پرسش

با عرض سلام
عرف یعنى چه ؟ و چقدر در اصدار یك فتوى اثر دارد ؟ آیا اگر چیزى اشكال داشته با مرور زمان چرا باید حكم تغییر كند ؟

پاسخ

با عرض سلام و تحیت.
دوست محترم!
برای عرف معانی گوناگونی ذكر كرده اند كه در این جا به نمونه ای از آن اشاره می كنیم.
میر سید شریف جرجانی عرف را این گونه تعریف كرده است: "عرف آن است كه مردم به حكم عقل بر آن استمرار دارند، و بارها تكرار می كنند."(تعریفات، عنوان عرف)
بغدادی در حاشیه ای بر اشباه و نظایر سیوطی نگاشته است: "عرف چیزی است كه از لحاظ عقلی، نفس بدان عادت كرده و طبع سلیم آن را قبول كرده است."(اشباه و نظائر، ص182)
مراد از عقل در این تعابیر عقل جمعی بشر است و نه عقل فلسفی.
در فقه، بلكه هر نظام حقوقی، عرف در فهم حكم و اجزاء و شرائط آن، و همچنین تشخیص موضوع حكم مؤثر است.
از جهت تشخیص موضوع تغییر در عرف می تواند در حكم هم اثر بگذارد. مثلا در تشخیص آلات قمار این عرف است كه تعیین می كند یك وسیله ابزار قمار هست یا نه؟ و ممكن است شیئی در زمانی آلت قمار باشد و در زمان دیگر از این عنوان خارج شود.
البته فقهای اهل تسنن نقش بیشتری برای عرف قائل شده اند. آنها مسائل بسیاری را به عرف ارجاع می دهند. حتی بعضی از آن ها گفته اند كه "الثابت بالعرف كالثابت بالنص" یعنی آنچه با عرف ثابت می شود همانند آن است كه با نص ثابت شود.(نظریة العرف، ص198)
واقعیت این است كه التزام به این رأی اصالت احكام دین را در معرض خطر قرار می دهد. این رأی در حقیقت به معنای آن است كه دین ناقص است و در مواردی تكلیف بنندگان خدا را مشخص نكرده است!
این رأیی است كه به طور صریح توسط اهل بیت مورد انكار قرار گرفته است. در كتاب كافی بابی هست تحت این عنوان كه "ما من شیء یحتاج الیه الناس إلا و فیه كتاب أو سنة" یعنی هیچ مسئله مورد نیازی نیست، مگر آن كه در آن قرآن و سنت تعیین تكلیف كرده است.
در ارتباط با آنچه در انتهای كلام فرموده اید باید گفت: اگر حكمی واقعا حكم خدا است، نمی تواند اشكال داشته باشد. بله، مگر آن كه ما در تشخیص حكم اشتباه كرده باشیم كه در هر حال باید مترصد آن بود كه در خطاهای احتمالی استنباط دوباره بازنگری شود.
در این رابطه بحث های فراوانی مطرح است كه كتب و مقالات زیر می تواند رهنمون شما باشد:
1. "نظریة العرف"، تألیف خلیل رضا منصوری، قم: مكتب اعلام اسلامی.
2. "عرف در مكتب فقهی صاحب جواهر"، تألیف علی اكبر كلانتری، مجله فقه، شماره 24.
3. "عرف از دیدگاه امام خمینی"، تألیف سید علی جبار گلباغی ماسوله، مجله فقه، شماره 26 ـ 25.
4. "فقه و عرف"، تألیف سید محمد واسعی، مجله قسات، شماره 16 ـ 15.
با آرزوی توفیق.
مشاوره مذهبی ـ قم.