و رجا باشد. یعنی هیچگاه ناامید نباشد، و در عین حال از خود مطمئن هم نباشد. بنابراین همین دغدغه شما در این كه "آیا عمل ما برای خدا است یا نه، بلكه شیطان ما را به وسوسه ای مخفی فریب داده است؟" همین خوب است، و موجب آن می شود كه ما همیشه در فكر اصلاح خود باشیم.
برای مطالعه بیشتر می توانید به كتاب "محجة البیضاء" از فیض كاشانی، ج8، بحث ریا ـ كه بزرگ ترین مجموعه مدون اخلاقی است ـ مراجعه نمایید البته این مجموعه توسط محمد صادق عارف به زبان فارسی ترجمه گردیده تحت عنوان "راه و روش" نام گذاری شده است.
پیروز باشید.
مشاوره مذهبی ـ قم.